Trójczłonowe klamry do pasa wykonane z brązu są jednym z podstawowych wyznaczników stroju kobiecego w młodszym okresie przedrzymskim na Pomorzu. Zbudowane są z trzech podstawowych części: centralnego, ażurowego łącznika oraz dwóch ramion mocowanych po jego bokach za pomocą taśmowatych uszek; oba ramiona są zakończone haczykami służącymi do zaczepiania w pasie (Ryc. 1). W pracy zebrano trójczłonowe klamry do pasa wykonane z brązu, pochodzące z 31 stanowisk z Pomorza (por. Katalog). Większość z nich należy do kultury oksywskiej i wielbarskiej, a jedynie pięć do grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej (Mapa 1). Dla celów porównawczych uwzględniono znaleziska spoza północnej Polski, z terenu Nadodrza, środkowych Niemiec i Kujaw (Katalog nr. 32–48, Mapa 1). Łącznie z Pomorza zebrano informacje o 77 takich klamrach, pochodzących z 57 zespołów grobowych oraz luźnych znalezisk z cmentarzysk bądź bez określonego kontekstu. W wypadku niektórych klamer brak dokumentacji rysunkowej i fotograficznej, a włączenie ich do omawianej grupy oparto na zachowanych opisach (por. Gdynia-Oksywie, groby 72 i 132; Skowarcz, grób 4/1913 i znal. luźne 4). W większości wypadków klamry zachowały się fragmentarycznie, często też noszą ślady deformacji w ogniu. Kompletne lub niemal kompletne okazy (13) pochodzą jedynie z 12 stanowisk. W pracy przyjęto podział klamer trójczłonowych z brązu zaproponowany przez J. Kostrzewskiego (typy IIIa i IIIb), wydzielając kolejny typ IIIc, tj. okazy z bogato zdobionym ażurowym łącznikiem z nitami. Do klamer typu IIIa, z łącznikiem w kształcie prostokątnej ramki, zaliczono cztery okazy (Ryc. 2, 3); na żadnej z nich nie stwierdzono śladów deformacji w ogniu. We wszystkich wypadkach długie ramię klamry ma kształt wydłużonego trójkąta, zwężającego się w kierunku haczyka zagiętego do wewnątrz. Przez środek długiego ramienia klamry przebiega wydatne żebro, a brzegi są wyraźnie podniesione do góry i delikatnie rozchylają się na zewnątrz. Zazwyczaj po bokach żeber i ramion widoczny jest ornament tremolo, niekiedy zachowany w postaci drobnych punktów lub ukośnych kresek. Od strony szerszej ramienia, przy łączniku, znajdują się nieduże nity mocowane w jednym rzędzie, we wszystkich czterech wypadkach po trzy. Ich trzpienie są masywne, przewężone, a główki koliste, ozdobione krzyżem (Ryc. 2:2.3) lub trójkątem (Ryc. 2:1, 3). Wyjątkowa pod względem zdobienia jest klamra z Dobropola Gryfińskiego pokryta na płaskiej powierzchni długiego ramienia, między żeberkami, pasmami tremolo układającymi się w czworokąty wypełnione trójkątami i łukami (Ryc. 2:1). Krótkie ramię klamer typu IIIa przybiera zazwyczaj kształt wąskiej taśmy. Inną formę reprezentuje krótkie ramię klamry z Podwieska (Ryc. 2:2), które jest podobne do długiego ramienia; przy łączniku znajdują się ustawione w jednym rzędzie trzy nity, całe ramię jest żebrowane a wzdłuż plastycznych żeberek zdobione w technice tremolo. Całkowita długość tych klamer waha się od 28 do 34 cm. Klamry typu IIIa pochodzą z dwóch cmentarzysk z Pomorza Zachodniego, należących do grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej, i dwóch kolejnych z ziemi chełmińskiej, zaliczanych do kultury oksywskiej (Mapa 2). Trzy z nich