ODKRYCIA
Ponownie odkryte ozdobne okucie pasa z Jaskini Ciemnej w Ojcowie
1
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Gołębia 11, PL 31-007 Kraków
Data nadesłania: 04-06-2020
Data ostatniej rewizji: 06-07-2020
Data akceptacji: 15-07-2020
Data publikacji: 31-12-2020
Wiadomości Archeologiczne 2020;LXXI(71):389-399
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Z jaskiń i schronisk skalnych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zwłaszcza zlokalizowanych na terenie Płaskowyżu Ojcowskiego, pochodzą liczne ślady pobytu człowieka datowane na okres wpływów rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek ludów. W sposób szczególny wyróżnia się pod tym względem Jaskinia Ciemna położona w dolinie Prądnika w Ojcowie, pow. krakowski. Prace w jaskini prowadzone od przełomu XIX i XX wieku po dzień dzisiejszy, poza spektakularnymi inwentarzami paleolitycznymi przyniosły liczne znaleziska odnoszące się także do wspomnianego okresu. Materiały z okresu wpływów rzymskich i z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów pochodzące z badań Stefana Krukowskiego z lata 1918–1919 były przedmiotem odrębnego opracowania (M. Mączyńska 1970). Kwerenda zabytków z Ojcowa przeprowadzona przez Michała Wojenkę w Dziale Wczesnego Średniowiecza i Archeologii Czasów Nowożytnych PMA przyniosła odkrycie ozdobnego okucia pasa z pierwszej połowy V wieku, omyłkowo określonego jako przedmiot nowożytny (nr VI/6441, nr kat. 4). Dokładna lokalizacja okucia w obrębie jaskini nie jest znana. Z całą pewnością pochodzi ono z jednego z sześciu wykopów założonych przez S. Krukowskiego (Ryc. 1).
Okucie to wykonano ze stopu miedzi, jego górną powierzchnię pokrywa bogata ornamentyka stempelkowa w stylu Untersiebenbrunn, wykonana różnymi stemplami, dodatkowo zdobiona inkrustacją, zapewne srebrną (Ryc. 2–4). Okucie odpowiada typowi 13 metalowych zakończeń pasa z obszaru kultury przeworskiej w klasyfikacji R. Madydy-Legutko (2011). Na terenie Barbaricum okucia płytowe nie należą do częstych znalezisk. Jak dotąd koncentrują się one głównie w południowym zasięgu osadnictwa kultury przeworskiej (Ryc. 5:1–5.8). Na pozostałych terenach występują w pewnym rozproszeniu. Zbliżony stylistycznie i wielkością do okucia z Jaskini Ciemnej jest zabytek z Jerzmanowic (Ryc. 5:1), również z południowej części Płaskowyżu Ojcowskiego. Podobne cechy stylistyczne charakteryzuje także mniejsze i węższe okucie z jaskini Kaplnka (Ryc. 5:7) położonej na południowym obrzeżu Niskich Tatr i okucie odkryte ostatnio w zachodniej Ukrainie (Ryc. 5:10). Z kolei stosunkowo duże srebrne okucie płytowe znalezione na Litwie (Ryc. 5:11) i brązowe znad środkowego Dunaju (Ryc. 5:9) nie są bogato zdobione ornamentyką stempelkową, co zapewne jest związane z różnicami warsztatowymi. Dekoracja występująca na okuciu z jaskini Ciemnej zbliżona jest do ornamentu zaplatanego. Takim wzorem wykonanym techniką niello, zdobione są srebrne, pozłacane okucie płytowe i sprzączka ze skarbu z Zamościa na Lubelszczyźnie (Ryc. 6:1.2). Końcowe okucia pasa z ornamentyką stempelkową typu Untersiebenbrunn datowane są na fazę D2 wczesnego okresu wędrówek ludów w ujęciu J. Tejrala (2010). Wraz z innymi częściami stroju, jak np. zapinki, sprzączki typu Strzegocice-Tiszaladány-Kercz tworzą wyraźny horyzont chronologiczny i stylistyczny. Okucia płytowe, nie tylko wykonane ze stopów miedzi, ale także ze srebra, czasem nawet pozłacane, należały do szerokich, ozdobnych pasów o charakterze paradnym, noszonych, jak należy sądzić, głównie przez elity wojowników.
