ROZPRAWY
Narzeczone na wieczność? Uwagi na temat pochówków kobiecych z Litwy Zachodniej z III wieku n.e.
1
Department of Archaeology, Lithuanian Institute of History/Lietuvos istorijos institutas, Lithuania
Data nadesłania: 22-02-2022
Data ostatniej rewizji: 18-03-2022
Data akceptacji: 21-07-2022
Data publikacji online: 03-10-2022
Data publikacji: 31-12-2022
Autor do korespondencji
Rasa Banytė-Rowell
Department of Archaeology, Lithuanian Institute of History/Lietuvos istorijos institutas, Tilto g. 17, 11351, Vilnius, Lithuania
Department of Archaeology, Lithuanian Institute of History/Lietuvos istorijos institutas, Tilto g. 17, 11351, Vilnius, Lithuania
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):109-130
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Artykuł poświęcony jest kobiecemu strojowi grobowemu z fazy C1b–C2, tj. ok. 220–300 n.e., z cmentarzysk z obudowami kamiennymi (północna część tzw. Memelkultur w ujęciu C. Engla) z dzisiejszej Litwy Zachodniej (Ryc. 1). Szczególną uwagę zwracają dwa inhumacyjne pochówki – groby 10 i 22 – z cmentarzyska w Šernai (dawn. Schernen) w rej. kłajpedzkim, rozkopanego przez A. Bezzenbergera w 1891 roku i opublikowanego przezeń rok później. Szczątki szkieletów z obu grobów Bezzenberge opisał jako należące do dzieci w wieku infans II (7–15 lat). Groby te są dobrze znane przede wszystkim z uwagi na wspaniałe nakrycia głowy zdobione drobnymi aplikacjami z brązu – guzkami z dwoma zaczepami (tzw. Bronzebuckelchen grupy IIID (wg Z. Blumbergs 1982) oraz płaskimi brązowymi zawieszkami binoklowatymi (Ryc. 2). Oba groby z Šernai zawierały też bogate zestawy ozdób i części stroju – naszyjniki, zapinki kuszowate, rozetowe szpile tutulusowe i zapinkęi tutulusową, sznury paciorków z żelaznymi zawieszkami dzwoneczkowatymi, spiralne bransolety typ kłajpedzkiego (wg M. Michelbertasa 1986) oraz bransolety mankietowe i pierścienie (Ryc. 3, 4). Podobne pochówki kobiece odkryto na cmentarzysku w Baitai (dziś. Baičiai, dawn. Baiten) położonym na tym samym lewym brzegu rzeki Miniji, ok. czterech kilometrów na północny wschód od Šernai. Do kobiecego stroju z grobu 18 z Baitai również należało nakrycie głowy (opaska lub kaptur) zdobione tak samo, jak czepki z grobów 10 i 22 z Šernai (Ryc. 5:1, 6:1.2). Podobny, choć mniej liczny był też zestaw biżuterii: srebrny naszyjnik, para rozetowych szpil tutulusowych połączonych łańcuszkiem, paciorki szklane i bursztynowe, spiralna bransoleta typu kłajpedzkiego i brązowe pierścienie (Ryc. 5:2–4, 6:3–13.14–18). Badania pozostałości zębów odkrytych w grobie 18 w Baitai wykazały, że należały one do osoby młodocianej w wieku iuvenis. Dziewczyna pochowana w grobie 8 w Baitai nie miała okazałego nakrycia głowy, ale była wyposażona w podobny zestaw ozdób jak omówione wyżej: dwie rozetowe szpile tutulusowe połączone sznurem szklanych i bursztynowych paciorków z żelaznymi zawieszkami dzwoneczkowatymi, dwie brązowe bransolety z lekko pogrubionymi zakończeniami, trzy brązowe pierścionki (jeden z oczkiem z niebieskiego szkła) (Ryc. 7:1.4–45). Analiza antropologiczna kości palców zachowanych w tym grobie pozwoliła stwierdzić, że należały one do osoby poniżej 16 roku życia – a więc dziecka w wieku infans II lub przejściowym do wieku iuvenis.