znaleziono w ciałopalnych grobach popielnicowych (Dobropole Gryfińskie, Kunowo, Podwiesk), jedną w grobie jamowym (Grudziądz-Rządz). Z uwagi na niewielką liczbę zespołów zwartych ustalenie chronologii tego typu jest utrudnione, niemniej wydaje się, należy je odnosić do fazy A1. Zdecydowanie liczniejsze są klamry typu IIIb, z łącznikiem zbudowanym z dwóch ustawionych poziomo segmentów (ćwiartek) kuli połączonych ze sobą trzonami – łącznie zarejestrowano 45 egzemplarzy. Z reguły zachowały się one fragmentarycznie (Ryc. 6:3, 7, 8, 10, 11:1.3.4), stosunkowo często są też zdeformowane w ogniu – dotyczy to nie mniej niż 13 okazów; tylko siedem egzemplarzy zachowało się w całości lub niemal w całości (Ryc. 6:1.2, 9, 11:2.5). Te ostatnie pozwalają oszacować długość klamer typu IIIb na ok. 30 do niemal 40 cm. Podobnie jak w wypadku klamer typu IIIa, długie ramię klamer IIIb jest żebrowane. Zazwyczaj wzdłuż żebrowania biegnie zdobienie tremolo. W kilku wypadkach profilowanie ramienia jest bogatsze – pojawiają się na nim dwa kolejne żeberka (Ryc. 6:3). Szerszy koniec ramienia wieńczyły dwa (Ryc. 6:2.3, 9, 11:1.2.4) lub trzy (Ryc. 6:1, 7:3.5.6.8, 8, 10, 11:3.5) ustawione w jednym rzędzie ozdobne nity, najczęściej z wysokimi główkami wystającymi poza obrys ramienia klamry. Na kolistych główkach nitów widoczny jest najczęściej wpisany w koło trójkąt (Ryc. 6:1.2, 7:5, 10, 11:2.5), rzadko krzyż (Ryc. 7:3) bądź nawiązujący do niego wzór gwiaździsty (Ryc. 11:4, 18:1), czy zakreskowane trójkątne pola (Ryc. 6:1, 7:8, 11:2). W wypadku klamer typu IIIb łącznik na planie prostokąta wykonany jest z dwóch ustawionych horyzontalnie wycinków kuli, połączonych ze sobą dwoma prętami. W dolnej, szerszej części segmentu znajduje się wąski wałeczek (Ryc. 6:2.3, 7:1.2.7, 10, 11:1–4), lub zdecydowanie szerszy, podkreślony dwoma stosunkowo głębokimi liniami rytymi (Ryc. 6:1, 7:3, 9). Zdobiona może być również powierzchnia kopułki łącznika. Najczęściej dekoracja ta ma postać umieszczonej centralnie jednej grupy plastycznych listewek (Ryc. 6:3, 7:1–3.5.8, 11:1.3.4), a sporadycznie trzech grup (Ryc. 6:2). W niektórych wypadkach powierzchnia kopułki jest gładka (Ryc. 6:1, 9, 10, 11:2.5) lub pokryta ukośnymi kreskami (Podwiesk, grób 151). Krótkie ramię klamer typu IIIa przybiera zwykle kształt wąskiej taśmy zwężającej się delikatnie w stronę zagiętego do wewnątrz długiego haczyka, rzadziej to ramię jest szersze i ma kształt wrzecionowaty (Ryc. 6:3, 11:5). Powierzchnia krótkiego ramienia może być zdobiona (Ryc. 6:3, 7:8, 10, 11:2.5), a długi haczyk profilowany – przewężony i poprzecznie nacinany (Ryc. 6:2, 7:4, 9, 11:1.2). Wyjątkowy charakter ma, bardzo zresztą dobrze zachowane, profilowanie haczyka krótkiego ramienia klamry z obiektu 5 z nekropoli w Różynach (Ryc. 10). Widoczne przedstawienie zoomorficzne można interpretować jako głowę konia, na której zaznaczono uszy, ciemię, oczy oraz pysk z chrapami; ze względu na rurkowato odwzorowany pysk, głowa ta kojarzyć się także może z konikiem morskim. Pomorskie znaleziska klamer typu IIIb odnotowano na dwóch stanowiskach grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej na Pomorzu Zachodnim, pozostałe zaś pochodzą z zasięgu kultury oksywskiej (a później wielbarskiej – Nowe Dobra, Parsęcko), głównie z rejonu ujścia Wisły i ziemi chełmińskiej, w mniejszym stopniu z Pomorza Środkowego (Mapa 1, 2). Spośród 34 zespołów grobowe z klamrami IIIb zdecydowana większość (30) kryła ciałopalne pochówki bezpopielnicowe, tylko jeden był inhumacyjny (Gdynia-Oksywie, grób 132), a kolejne trzy nie zostały określone. Używanie tego typu zapięć pasa jest potwierdzone od fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego po fazę B2 okresu wpływów rzymskich. Do wydzielonego w tej pracy typu IIIc klamer trójczłonowych zaliczono osiem okazów. Niektóre, znalezione w grobach inhumacyjnych, zachowały się w bardzo dobrym stanie (Ryc. 12:1, 13, 14), inne, z grobów ciałopalnych popielnicowych (Ryc. 12:3) lub bezpopielnicowych (Ryc. 12:2), przetrwały we fragmentach, często z wyraźnymi śladami przepalenia. Cechą wyróżniając klamry typu IIIc jest ażurowy łącznik z ozdobnymi nitami, wykonany na planie czworo- (Ryc. 12:3, 14) lub sześcioboku (Ryc. 12:1, 13). Tylko w jednym wypadku (Ryc. 12:2) łącznik ma ramę zamkniętą jedynie od strony ramion klamry. Zwraca uwagę cecha, która u wcześniejszych typów nie była wyraźnie uchwytna, a mianowicie wyraźnie cieńsze i delikatnie rozchylone na zewnątrz podniesione brzegi długiego ramienia – dotyczy to klamer z Czarnówka, Lubowidza, Pelpina-Maciejewa (Ryc. 13:1.2) i Wolnego Dworu, groby 1 (Ryc. 14) i 2. W wypadku lepiej zachowanych okazów na spodniej stronie, zazwyczaj na wysokości środkowego żeberka, widoczne są wgłębienia, będące śladami po formowaniu tej części klamry (Ryc. 13). Kolejną cechę odróżniającą klamry typu IIIc od obu pozostałych typów jest forma krótkiego ramienia. Przyjmuje ono postać wydłużonej taśmy (Ryc. 12:3) lub ma zarys trójkątny i, podobnie jak ramię długie, jest żebrowane (Ryc. 12:1, 13, 14). Co ciekawe, tam gdzie na krótszym ramieniu zachowane są odgięte na zewnątrz haczyki do zapięcia klamry, przybierają one kształt litery T (Ryc. 13, 14). Większość klamer typu IIIc wyróżnia jeszcze jedna cecha – z reguły ozdobne nity mają krótsze trzpienie, które nie wystają ponad powierzchnię ramion i łącznika, co powoduje, że koliste ich główki przylegają do powierzchni. Zwracają też uwagę znaczne rozmiary dobrze zachowanych klamer typu IIIc pochodzących z grobów inhumacyjnych – całkowita długość kompletnych okazów wynosi od 39 do 42 cm, przy czym dość zróżnicowana jest wielkość łącznika, wynosząca od 3,7×3,1 cm (Czarnówko) do 7×7 cm (Wolny Dwór, grób 1). Datowanie klamer typu IIIc należy zamyka się w ramach faz A3–B2, przy czym większość z nich pochodzi z okresu wczesnorzymskiego. Ich zasięg ogranicza się on do rejonu ujścia Wisły, ziemi chełmińskiej oraz pradoliny Redy i Łeby (Mapa 2). Poza Pomorzem trójczłonowe klamry z brązu odkryto na 17 stanowiskach (Mapa 1). Jeden egzemplarz zarejestrowano na stanowisku kultury przeworskiej, równie nieliczne są w grupie gubińskiej kultury jastorfskiej, natomiast zdecydowanie częściej potwierdzone są na zachód od Odry, w dwóch skupiskach na terenie kultury jastorfskiej: liczniejszym nad Hawelą oraz w międzyrzeczu Łaby i Soławy. Odkryte tam klamry reprezentują przede wszystkim typ IIIb, tylko dwie – typ IIIa (Mapa 2). Warto zauważyć, że okaz z Wittenbergi (Ryc. 16:1) pod względem