Rozprzestrzenienie ozdobnych części pasów z ornamentyką stempelkową w pierwszej połowie V wieku wskazuje na istnienie dalekosiężnych kontaktów pomiędzy środkowoeuropejskim Barbaricum, Panonią, a północnymi wybrzeżami Morza Czarnego i południowymi wybrzeżami Bałtyku.
REFERENCJE (73)
1.
ARIAS P. ET ALII 2018: P. Arias, R. Ontañon, E. Gutiérrez Cuenca, J.A. Hierro Gárate, F. Etxeberria, L. Herrasti, P. Uzquiano, Hidden in the depths, far from people: Funerary activities in the Lower Gallery of La Garma and the use of natural caves as burial places in early medieval Cantabria, northern Spain, [In:] K.A. Bergsvik, M. Dowd (eds), Caves and Ritual in Medieval Europe, AD 500–1500, Oxford-Philadelphia, 133–151.
2.
BÁRTA J. 1955: Jaskyne Netopierska a Kaplnka v Nízkych Tatrách a ich rímske osídlenie s antropologickými nálezmi, „Slovenská archeológia“ II, 286–301.
3.
BÁRTA J., PIETA K. 1988: Netopierska jaskyňa v Sásovskom krase vo svetle nových sídliskových poznatkov, „Slovenský kras” XXVI, 33-46.
4.
BERGSVIK K.A. 2017: Caves and Rockshelters in Iron-Age Coastal Norway: At the Margins of the Society?, [In:] S. Semple, C. Orsini, S. Mui (eds), Life on the Edge: Social, Political and Religious Frontiers in Early Medieval Europe, Neue Studien zur Sachsenforschung 6, Braunschweig, 317–334.
5.
BITNER-WRÓBLEWSKA A. 2003: W poszukiwaniu wspólnego czasu. Ziemie bałtyjskie a Skandynawia we wczesnym okresie wędrówek ludów, „Folia Praehistorica Posnaniensia” X/XI (2002/2003), 177–241.
7.
BOGDANOWSKI J. 1964: Dawna linia obronna Jury Krakowsko-Częstochowskiej: problemy konserwacji i adaptacji dla turystyki, “Ochrona Zabytków” XVII/4 (67), 3–36.
8.
BOGDANOWSKI J. 1993: Sztuka obronna, Natura i Kultura w Krajobrazie Jury [2], Kraków.
9.
BRANIGAN K., DEARNE M.J. 1992: Romano-British Cavemen. Cave Use in Roman Britain, Oxbow Monograph 19, Oxford.
10.
BURSCHE A., HINES J., ZAPOLSKA A. 2020: (eds) The Migration Period between the Oder and the Vistula, vol. I & II, East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450, 59, Leiden-Boston.
11.
CHOCHOROWSKA E. 2006: Źródła archeologiczne z Jury Ojcowskiej w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, In: J. Lech, J. Partyka (eds), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, 225–244.
12.
CZARNOWSKI S.J. 1924: Jaskinie i schroniska na Górze Koronnej, na lewym brzegu Prądnika pod Ojcowem. Sprawozdanie z badań paleoetnologicznych, “Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” III, 3–26.
13.
DOBRZAŃSKA H. 2006: Jura Ojcowska od okresu rzymskiego do początków wczesnego średniowiecza, In: J. Lech, J. Partyka (eds), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, 507–546.
14.
DULĘBA P. 2014: Results of surface survey carried out in Nieprowice, site 5, Pińczów district in 2007–2009 / Wyniki badań powierzchniowych na stanowisku 5 w Nieprowicach, pow. pińczowski w latach 2007–2009, „Sprawozdania Archeologiczne” 66, 315–357.
15.
DYMOWSKI A. 2007: Skarby monet rzymskich odkryte w ostatnim czasie na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej, “Wiadomości Numizmatyczne” LI/1 (183), 54–78.
16.
DYRDA K., KONTNY B., MĄCZYŃSKA M. 2014: Niezwykłe odkrycie grobu wojownika z wczesnego okresu wędrówek ludów w Juszkowie, gm. Pruszcz Gdański, In: R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak (eds), Honoratissimum assensus genus est armis laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, Kraków, 111–134.
17.
EISNER J. 1938: Germanische Silberfibeln des 5. Jahrhunderts aus der Slowakei, “Germania” 22/4, 250–252.
18.