Wszystkie omawiane tu pochówki były bogato wyposażone w biżuterię, niemniej, na tle innych pochówków z połowy i drugiej połowy III wieku n.e. z Litwy Zachodniej nie są wyjątkami. Podobne nakrycia głowy znamy z innych nekropoli Memelkultur (m.in. z Kurmaičiai, Dauglaukis i Tylży). Niemal na każdym cmentarzysku z tego okresu występowały też szpile tutulusowe czy sznury paciorków z żelaznymi zawieszkami dzwoneczkowatymi. Bogactwo wyposażeń omawianych pochówków nie musi więc być wyłącznie skutkiem wyższego statusu rodzin zmarłych. Możliwe, że odzwierciedlało ono status kobiet wynikający z ich młodego wieku. Omawiane tu elementy stroju należy łączyć z ceremonialnym strojem, który mógł być stosowany podczas ceremonii ślubnych. Prezentacja zmarłej młodej kobiety jako panny młodej mogła wynikać z konieczności zapewnienia jej odpowiedniego statusu podczas przejścia w zaświaty. Motyw zaślubin czytelny jest również w męskich grobach z tego okresu, zawierających pojemniki/pudełka z typowo kobiecą biżuterią – Ch. Reich (2013) zinterpretowała ją jako „dary dla narzeczonych” z zaświatów. Zestaw biżuterii i strój ceremonialny przygotowany do obrzędów ślubnych był osobistą własnością konkretnej dziewczyny i w wypadku jej przedwczesnej śmierci nie mógł być dziedziczone przez innych członków rodziny. Pochówek dziewczyny lub młodej kobiety w stroju takim, jak tutaj omawiane, byłby zatem formą przekazania jej na życie pozagrobowe własności, której nie mogła wykorzystać za życia. Obrzędy takie zapewniały dziewczynie status kobiety zamężnej, a tym samym uzyskanie stosownej pozycji wśród przodków w zaświatach.
W różnych kulturach elementy zwyczajów pogrzebowych i ceremonii ślubnych splatają się ze sobą, a motyw pożegnania i rozstania z ukochaną osobą jest w nich szczególnie wyraźny. Te archaiczne tradycje nie są związane z konkretnymi etnosami, ale najprawdopodobniej odzwierciedlają pewne ogólnoludzkie archetypy kulturowe.
REFERENCJE (84)
1.
ALMGREN O. 1923: Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig.
2.
BAYBURIN A.K., LEVINTON G.A. 1990: Pokhorony i svad’ba, [in:] V.V. Ivanov, L.G. Nevskaya (eds.), Issledovaniya v oblasti balto-slavyanskoy dukhovnoy kul’tury. Pogrebal’nyy obryad, Moskva, 64–99.
3.
BANYTĖ R. 1999: Dviejų Baitų kapinyno kapų chronologijos klausimu, “Archaeologia Lituana” 1, 63–71.
4.
BANYTĖ-ROWELL R. 2000: Characteristics of the end of the Roman Period according to material from Baitai grave site (near Klaipėda), “Archaeologia Baltica” 4, 27–44.
5.
BANYTĖ-ROWELL R. 2004: The Transition of Ideas and Northern Lithuania in the Roman Period, [in:] R. Ritums (ed.), Pētījumi zemgaļu senatnē. Rakstu krājums, Latvijas Vēstures muzeja raksti 10. Arheoloģija un antropoloģija, Rīga, 11–26.
6.
BANYTĖ-ROWELL R. 2007a: Dar kartą apie Šernų kapinyną A. Bezzenbergerio publikacijos ir užrašų duomenimis, “Lietuvos archeologija” 32, 9–30.
7.
BANYTĖ-ROWELL R. 2007b: Ażurowe okucia końca pasa – wędrówka wzoru między Gotlandią, Mazurami a Litwą zachodnią, [in:] A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 329–337.
8.
BANYTĖ-ROWELL R. 2008a: Vėlyvojo romėniškojo laikotarpio rozetiniai smeigtukai ir segės su tutuliu, “Lietuvos archeologija” 34, 9–42.
9.
BANYTĖ-ROWELL R. 2008b: Metallene Trachtzierrate aus einem westlitauischen Gräberfeld der römischen Kaiserzeit im «germanischen» und «sarmatischen» Kontext, [in:] O.A. RADYUSH, K.N. SKVORTSOV (eds.), Drevnosti Tsentralnoy i Vostochnoy Evropy epokhi rimskogo vliyaniya i pereseleniya narodov, Germania–Sarmatia, Kaliningrad, 104–121.
10.
