Artykuł prezentuje zabytki metalowe odkryte w trakcie najnowszych badań powierzchniowych przeprowadzonych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu, pow. mrągowski (dawn. Salza, Kr. Lötzen). Omawiana nekropola została przebadana przez niemieckich archeologów na początku XX wieku. Z powodu zniszczeń dokonanych w trakcie II wojny światowej część informacji z badań wykopaliskowych w Zalcu jednak zaginęła. Dopiero po latach możliwe było odtworzenie oraz opublikowanie niektórych danych (przypis 2). Cennym źródłem okazała się kartoteka estońskiej archeolog Marty Schmiedehelm, zawierająca odpis sprawozdania kierownika badań, Feliksa Ernsta Peisera (przypis 3). W tym dokumencie można znaleźć informację o około 90 przebadanych obiektach, w większości pochówkach ciałopalnych. Na podstawie sprawozdania możliwe było również wytypowanie dokładnej lokalizacji stanowiska i przeprowadzenie na tym obszarze najpierw wstępnego rozpoznania (przypis 6), a następnie badań powierzchniowych z użyciem wykrywaczy metali. Te ostatnie przeprowadzone zostały w 2016 roku przez członków Fundacji „Dajna” im. Jerzego Okulicza-Kozaryna. Dostarczyły 95 zabytków, które ostatecznie potwierdziły istnienie w tym miejscu ciałopalnego cmentarzyska. Wszystkie odkryte przedmioty znajdowały się na niewielkim wzniesieniu ponad skarpą przy północnym skraju Jeziora Zaleckiego (ryc. 1). Pochodziły ze skupiska o wymiarach około 30 x 50 m, z przemieszanej wierzchniej warstwy ziemi (ryc. 2). Odkryte zabytki stanowią różnorodną grupę, zarówno pod względem chronologicznym, jak i typologicznym. Do najciekawszych znalezisk można zaliczyć zapinkę A 96 oraz fragmenty zapinek trójgrzebykowych typu mazurskiego, charakterystyczne dla kultury bogaczewskiej w fazie B2/C1-C1a (ryc. 3; przypis 11). Odkryte zostały także zapinki z podwiniętą nóżką pochodzące z młodszego okresu wpływów rzymskich oraz zapinki typu Dollkeim/Kovrovo, które można przypisać do wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (ryc. 4). W materiale znalazły się także fragmenty zapinek płytkowych, czyli ozdób kojarzonych z okresem, kiedy na Mazurach rozwinęła się jednostka nazywana grupą olsztyńską (ryc. 5). Zapinki płytkowe są o tyle ciekawą kategorią zabytków, iż od ponad 100 lat badacze właśnie na ich podstawie usiłują rozwikłać zagadkę pochodzenia tej ludności (przypis 36). Drugą liczną kategorią zabytków odkrytą w trakcie badań powierzchniowych w Zalcu są elementy pasa – sprzączki oraz okucia. Zabytki te również można datować zarówno na okres wpływów rzymskich (ryc. 6), jak i na okres wędrówek ludów (ryc. 7). Do tej drugiej grupy należy m.in. żelazna sprzączka odpowiadająca typowi H 25 (ryc. 7:26) oraz brązowa sprzączka z owalną ramą i metopą na kolcu (ryc. 7:27). Najnowsze badania dostarczyły także fragmentów bransolet, w tym popularnych wśród ludności kultury bogaczewskiej bransolet mankietowych (ryc. 8:30, 31), a także pierścieni (ryc. 8:34-36). Wspomnieć należy także o ozdobach szyi, przede wszystkim trzech zawieszkach (ryc. 9:37, 38) oraz prostych, brązowych paciorkach (ryc. 9:39, 40). Jeden z paciorków wykonany został z lekkiego, srebrzystego metalu – prawdopodobnie cynku (ryc. 9:41). Ozdoby te, niezbyt częste, odkrywano jednak już przed wojną, opisując je jako Zinkringe (przypis 85). Wśród pozostałych znalezisk z cmentarzyska w Zalcu znajdują się także ostrogi, datowane na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów (ryc. 10:43-46) oraz żelazne kółko z zaczepami, będące prawdopodobnie elementem ogłowia końskiego (ryc. 10:47). Należy także wspomnieć o narzędziach, w tym fragmentach żelaznych noży (ryc. 11:48), żelaznej szpili hakowej o tordowanym trzonie (ryc. 11:49) oraz o żelaznym haczyku na ryby (ryc. 11:50). Niektóre z zabytków są zachowane w stanie uniemożliwiającym identyfikację; część z nich to po prostu bryłki stopionego metalu. Ostatnim znaleziskiem na liście jest fragment brązowej monety, prawdopodobnie sesterc cesarza Gordiana III (ryc. 12). Na terenach bałtyjskich okres napływu monet rzymskich rozpoczął się w trakcie wojen markomańskich i trwał niecałe 100 lat, do około połowy III wieku (przypis 107). Wszystkie odkryte zabytki potwierdziły wcześniejsze datowanie cmentarzyska w Zalcu. Według dostępnych źródeł nekropola została założona w trakcie fazy B2. Funkcjonowała przez cały późny okres wpływów rzymskich, aż do zaniku kultury bogaczewskiej, kiedy to przejęła ją ludność grupy olsztyńskiej. Zanik stanowiska można najpewniej synchronizować ze schyłkiem funkcjonowania tej jednostki, czyli z fazą E3 (przypis 109). Szczególnie warto zwrócić uwagę na odkrycie w trakcie najnowszych badań zabytków datowanych na wczesny okres wędrówek ludów (zapinek z pełną pochewką, sprzączek z owalną ramą). W materiałach archiwalnych nie udało się odnotować tej fazy (przypis 110). Najnowsze odkrycia wypełniają więc tę lukę oraz jednocześnie potwierdzają funkcjonowanie cmentarzyska w tym okresie.