W źródłach archeologicznych z epok kamienia i brązu, odkrywanych na obszarze ziem polskich, można zidentyfikować szereg elementów świadczących o militarnym rozwiązywaniu konfliktów – zasadniczym jest oczywiście obecność broni w inwentarzach ówczesnych kultur archeologicznych. Można przyjąć, że tylko część takiego instrumentarium miało zastosowanie militarne, bo już podstawowe akcesoria łucznicze, siekiery krzemienne, a później brązowe, i ewentualnie groty oszczepów mogły spełniać również rolę gospodarczą. Ponadto niektóre z przedmiotów zaliczanych do kategorii oręża mogły pełnić funkcję tylko prestiżową lub insygnialną. Drugim takim elementem, najbardziej chyba dobitnym, są szczątki ludzkie noszące ślady przemocy dokonanej przy użyciu narzędzi. Kolejny to zaobserwowane w wielu miejscach i pochodzące z różnych okresów pradziejów ślady fortyfikacji i innych terenowych założeń defensywnych. I wreszcie jako czwartą kategorię źródeł należy przywołać relacje pisane o konfliktach i działaniach militarnych prowadzonych w odległej przeszłości, nawet jeśli nie dotyczą one bezpośrednio czasów prahistorycznych (Ryc. 1). Dowodem na niepokoje w epoce brązu są także zakopywane w ziemi depozyty cennych wówczas wytworów metalowych.

W świetle założeń teoretycznych za wojnę powinno się uznawać działania militarne prowadzone w ramach zaawansowanych struktur społeczno-politycznych o charakterze państwowym. O ile warunek taki spełniają niektóre ugrupowania kulturowe z epoki brązu, budujące struktury społeczno-kulturowe o charakterze protopaństwowym, to kryterium tego nie można zastosować do społeczności wcześniejszych. Najwcześniejszym dowodem na konflikt z użyciem broni z obszaru Polski są źródła archeologiczne odkryte podczas badań górnopaleolitycznego stanowiska w Jaskini Maszyckiej (Ryc. 2). Wysunięto tezę, najpewniej bliską prawdy, o „wycieczce” magdaleńczyków w korytarz odsłaniający się między czołem lodowca skandynawskiego a lodowcem alpejskim. W tym czasie opuszczone przez graweckich łowców mamutów obszary środkowoeuropejskie znowu stały się możliwe do zasiedlenia. W zbiorze materiałów archeologicznych z Jaskini Maszyc­kiej znacząco dominują fragmenty połupanych ludzkich kalot, noszące ślady ingerencji w postaci nacięć, które bez wątpienia były wynikiem intencjonalnych działań ludzkich.

Z okresu mezolitu brak jest tak spektakularnych znalezisk. Wprawdzie w inwentarzu narzędziowym broń jest obecna, ale przyjmuje się, że w większości była to broń łowiecka. Oczywiście zależnie od okoliczności każde narzędzie może zmienić swoje przeznaczenie z pokojowego na militarne, co dotyczy zarówno broni łowieckiej jak i uzbrojenia stricte militarnego. Dopóki w materiałach archeologicznych ze stanowisk mezolitycznych nie znajdziemy bezpośrednich dowodów na konflikty rozstrzygane na drodze walki, zdani jesteśmy na spekulacje. W źródłach z okresu wczesnego i środkowego neolitu obserwujemy pojawienie się nie tylko ewidentnych narzędzi wojny w postaci różnych rodzajów uzbrojenia, ale także śladów zabezpieczania domostw, osad lub stad zwierząt hodowlanych za pomocą liniowych zapór drew­niano- -ziemnych – czyli pierwszych fortyfikacji (Ryc. 3:a.b). Mamy wreszcie z tego okresu dowody zabójstw dokonanych przy użyciu broni. Wraz z pierwszymi plemionami neolitycznymi na ziemiach polskich upowszechnił się zwyczaj grzebania zmarłych wraz z wyposażeniem. Na tej podstawie możemy wnioskować o tym, co w zestawie osobistego dobytku miało istotne znaczenie dla członków neolitycznych wspólnot z okresu od V do III tysiąclecia p.n.e. W kulturach cyklu wstęgowego w wyposażeniach grobowych, ale także na osadach, pojawiły się przedmioty, które mogły pełnić rolę broni. Są to topory, sztylety i groty strzał. Dodatkowo, w przeciwieństwie do wcześniejszych grup łowców i zbieraczy, wspólnoty rolnicze miały czego bronić w miejscu zamieszkania. Wyznacznikiem zagrożenia zewnętrznego są pochodzące z tego okresu założenia obronne w postaci pierwszych na ziemiach polskich fortyfikacji ziemnych. Są to tzw. rondle, czyli koliste założenia z fosami i palisadami.