BANYTĖ-ROWELL R. 2012a: Dovilų pietinių apylinkių mikroregionas ir archeologinių tyrimų perspektyvos, “Lietuvos archeologija” 38, 271–294.
11.
BANYTĖ-ROWELL R. 2012b: The Excavations at Baitai Cemetery, [in:] G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė (eds.), Archaeological Investigations in Independent Lithuania 1990–2010, Vilnius, 122–126.
12.
BANYTĖ-ROWELL R. 2014: Gender roles in the prehistoric communities of West Lithuania’s micro-areas between the late Roman Iron Age and the Late Migration Period: continuity or change?, “Lietuvos archeologija” 40, 99–138.
13.
BANYTĖ-ROWELL R. 2016: West Lithuanian Cemeteries, [in:] G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė (eds.), A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Vilnius, 256–267.
14.
BANYTĖ-ROWELL R. 2019: Die Memelkultur in der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 17, Mainz.
15.
BANYTĖ-ROWELL R. 2020: About the People Buried in the Cemetery of Baitai: their Cultural Integration throughout the Baltic Sea Region and the European Barbaricum in the 3rd Century AD, “Archäologisches Korrespondenzblatt” 50, 545–565.
16.
BANYTĖ-ROWELL R., BITNER-WRÓBLEWSKA A., REICH CH. 2012: Did they exist? The Question of Elites in Western Lithuania in the Roman and Early Migration Periods, and their Interregional Contacts, [in:] A. Bliujienė (ed.), People at the Crossroads of Space and Time (Footmarks of Societies in Ancient Europe) II, “Archaeologia Baltica” 18, 192–220.
17.
BECKMANN B. 1969: Die baltischen Metallnadeln der Römischen Kaiserzeit, SJahr. XXVI 26, 107–119.
18.
BECKMANN CH. 1969: Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, SJahr. XXVI, 5–106.
19.
BEZZENBERGER A. 1892: Litauische Gräberfelder. I. Das Gräberfeld bei Schernen (Kreis Memel), Prussia 17 (1891/92), 141–168.
20.
BEZZENBERGER A. 1900: Gräberfeld bei Baiten, Kr. Memel, Prussia 21 (1896–1900), 133–135.
21.
BIEGELEISEN H. 1930: Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego, Warszawa.
23.
BLIUJIENĖ A. 2011: Northern Gold: Amber in Lithuania (c. 100 to c. 1200), East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450, 18, Leiden.
24.
BLIUJIENĖ A., BRAČIULIENĖ R. 2018: Užpelkių kapinynas Lietuvos pajūrio ir Baltijos jūros regiono kultūriniuose kontekstuose, Vilnius.
25.
BLIUJIENĖ A., BUTKUS D. 2017: Roman coins in the West Lithuanian Stone Circle Graves Culture: estimated practicality or the dawn of a new phenomenon, [in:] B.V. Eriksen et alii (eds.), Interaktion ohne Grenzen / Beispiele archäologischen Forschungen am Beginn des 21. Jahrhunderts – Interaction without borders. Exemplary archaeological research at the beginning of the 21st century, Schleswig, 425–442.
26.
BLUMBERGS Z. 1982: Bronzebuckelchen als Trachtzier – Zu den Kontakten Gotlands mit dem Kontinent in der Älteren Römischen Eisenzeit, Theses and papers in North-European archaeology 12, Stockholm.
27.
BÖHME H.W. 2009: Migrants’ Fortunes: the Integration of Germanic Peoples in Late Antique Gaul, [in:] D. Quast (ed.), Foreigners in Early Medieval Europe: Thirteenth International Studies on Early Medieval Mobility, Römisch-Germanisches Zentralmuseum. Monographien 78, Mainz, 131–147.
28.
BUTKUS D. 1998: Lazdininkų (Kalnalaukio) kapinyno tyrinėjimai 1996-1997 metais, “Archeologiniai tyrinėjimai Lietuvoje 1996 ir 1997 metais”, Vilnius, 190–194.
29.
VON CARNAP-BORNHEIM C. 2000: Einige jüngerkaiserzeitliche Beispiele überregionaler Trachtbeziehungen zwischen dem baltischen und germanischen Kulturbereich, “Archaeologia Baltica” 4, 45–61.
30.
CZARNECKA K. 1990: Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeologicznych i analizy danych antropologicznych z cmentarzysk, Warszawa.
33.