bogatego zdobnictwa długiego ramienia klamry wzorami geometrycznymi wykonanymi w technice tremolo jest bardzo podobny do klamry z Dobropola Gryfińskiego (Ryc. 2:1), ze stanowiska grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej. Niektóre z tych klamer typu IIIb mają większą liczbę żeberek na długim ramieniu, co może świadczyć o kontynuowaniu tradycji zachodniogermańskich klamer jednoczłonowych. Zupełnie wyjątkowa jest klamra z Börnicke, gdzie segmenty kuli wykonane z brązu połączone są żelaznymi trzpieniami. W kilku wypadkach zaczep mocujący ramię do łącznika jest osobnym elementem połączonym z ramieniem za pomocą nitu (Ryc. 16:2.3). Brak ewidentnego śladów zniszczenia tych klamer skłania do przypuszczenia, że jest to indywidualna cecha technologiczna klamer „zachodnich”. Na kilku klamrach zauważono dowody wtórnych manipulacji, będących wynikiem starożytnych napraw. Wielkość i ciężar takich zapięć pasa oraz ich wieloczęściowa budowa sprzyjały możliwości ich uszkodzenia podczas codziennego użytkowania. Najbardziej narażone na złamanie było długie ramię klamry wraz z zaczepem, czego dobrym przykładem jest klamra z grobu 24/1908 z Nowych Dóbr. Naprawa ramienia polegała na podłożeniu od spodu, w miejscu złamania, żelaznej płytki i przymocowaniu jej za pomocą czterech żelaznych nitów (Ryc. 8). Kolejny przykład pochodzi z Gräfenhainichen; tu podwójnie złamane ramię naprawiono przez dodanie od spodu długiej taśmy żelaznej, przymocowanej doń trzema nitami rozmieszczonymi wzdłuż środkowego żeberka (Ryc. 16:5). Z inną formą ingerencji mamy do czynienia w wypadku klamry z Pruszcza Gdańskiego, stan. 7, grób 103, gdzie na każdym z zachowanych dwóch fragmentów długiego ramienia widoczne są pary wywierconych otworów (Ryc. 17), być może będących śladem reperacji polegającej na wtórnym połączeniu obu złamanych części tego ramienia klamry. Klamra z Tczewa (Ryc. 11:5) jest przykładem naprawy uszka/zaczepu mocującego długie ramię klamry do łącznika; z nitowaniem uszka do ramienia mamy zresztą do czynienia częściej (Ryc. 18). Nie wszystkie takie wypadki muszą jednak dowodzić naprawy klamry, mogą bowiem świadczyć o innym – bardziej trwałym – sposobie konstrukcji uszka, praktykowanym zresztą przez społeczności kultury jastorfskiej z obszar na zachód od Odry. Badania składu chemicznego surowca trójczłonowych klamer brązowych przeprowadzono jedynie dla dwóch stanowisk – Podwieska i Brzyna. W wypadku pierwszego analizy wykonano dla dziewięciu klamer, w wypadku drugiego tylko dwóch (Tab. 1). Wyniki analiz klamer z Brzyna pozwalają stwierdzić, że wykonano je z brązów cynowych – dwuskładnikowych stopów miedzi z cyną. W poszczególnych częściach klamer skład stopów jest zbliżony: zawartość miedzi wynosi od 88% do 92% a cyny od 6% do 10%, zaś pozostałych składników sięga niewiele ponad 1% – ołów stanowi 0,45–1,28%, a cynk 0,75–0,80% stopu. Jedynym, wyróżniającym się po względem surowcowym elementem jest krótkie ramię klamry z obiektu 301, odlane ze stopu o 95,33% zawartości miedzi i 2,51% cyny. Skład tego surowca jest odmienny od składu pozostałych elementów tej klamry (Cu 88–90%, Sn 7,03–9,39%) i właściwościami fizycznymi przypomina czystą miedź. Odmienne i bardziej zróżnicowane rodzaje surowca