W środkowoneolitycznej kulturze pucharów lejkowatych pokrój militarny mają niektóre narzędzia. Są to przede wszystkim topory kamienne, w tym charakterystyczne topory z guziczkowatym obuchem; w grupie łupawskiej dobrze poświadczone są krzemienne grociki strzał.

W środkowo- i późnoneolitycznej kulturze amfor kulistych nie stwierdzono dotychczas obecności osad obronnych. W grobach tej kultury brak jest toporów kamiennych, wydaje się jednak, że elementem broni były znajdowane masowo krzemienne ostrza siekier. O bojowym charakterze tych siekier przekonuje znalezisko zbiorowego pochówku ludzkiego nr 523 z Koszyc w Małopolsce. Wszyscy pochowani w tym w grobie, poza jedną osobą, nosili ślady uderzeń zadanych ostrzami krzemiennych siekier. Odkrycie to każe zupełnie inaczej spojrzeć na rolę siekier czworościennych u społeczności późno- i schyłkowoneolitycznych oraz rozważyć możliwość podobnego zastosowania siekier z ostrzami dwuściennymi w grupach kulturowych z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich. Być może z tradycyjnej grupy narzędzi powinno się je przesunąć do kategorii broni.

Można natomiast przyjąć, że społeczności paraneolityczne zasiedlające strefę leśną Niżu Polskiego z zasady nie były nastawione na konflikt. W zestawie wytwarzanych i użytkowanych przez nie narzędzi brak jest, oprócz instrumentarium łuczniczego, przedmiotów o wymowie militarnej. Duża liczba i rozmaitość krzemiennych ostrzy do strzał najpewniej była niezbędna w ramach gospodarki przyswajającej. Pewne przesłanki świadczą jednak, że wspólnoty paraneolityczne mogły być zdolne do agresji wobec obcych kulturowo sąsiadów reprezentujących gospodarkę wytwórczą. Mogą o tym świadczyć ostrza mikrolityczne znajdowane w neolitycznych zespołach grobowych. U schyłku neolitu zaszły fundamentalne zmiany polegające na powstawaniu nowych struktur społecznych i gospodarczych związanych z pasterstwem i wynikającą zeń wzmożoną mobilnością grup ludzkich. Ponadto miały też miejsce intensywne migracje ludności, z czym wiązał się transfer surowców, wiedzy technologicznej oraz nowych idei i światopoglądów. Musiało to, oczywiście, rodzić konflikty – indywidualne i międzygrupowe. Nie należy zarazem wykluczać, że zachowania agresywne stały się immanentnym elementem ówczesnej egzystencji, odciskając głębokie piętno na ogólnie akceptowanych normach etycznych i obyczajowości. Pewną przesłanką źródłową w tym względzie jest podstawowy, wybitnie militarny zestaw instrumentarium znajdowanego w grobach kultury ceramiki sznurowej (Ryc. 4). Jest on złożony z topora, siekiery, noża (zazwyczaj wiórowego) oraz rynsztunku łuczniczego. Podobnie militarny charakter ma wyposażenie grobowe przedstawicieli pucharów dzwonowatych, lecz tutaj oprócz rynsztunku łuczniczego, wzbogaconego o kamienne ochraniacze przedramienia i prostowniki strzał, spotyka się również krzemienne lub miedziane sztylety (Ryc. 5, 6).

Pierwszymi społecznościami wczesnobrązowymi na terenie dzisiejszej Polski były kultury mierzanowicka i strzyżowska. Podstawą egzystencji tej ludności była hodowla pasterska. Schyłek neolitu oraz początki epoki brązu były okresami, kiedy istotnymi czynnikami stałysię potrzeba manifestacji silnej samoświadomości i autoidentyfikacji grupowej oraz dążenie do zaznaczania i podkreślania odrębności wobec obcych. W źródłach archeologicznych wspomniane tendencje manifestują się szczególnie w wytworach o funkcjach militarnych (Ryc. 7–9).

Najwyraźniejszym ich przejawem są krzemienne grociki strzał do łuku, różniące się cechami morfologicznymi charakterystycznymi dla poszczególnych ugrupowań.