EGOREYCHENKO A.A. 1991: Ochkovidnye podveski na territorii SSSR, SovArh. 1991/2, 171–181.
34.
ENGEL C. 1931: Einführung in die vorgeschichtliche Kultur des Memellandes, Memel.
35.
ENGEL C. 1933: Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und finnischem Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia 30/I, 261–286.
36.
FISCHER A., 1921: Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Wydawnictwa Bibljoteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich III, Lwów.
37.
FOWLER CH. 2004: The Archaeology of Personhood. An anthropological approach, Oxford.
38.
GARNEVIČIŪTĖ R. 2014: Katalikų laidotuvių apeigos ir papročiai Lietuvoje (XX–XXI a. sandūra), Kaunas: Vytauto Didžiojo universitetas. Doctoral dissertation (https://www.lituanistika.lt/co...; accessed 23.03.2021).
39.
VAN GENNEP A. 2004: The Rites of Passage, [in:] A.C.G.M. Robben (ed.), Death, Mourning and Burial. A Cross-Cultural Reader, Oxford, 213–223.
40.
GREIMAS A.J. 1985: Des dieux et des hommes. Études de mythologie lituanienne, Formes sémiotiques, Paris.
41.
HENSEL W. 1960: De la fonction des pendeloques en forme de binokle, “Archaeologia Polona” III, 155–165.
42.
JOVAIŠA E. 1998: Žvilgsnis į „Aukso amžių“: baltai pirmaisiais amžiais po Kristaus, Vilnius (CD-edition).
44.
KAČKUTĖ R. 1995a: Lietuvos moterų galvos dangos papuošalai I–IV amžiais, “Baltų archeologija” 3 (6), 16–19.
45.
KAČKUTĖ R. 1995b: Lietuvos moterų galvos dangos papuošalai I–IV amžiais, “Baltų archeologija” 4 (7), 14–24.
46.
KAČKUTĖ R. 2014: Romėniškojo laikotarpio Vakarų Lietuvos ir Nemuno žemupio gyventojų socialinių santykių analizė kapinynų medžiagos pagrindu, “Lietuvos archeologija” 40, 43–72.
47.
KHOMYAKOVA O.A. 2010: Plastinchatye braslety sambiysko-natangiyskoy kul’tury, Germania–Sarmatia II, Kaliningrad-Kursk, 277–291.
48.
KULIKAUSKAS P. 1951: Kurmaičių (Kretingos r.) plokštinio kapinyno tyrinėjimai, “Lietuvos istorijos instituto darbai” 1, 315–362.
49.
LUCY S. 2005: The Archaeology of Age, [in:] M. Díaz-Andreu et alii (eds.), The Archaeology of Identity. Approaches to Gender, Age, Status, Ethnicity and Religion, London-New York, 43–66.
50.
LUND HANSEN U. 2010: Perlen und Perlenmode – Perlen als sozialer und familiärer Indikator, [in:] A. Urbaniak et alii (eds), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina 2, Łódź-Warszawa, 87–95.
53.
MICHELBERTAS M. 2004: Pajuosčio pilkapynas. Monografija, “Archaeologija Lituana” monografijos. A serija 1, Vilnius.
54.
MOORA H. 1938: Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr. 2. Teil: Analyse, Verhandlungen der Gelehrnten Estnischen Gesellschaft XXIX, Tartu.
55.
NOWAKOWSKI W. 1996: Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg Sonderbd. 10, Marburg-Warszawa.
56.
NOWAKOWSKI W. 1999: Das Problem der Chronologie der spätrömischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit im Memelgebiet hinsichtlich der Funde aus dem Gräberfeld Aukštakiemiai (Oberhof), “Archaeologia Lituana” 1, 110–118.
57.
PARKER PEARSON M. 1999: The Archaeology of Death and Burial, Stroud (Gloucestershire).
58.
PAULI L. 1975: Keltische Volksglaube, Amulette und Sonderbestattungen am Dürrnberg bei Hallein und im eisenzeitlichen Mitteleuropa, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 28, München.
59.
PRZYBYŁA M.J. 2011: Die Regionalisierung der reiche Frauentracht und die Nachweismöglichkeiten jüngerkaiserzeitlicher Heiratskreise am Beispiel Nordeuropas, [in:] D. Quast (ed.), Weibliche Eliten in der Frühgeschichte. Female Elites in Protohistoric Europe. Internationale Tagung vom 13. Bis zum 14. Juni 2008 im RGZM im Rahmen des Forschungsschwerpunktes »Eliten«, RGZM – Tagungen 10, Mainz, 321–359.