zastosowano do wykonania trójczłonowych klamer żebrowanych z cmentarzyska w Podwiesku. Analizowane zabytki wykonano także z brązów cynowych, jednak o wysokiej zawartości ołowiu i cynku, a więc stopów wieloskładnikowych. Wieloczłonowe klamry wykonane z brązu odkryte na Pomorzu pochodzą z grobów o kobiecym modelu wyposażenia. Dotyczy to 41 spośród 53 zespołów poddających się takiej analizie. Zawierały one nożyk sierpikowaty, igłę i szpilę, bransoletę, przęślik, paciorki, gładzik, a niekiedy także drugą klamrę do pasa oraz uznawaną za element stroju kobiecego fibulę typu G. Skromnie wygląda na tym tle liczba analiz antropologicznych, wykonano je bowiem jedynie dla 15 spośród 57 zespołów grobowych z brązowymi klamrami trójczłonowymi. Inwentarze pomorskich grobów z brązowymi klamrami trójczłonowymi pozwalają stwierdzić, że do upowszechnienia się stroju, w którym używano pasa spinanego taką klamrą doszło w ciągu trwania fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego. Ich pojawienie się na Pomorzu przypisuje się oddziaływaniom kultury jastorfskiej. Jak wykazano wyżej, klamry trójczłonowe brązowe typów IIIa i IIIb używane były na dość rozległym terenie rozciągającym się od ziemi chełmińskiej przez rejon dolnej Wisły, Pomorze Środkowe i Zachodnie, po obszar środkowych Niemiec (Mapa 1, 2). Wyraźnie rysują się ich dwie koncentracje: pierwsza nad dolną Wisłą, druga na terenie dzisiejszej Brandenburgii. Wydaje się, że najwcześniejszą metrykę mają, wciąż niezbyt liczne, klamry typu IIIa, o łączniku w kształcie prostokąta. Można sądzić, że były używane już w starszej i środkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Większa liczba egzemplarzy tego typu znajdowana w zasięgu kultury jastorfskiej, choć na znacznie od siebie oddalonych stanowiskach, pozwala przypuszczać, że genezę klamer typu IIIa wiązać należy właśnie z tym ugrupowaniem, zaś ich pojawienie się na ziemi chełmińskiej było wynikiem kontaktów z kulturą jastorfską. Zdecydowanie lepiej rozpoznane są klamry typu IIIb. Największą popularnością cieszyły się one w fazie A2, później używane były rzadziej. Uwagę zwraca datowany już na fazę B1 okaz z grobu 24/1908 z Nowych Dóbr (Ryc. 8), którego krótkie ramię, w odróżnieniu od pozostałych, zaopatrzone było w nity, co cechuje podobnie datowane klamry typu IIIc. Nie wiadomo wprawdzie, jaką konstrukcję miała klamra z Parsęcka, datowana na fazę B2, która zdaniem J. Kostrzewskiego reprezentowała typ IIIb, niemniej można stwierdzić, że formy „archaiczne” – oksywskie – przeżywały się jeszcze w zespołach identyfikowanych już z kulturą wielbarską. W odniesieniu do klamer typu IIIb z obszaru kultury jastorfskiej zauważyć można, że niektóre wyróżniają się odmienną konstrukcją –zaczep łączący długie ramię klamry z łącznikiem jest osobnym elementem, przynitowanym do ramienia (Ryc. 16:2.3). Cecha ta nie jest jednak zupełnie obca na obszarach nad dolną Wisłą (por. Ryc. 18). Inne różnice dotyczą nitów (Ryc. 6:1, 16:2.3), których główki wydają się być mniejsze, a trzpienie bardziej masywne w porównaniu do znalezisk z terenu kultury oksywskiej. Zauważyć też trzeba, że jastorfskie klamry typu IIIb, ale też typu IIIa, w przestrzeniach pomiędzy żeberkami bywają zdobione wzorami geometrycznymi