FABECH CH., NÄSMAN U. 2017: Sösdala I 1929–1930 LUHM museum numer 25 570, In: Ch. Fabech, U. Näsman (eds), Sösdala Horsemen and the equestrian elite of fifth century Europe, Jutland Archaeological Publications 99, Moesgård, 353–418.
19.
FETTICH N. 1928: Eine gotische Silberschnalle im Ungarischen Nationalmuseum, In: Seminarium Kondakovianum II, Prague, 105–111.
20.
GILEWSKA S. 1972: Wyżyny Śląsko-Małopolskie, In: M. Klimaszewski (ed.), Geomorfologia Polski, tom 1: Polska Południowa. Góry i Wyżyny, Warszawa, 232–339.
21.
GODŁOWSKI K. 1995a: Okres lateński i rzymski, In: Pradzieje i średniowiecze, Natura i kultura w krajobrazie Jury IV, Kraków, 113–136.
22.
GODŁOWSKI K. 1995b: Das «Fürstengrab» des 5. Jhs. und der «Fürstensitz» in Jakuszowice in Südpolen, In: F. Vallet, M. Kazanski (eds), La noblesse romaine et les chefs barbares du IIIe au VIIe siècle, Memoires A.F.A.M. IX, Condé-sur-Noireau, 155–179.
23.
GRADZIŃSKI M. ET ALII 2007: M. Gradziński, B. Michalska, M. Wawryka, M. Szelerewicz, Jaskinie Ojcowskiego Parku Narodowego. Dolina Prądnika − Góra Koronna, Góra Okopy, Ojców.
24.
GRIŽAS G. 2000: Middle and Late Iron Age. Tribes in the 5th–13th c., In: Prehistoric Lithuania. Archaeology exposition guide, Vilnius, 106–134.
25.
GUTIÉRREZ CUENCA E. ET ALII 2017: E. Gutiérrez Cuenca, J.A. Hierro Gárate, I. López Dóriga, M. Martín Seijo, Fires in the Dark. Wood and Charcoal Analysis of the Early Medieval Funerary Deposits in the Cave of Riocueva (Cantabria, Spain), “Estudos do Quaternário” 16, 73−85.
26.
HIERRO GÁRATE J.A. 2011: La utilización sepulcral de las cuevas en Época Visigoda: los casos de Las Penas, La Garma y el Portillo del Arenal (Cantabria), “Munibe (Antropologia-Arkeologia” 62, 351–402.
27.
HOLMQUIST W. 1951: Tauschierte Metallarbeiten des Nordens aus Römerzeit und Völkerwanderung, Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademiens handlingar 70:2, Stockholm.
28.
JĘDRYSIK J., WAGNER T. 2015: The Kroczycka Cave – the history of research in the light of the most recent interpretations, RArch. NS 7, 37–59.
29.
JAKUBCZYK I. 2014: Die eingliederingen Fibeln der Almgren VI. Gruppe in der Przeworsk-Kultur – Fibeln des Typs A 158, RArch. NS 5–6 (2013–2014), 113–218.
30.
KACZANOWSKI P. ET ALII 2017: P. Kaczanowski, J. Bodzek, A. Przychodni, K. Zuch, Kleinpolen, CRFB Polen 2, Kraków.
31.
KAZANSKI M. 1996: Les tombes «princières» de l’horizon Untersiebenbrunn, le problème de l’identification ethnique, In: L’identité des populations archeologiques. XVIe Rencontres Internationales d’ Archéologie et d’Histoire d’Antibes, Sophia Antipolis, 109–126.
32.
KOKOWSKI A. 1995: Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und des Landesmuseums Zamość, Stuttgart.
33.
KOCH A. 1999: Zum archäologischen Nachweis der Sueben auf der Iberischen Halbinsel. Überlegungen zu einer Gürtelschnalle aus der Umgebung von Baamorto/Monforte de Lemos (Prov. Lugo, Spanien), “Acta Praehistorica et Archaeologica” 31, 156–198.
34.
KOT M., SZELIGA M., WOJENKA M. 2019: Badania wykopaliskowe Stefana Krukowskiego w Dolinie Sąspowskiej, „Wiadomości Archeologiczne” LXX, 65–92.
36.
KOWALSKI S. 1967: Ciekawsze zabytki paleolityczne z najnowszych badań archeologicznych (1963–1965) w jaskini Ciemnej w Ojcowie, pow. Olkusz, „Materiały Archeologiczne” VIII, 39–46.