Wraz z rozwojem epoki brązu zachodnia i południowo-zachodnia część obecnej Polski znalazła się w zasięgu wpływów idących z centrów cywilizacyjnych środkowoeuropejskich kultur wczesnobrązowych. Obszar dzisiejszego Śląska, Wielkopolski, Pomorza i Kujaw na kilkaset lat zasiedliły społeczności kultury unietyckiej. Stały się one pośrednikiem w przekazywaniu idei, technologii, surowców i gotowych wytworów metalowych. W strukturze społecznej tego ugrupowania wyraźna była tendencja do wyodrębnienia klasy elitarnej, o czym świadczą tzw. groby książęce – bogato wyposażone pochówki umieszczane pod nasypami kurhanów. Wśród asortymentu unietyckich wytworów metalowych odkrywanych w takich grobach wyróżniają się przedmioty prestiżowe o pokroju militariów (Ryc. 12:a.b). Niektóre osady lokowano w miejscach umożliwiających skuteczną obronę, a niekiedy były one dodatkowo ufortyfikowane fosą i palisadą. Kres rozwoju kultury unietyckiej nastąpił w wyniku niepokojów w strefie karpackiej. Rozpoczęły się wówczas przemieszczenia dużych grup ludności skutkujące uformowaniem, napływem i usadowieniem się na terenie obecnego Śląska i Wielkopolski społeczności mogiłowych (Ryc. 13). Reprezentują one model kultury o charakterze wskazującym na wyraźną dyferencjację społeczną, wynikającą z kształtowania się klasy elitarnej. Napływ ludności kultury mogiłowej na obszar dzisiejszej Polski miał charakter ekspansywny i wiązał się z siłowym wypieraniem miejscowych społeczności kultury unietyckiej. O gwałtowności tych przemian osadniczych świadczą ślady pożarów osiedli obronnych położonych na szlaku przemieszczania ludności mogiłowej.

W odróżnieniu od zachodniopolskich ugrupowań kulturowych ewoluujących w kierunku hierarchizacji struktur społecznych i wyodrębnianiu klas elitarnych, na obszarze Polski wschodniej panowała zgoła odmienna sytuacja kulturowa. W starszym okresie epoki brązu zamieszkiwała je ludność trzcinieckiego kręgu kulturowego, który pojawił się we wczesnej epoce brązu i trwał bez zakłóceń w czasach formowania i ekspansji kultury mogiłowej. Przyjmuje się, że model egzystencji miał tu charakter egalitarny. Z nieco inną sytuacją liczyć się trzeba na wyżynnych obszarach południowych i południowo-wschodnich, na które ludność trzciniecka napłynęła w późniejszych etapach rozwoju tego kręgu. Tam, zapewne pod wpływem otaczających środowisk kulturowych, przyjęto zwyczaj sypania kurhanów, co można wiązać ze zjawiskiem wyodrębniania się klasy elitarnej.

Polskie środowisko naukowe dotychczas pozostawało zasadniczo na uboczu nurtu badawczego w szeroko pojętej dziedzinie zwanej warfare archaeology. W efekcie polscy badacze zaproponowali tylko nieliczne interpretacje, zwłaszcza oparte o źródła rodzime, czego skutkiem jest brak refleksji w dziedzinie zorganizowanej przemocy i wpływu, jaki wywierała ona na rozwój społeczności pradziejowych zasiedlających obszar obecnej Polski.

W ostatnich latach sytuacja ulega zmianie i przybywa źródeł do wnioskowania o obecności i charakterze zjawiska przemocy w pradziejach. W tym miejscu należy jeszcze zaakcentować coraz częstsze sięganie do nowych metod badawczych, które wypracowano i doskonalono w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Poza wykorzystywaniem osiągnięć antropologii sensu stricto niezwykle istotne dane mogą przynieść szeroko zakrojone badania genetyczne nad rozprzestrzenieniem haplogrup, szczególnie chromosomu Y, ale również mtDNA. Ich wyniki, poza ustalaniem pokrewieństwa, pozwalają na prześledzenie kierunków migracji dawnych grup ludzkich, co może umożliwić precyzyjniejszą rekonstrukcję pradziejowych procesów kulturowych.

Podjęcie prób bliższej identyfikacji zestawów instrumentarium militarnego wymagałoby poddania analizom traseologicznym poszczególnych grup narzędzi utożsamianych z rodzajami broni. Pozwoliłoby to na rozstrzygnięcie sposobów elementów wykonanych z kamienia, krzemienia, kości i metalu w oprawach z surowców organicznych oraz ujawnienie śladów wskazujących na sposoby jej użytkowania lub przechowywania, co może ujawnić różnice pomiędzy narzędziami o funkcji gospodarczej i bojowej.

Z kolei współczesne metody prospekcji terenowej, z wykorzystywaniem do badań powierzchniowych zdjęć satelitarnych, skanowania laserowego oraz metod geofizycznych w połączeniu z precyzyjnymi analizami geomorfologicznymi i sondażami, powinny rozszerzyć naszą wiedzą na temat fortyfikacji drewniano-ziemnych, konstruowanych przez społeczności pradziejowe egzystujące na terenie ziem polskich.