wykonanymi w technice tremolo (Ryc. 2:1, 16:1.2), miewają też większą liczbę żeberek na długim ramieniu, w tym o zaokrąglonych grzbietach. Wydaje się, że klamry typu IIIb pojawiły się w środowisku jastorfskim w wyniku wzajemnych kontaktów z ludnością oksywską. Niektóre z nich są zapewne importami z terenów nadwiślańskich, skąd pochodzi ich największa liczba. Okres tych relacji przypadał przede wszystkim na fazę A2. Niezwykle interesująco przedstawia się występowanie klamer typu IIIc. W przeciwieństwie do pozostałych form (Mapa 2) ich koncentracja znajduje się nad Zatoką Gdańską, z odizolowanym od tego zgrupowania, lecz chronologicznie najstarszym egzemplarzem (faza A3) w Podwiesku na ziemi chełmińskiej (Ryc. 12:3). Połowa klamer o ażurowym łączniku jest bardzo dobrze zachowana, pochodzą one bowiem z grobów inhumacyjnych (Ryc. 12:1, 13, 14). Na spodniej stronie ramion tych egzemplarzy widoczne są ślady kucia i profilowania w foremniku, a więc zastosowania metody wykonania odmiennej w stosunku do masywnych, odlewanych klamer typów starszych (Ryc. 13). Klamry typu IIIc cechuje także obecność nitów umieszczanych na efektownym łączniku i na krótkim ramieniu. Klamry tego typu datowane na okres wpływów rzymskich pochodzą zarówno z grobów inhumacyjnych, jak i ciałopalnych, popielnicowych i bezpopielnicowych. Warto przypomnieć, że oksywskie klamry typu IIIb w zdecydowanej większości pochodzą z grobów bezpopielnicowych, co jest zgodne z preferowaną w tym ugrupowaniu regułą grzebania zmarłych kobiet. Fragmentaryczny stan zachowania niektórych klamer i ich deformacje w ogniu nie pozwalają na obserwację śladów traseologicznych. Niemniej na okazach dobrze zachowanych zauważa się ślady starcia, w szczególności przy krótkim haczyku, na uszkach i na powierzchni ozdobnych nitów. Codzienne używanie pasa spinanego wieloczłonową klamrą z brązu potwierdzają zadokumentowane reperacje, które dotyczą przede wszystkim cięższego długiego ramienia wraz z uszkiem, a także stosowanie trwalszej konstrukcji zaczepu, polegającej na przymocowaniu go nitem do ramienia. Pewne trudności sprawia próba odtworzenia sposobu noszenia pasa spinanego taką klamrą. Znaleziska z grobów inhumacyjnych wyraźnie potwierdzają miejsce ułożenia klamry wzdłuż obwodu pasa. Wydaje się, że ze względu na znaczny ciężar klamry, pas nią spinany musiał opierać się na biodrach. Trójczłonowe klamry do pasa z brązu stanowiły charakterystyczny element stroju kobiecego na Pomorzu. Moda na pas zapinany metalową klamrą została przeniesiona na ten obszar z kultury jastorfskiej i upowszechniła się w młodszym okresie przedrzymskim. Za typowy wyznacznik regionalnego stroju społeczności kultury oksywskiej należy uznać klamry o łączniku w postaci połączonych ze sobą segmentów kuli. Co ciekawe, ten atrakcyjny wzór używany był również w środowisku jastorfskim, nie tylko w grupie nadodrzańskiej, ale także w grupach osiadłych na terenie dzisiejszej Brandenburgii. Potwierdza to, w odniesieniu do brązowych klamer pasa, wyraźne powiązania oksywsko-jastorfskie, jakie łączyły oba ugrupowania w ciągu fazy A2. Przywiązanie do pasa spinanego efektowną, wieloczłonową klamrą obserwuje się nadal w okresie wczesnorzymskim, przy czym jej forma ulega pewnej modyfikacji.