37.
KOWALSKI S. 2006: Uwagi o osadnictwie paleolitycznym w jaskiniach Ciemnej i Mamutowej w świetle badań z lat 1957–1974, In: J. Lech, J. Partyka (eds), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, 335–354.
38.
KRUDYSZ L. 2012: Eine Riemenzunge aus Filipowice, powiat Krzeszowice. Ein Beitrag zum Siedlungswesen im südlichen Krakau-Tschenstochauer Jura in der frühen Völkerwanderungszeit, „Acta Archaeologica Carpathica“ XLVII, 199–214.
39.
KRUKOWSKI S. 1924: Doliny Prądnika i Sąspówki jako teren przedhistoryczny, “Ochrona Przyrody” 4, 85–92.
40.
KRUKOWSKI S. 1948: Paleolit, In: S. Krukowski, J. Kostrzewski, R. Jakimowicz (eds), Prehistorja ziem polskich, Encyklopedia Polska, tom IV, część 1, Kraków (1939–1948), 1–117.
41.
KUHARENKO Û.V. (Кухаренко Ю.В.) 1982: O Kačinskoj nahodke V v., In: A.K. Ambroz, I.F. Èrdeli (eds), Drevnosti èpohi velikogo pereseleniâ narodov V–VIII vekov. Sovetsko-vengrijskij sbornik, Moskva, 234–244.
42.
LEVADA M. 2011: To Europe via the Crimea: on possible migration routes of the northern people in the Great Migration period, In: I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (eds), Inter Ambo Maria. Contacts between Scandinavia and the Crimea in the Roman Period. Collected papers, Kulturhistoriske rapporter 10, Kristiansand-Simferopol, 115–137.
43.
LEVADA M. 2018: A buckle from Szabadbattyán (County Fejér, Hungary) and its paralles, In: A. Korom (ed.), Relationes Rerum. Régészeti tanulmányok Nagy Margit tiszteletére, Studia ad Archaeologiam Pazmaniensia. A PPKE ВТК Régészettudományi Intézetének kiadványai 10, Budapest, 373–392.
44.
MADYDA-LEGUTKO R. 1978: The buckles with imprint ornamentation, „Wiadomości Archeologiczne” XLIII/1, 3–15.
45.
MADYDA-LEGUTKO R. 1987: Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R Int. Series 360, Oxford (1986).
46.
MADYDA-LEGUTKO R. 2006: Zu den Beziehungen der litauischen Gebiete zu dem mitteleuropäischen Barbaricum in der frühen Völkerwanderungszeit, “Archaeologia Lituana” 7, s. 144–155.
47.
MADYDA-LEGUTKO R. 2011: Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków.
48.
MĄCZYŃSKA M. 1970: Materiały z okresu wpływów rzymskich z Jaskini Ciemnej w Ojcowie, pow. Olkusz, „Materiały Archeologiczne” XI, 199–211.
49.
MĄCZYŃSKA M. 1999: Schyłkowa faza kultury przeworskiej, In: A. Kokowski (ed.), Kultura przeworska, tom IV, Lublin, 25–53.
50.
MIŁEK S. 2020: New Evidence for the Migration Period in the Central Prosna Basin, In: A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska 2020, 592–624.
51.
MUZOLF B. 1997: Kultura przeworska na Wyżynie Częstochowskiej, “Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza” II, 187–199.
52.
OLSZYŃSKI M. 1871: Wycieczka do grot ojcowskich, “Kłosy” 337 from 2/14.12.1871, 373, 381–382.
53.
PETERSEN E. 1944: Bekannte und unbekannte germanische Funde der frühen Völkerwanderungszeit aus dem Osten, “Posener Jahrbuch für Vorgeschichte” 1, 75–86.
54.
PIETA K. 1982: Osídlenie Slovenska v dobe sťahovania národov, In: A. Ruttkay, M. Ruttkay, P. Šalkovský (eds), Slovensko vo včasnom stredoveku, Nitra, 11–22.
55.
PIETA K. 1999: Anfänge der Völkerwanderungszeit in der Slowakei (Fragestellungen der zeitgenössischen Forschung), In: J. Tejral, Ch. Pilet, M. Kazanski (eds), L’Occident romain et l’Europe centrale au début de l’époque des Grandes Migrations, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 13, Brno, 171–189.