60.
PRZYBYŁA M.J. 2018: Pressblechverzierte spätkaiserzeitliche Trachtbestandteile in Südskandinavien, Nordiske Fortidsminder B/28, Copenhagen.
61.
REICH CH. 2013: Schmuck- und Münzbeigabe in Männerbestattungen des Gräberfelds von Oberhof (Aukštkiemiai), “Acta Praehistorica et Archaeologica” 44 (2012), 131–147.
62.
RÜHL F. 1892: Die Münzen des Schernen Gräberfeldes, Prussia 17 (1891/92), 169–170.
63.
SAWICKA L., GRIŽAS G. 2007: Mogiła Wielkoludów ... Szwedów czy konfederatów. Cmentarzysko kurhanowe w Pakalniszkach (północna Litwa) w świetle badań Marii Butrymówny w 1897 roku, WA LIX, 165–202.
64.
SEDAKOVA O.A. 1990: Tema „doli” v pogrebal‘nom obryade (vostochno- i yuzhno-slavianskiy material), [in:] V.V. Ivanov, L.G. Nevskaya (eds), Issledovaniya v oblasti balto-slavianskoy dukhovnoy kul‘tury. Pogrebal‘nyy obryad), Moskva, 54–63.
65.
SHMIDEHEL'M M. 1955: Arkheologicheskie pamyatniki perioda razlozheniya rodovogo stroya na severo-vostoke Èstonii (V vek do n.è. – V vek. n.è.), Tallin.
67.
SKÓRA K. 2020: Omnia mors aequat? Soziale Stratigraphien in der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit im Gebiet der Wielbark-Kultur, Łódź.
69.
SZTER I. 2010: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, WA LXI (2009–2010), 201–331.
70.
TAMULYNAS L. 1998: A. Bezzenbergerio archeologiniai tyrinėjimai Klaipėdos krašte, “Lietuvos archeologija” 15, 247–285.
71.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985a: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein.
72.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985b: Części stroju kobiecego w okresie rzymskim na obszarze środkowo- i wschodnioeuropejskiego Barbaricum, Uniwersytet Jagielloński. Rozprawy habilitacyjne 98, Kraków.
73.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1989: Das Frauentrachtzubehör des mittel- und osteuropäischen Barbaricums in der römischen Kaiserzeit, Uniwersytet Jagielloński. Varia CCLXIV, Kraków.
74.
THOMAS S.1967: Die germanischen Scheibenfibeln der Römischen Kaiserzeit im freien Germanien, “Berliner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte” 7, 1–187.
75.
TISCHLER O., KEMKE H. 1902: Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr.
76.
WAGNER W.D. 2019: Die Altertumsgesellschaft Prussia. Einblicke in ein Jahrhundert Geschichtsverein, Archäologie und Museumswesen in Ostpreußen (1844–1945), PRUSSIA-Schriftenreihe 29, Husum.
77.
VARNAS A. 1985: Stragnų kapinyno (Klaipėdos raj.) 1985 m. archeologinių tyrimų ataskaita, typescript of an excavation report, archives of the Lithuanian Institute of History, Vilnius (LIIR F. 1, b. 1191).
78.
VARNAS A. 1986: Stragnų plokštinis kapinynas, “Archeologiniai tyrinėjimai Lietuvoje 1984 ir 1985 metais”, 80–82.
79.
WAETZOLDT D. 1939: Zur Tracht der Bewohner des Memelgebietes in der Eisenzeit, “Alt-Preußen” 3/4, 116–120.
80.
WAHLE E. 1928: Die Ausgrabungen in Rutzau und Bauske, Archaioloģijas raksti I.2, Rīga.
82.
WELLS P.S. 2008: Image and Response in Early Europe, Debates in Archaeology, London.
83.
WOŹNIAK M. 2013: An iron ball-shaped pendant from the cemetery of the Wielbark Culture in Kozłówko in northern Masovia, “Archaeologia Lituana” 14, 51–62.
84.
ŽULKUS V. 1995: Vakarų baltai gotų-gepidų migracijoje (I–IV a.), [in:] N. Vėlius (ed.), Lietuvininkų kraštas. Monografija, Kaunas, 74–107.
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