56.
PIETA K. 2008: Höhensiedlungen der Völkerwanderungszeit im nördlichen Karpatenbecken, In: H. Steuer, V. Bierbrauer (eds), Höhensiedlungen zwischen Antike und Mittelalter von den Ardennen bis zur Adria, RGA Ergz.Bd 58, Berlin-New York, 457–480.
57.
PRZYBYŁA M.J. 2018: Pressblechverzierte spätkaiserzeitliche Trachtbestandteile in Südskandinavien, Nordiske Fortidsminder B/28, Copenhagen.
58.
PRZYBYŁA M.J. 2020: Sösdala-Untersiebenbrunn Style (In:A. Bitner-Wróblewska, A. Pesch, M.J. Przybyła, Styles), In: A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska 2020, 228–255.
59.
RODZIŃSKA-NOWAK J. 2020: Early Migration Period Nomadic Finds, In: A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska 2020, 370–410.
60.
RODZIŃSKA-NOWAK J., NOWAK M., POLESKI J. 2002: Pottery and flint finds from the upper layers of the Lokietka Cave, “Préhistoire Européenne” 16–17 (2000–2001), 317–333.
61.
ROOK E. 1980: Osadnictwo neolityczne w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, „Materiały Archeologiczne” XX, 5–130.
62.
SCHUSTER J. 2016: The Świlcza Hoard. An Extraneous 5th Century AD Complex from the Northern Carpathian Foreland, WA LXVII, 227–263.
63.
STEVENS CH.J. 2012: Radiocarbon Report for Merlins Cave, Symonds Yat (74570.5), [In:] T. Hoverd (ed.), Further investigations at Merlin’s Cave, Symond’s Yat West, Herefordshire, Herefordshire Archaeology Report 299, Hereford, 26–27.
64.
SULIMIRSKI T. 1966: Znalezisko z Zamościa i jego tło, „Archeologia Polski” XI, 118–173.
65.
TEJRAL J. 1997: Neue Aspekte der frühvölkerwanderungszeitlichen Chronologie im Mitteldonauraum, In: J. Tejral, H. Friesinger, M. Kazanski (eds), Neue Beiträge zur Erforschung der Spätantike im mittleren Donauraum. Materialien der Internationalen Fachkonferenz „Neue Beiträge zur Erforschung der Spätantike im mittleren Donauraum“ Kravsko 17. – 20. Mai 1995, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 8, Brno, 321–392.
66.
TEJRAL J. 2011: Einheimische und Fremde. Das norddanubische Gebiet zur Zeit der Völkerwanderung, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 33, Brno.
67.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein.
68.
UŠIAK P. 1998: Výskum v Jaskyni Kaplnka, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku 1996, Nitra, 161–162.
69.
VALDE-NOWAK P. ET ALII 2014: P. Valde-Nowak, B. Alex, B. Ginter, M.T. Krajcarz, T. Madeyska, B. Miękina, K. Sobczyk, D. Stefański, P. Wojtal, M. Zając, K. Zarzecka-Szubińska, Middle Paleolithic sequences of the Ciemna Cave (Prądnik valley, Poland): The problem of synchronization, “Quaternary International” 326–327, 125–145.
70.
VALDE-NOWAK P. ET ALII 2016: P. Valde-Nowak, B. Alex,E. Boaretto, B. Ginter, K. Sobczyk, D. Stefański, M. Zając, The Middle Palaeolithic sequence of Ciemna Cave. Some aspects of the site formation process, “Quartär” 63, 33–46.
71.
VALDE-NOWAK P., STEFAŃSKI D., SZCZEPANEK A. 2018: A Neolithic Child Burial from Ciemna Cave in Ojców National Park, Poland, In: D.H. Werra, M. Woźny (eds), Between History and Archaeology. Papers in honour of Jacek Lech, Oxford, 279–288.
72.
WOJENKA M. 2013: The heraldic mount from Ciemna Cave at Ojców. From studies in the medieval culture of chivalry, AAC XLVIII, 227–263.
73.
WOJENKA M., WILCZYŃSKI J., ZASTAWNY A. 2016: Archaeological excavations in Żarska Cave in Żary, Kraków district, 2012–2015: an interim report, “Recherches Archéologiques NS” 8, 185–204.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
