Na lewobrzeżu delty Dunaju, na przedpolu umocnień Kartal we wsi Orlivka (obw. odeski, Ukraina), które były częścią systemu obronnego limesu Dolnej Mezji, znajduje się płaskie cmentarzysko sarmackie z III wieku po Chr. (Ryc. 1). Składało się ono z grobów otaczanych kolistymi rowami oraz podobnych rowów bez zlokalizowanych w ich obrębie grobów, a także grobów nieotoczonych rowami. Istotną wspólną cechą wszystkich pochówków odkrytych na tym cmentarzysku są sztuczne deformacje czaszek pochowanych tu osób (A. A. Vasil'ev, O. K. Savel'ev 2008, s. 29–37; I. V. Bruâko, A. N. Dzigovskij 2008, s. 77; O. K. Savel'ev 2009, s. 365–373; I. V. Bruâko, A. N. Dzigovskij, V. L. Denisûk 2011, s. 341–342). W trakcie wykopalisk prowadzonych w 2012 roku został odkryty m.in. interesujący zespół składający się z dwóch grobów (nr 298, 298a) otoczonych kolistym rowem (Ryc. 2). Grób 298 tworzyło skupisko przedmiotów metalowych wraz z niewielką ilością drobnych fragmentów przepalonych kości (Ryc. 3, 4:1––5, 5:1–7.10–16). W grobie 298a złożono pochówek inhumacyjny, później – zapewne rytualnie – naruszony. Pozostałości szkieletu leżały w nieładzie pod północną ścianą jamy grobowej a czaszka zalegała wyżej od pozostałych kości (Ryc. 2:B, 6:1); spośród elementów wyposażenia grobowego zachowały się jedynie dwa okucia (Ryc. 4:6.7, 5:8.9). Istotnym elementem całego założenia jest kolisty rów o średnicy 10–11 m (Ryc. 2:A). W północnej części tego rowu znajdowało się przejście pomiędzy powierzchnią otoczoną rowem a obszarem rozciągającym się na zewnątrz. We wschodniej i południowej części rowu odkryto dwa skupiska kamieni, nie sięgające jego dna (Ryc. 2:A, 6:2), które podczas odprawiania rytuałów pogrzebowych zapewne znajdowały się na powierzchni. Na dnie rowu w dwóch miejscach natrafiono na pozostałości czaszki konia (Ryc. 2:A). W wypełnisku południowej części rowu odkryto okucie ze stopu miedzi (Ryc. 6:3d), a w północnej fragmenty kilku naczyń glinianych (Ryc. 6:3.3a.3b). Ceramika ta może stanowić pozostałości sprawowanych tu rytuałów pogrzebowych, tzw. tryzny. Zapewne z nimi wiązać można także płytki obiekt (nr 39), odkryty na zewnątrz przejścia przez rów. Na północny wschód od rowu została znaleziona niewielka srebrna zoomorficzna aplikacja rzemienia (Ryc. 4:8a.8b), która prawdopodobnie należała do inwentarza grobu 298a. Ważną cechą inwentarzy grobów 298 i 298a jest współwystępowanie zabytków pochodzenia środkowoeuropejskiego (grób 298; Ryc. 3:1.2, 5:1.2) oraz charakterystycznych dla środowiska sarmackiego Europy wschodniej (groby 298 i 298a; Ryc. 3:3–9, 4:1–7, 5:3–16). Pochodzenia środkowoeuropejskiego jest zestaw okuć pasa ze stopu miedzi (grób 298), który składał się ze sprzączki o prostokątnej ramie z podwójnym kolcem (grupa G typ 37) oraz prostokątnego okucia końcowego zdobionego ornamentem ażurowym (typ 9 odm. 5/1) (por. R. Madyda-Legutko 1987; 2011). Na terenie Barbaricum zasięg występowania prostokątnych sprzączek z podwójnym kolcem wykonanych ze stopu miedzi (Ryc. 8), jest wyraźnie mniejszy niż egzemplarzy żelaznych (por. J. Andrzejowski, R. Madyda-Legutko 2013, s. 18–19, zest. 1, ryc. 1). Prawie wszystkie sprzączki z podwójnym kolcem z terenu kultury wielbarskiej wykonane są ze stopów miedzi (typ G37 lub do niego zbliżone; Ryc.7:6–11). Występują one także na obszarach zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego (typ G45) i kultury przeworskiej (typ G37; Ryc. 7:12). Pojedyncze sprzączki ze stopów miedzi znane są ponadto z Brandenburgii (typy G37/40 i G45), ze Szlezwiku, Jutlandii i wysp duńskich (typy G36, G37/41 i G42) oraz Kotliny Czeskiej (typ G37). Zwraca uwagę, że na północnych wybrzeżach Morza Czarnego spotykane są wyłącznie prostokątne sprzączki o ramach jedno- i dwudzielnych z widełkowatym kolcem wykonane ze stopów miedzi (Ryc. 7:2.3.5). W tę strefę ich występowania wpisuje się sprzączka z Kartal (Ryc. 7:1). Egzemplarz ten, jak również półfabrykat kolca sprzączki ze stopu miedzi typu G36/37 z Polesia ukraińskiego (Ryc. 7:4), łączą sprzączki z tego surowca z północnych wybrzeży Morza Czarnego z analogicznymi egzemplarzami ze strefy osadnictwa wielbarskiego. Na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum chronologia sprzączek z podwójnym kolcem, bez względu na użyty surowiec, obejmuje fazy B2b i C1a. Sprzączki z terenów nadczarnomorskich datowane są stosunkowo późno, bo na koniec II i początki III wieku oraz na 1. połowę III wieku. Istotnym elementem zestawu pasa z Kartal (gr. 298) jest znacznych rozmiarów okucie końcowe zbliżone do prostokąta (Ryc. 3:2, 5:2), charakterystyczne dla faz B2b i C1a. Ornamentyka ażurowa na tego typu okuciach pojawia się głównie na egzemplarzach pochodzących z kręgu zachodniobałtyjskiego (kultura bogaczewska i sudowska), a także, choć rzadziej, z kultury przeworskiej (Ryc. 9:2–9, 11; Lista 1). Stylistycznie okucie z Kartal bliższe jest okuciom o rozbudowanej ornamentyce z motywem trójkąta, znanym z kręgu zachodniobałtyjskiego (Ryc. 9:2.3), niż okuciom z ternu kultury przeworskiej (Ryc. 9:7). Do tej stylistyki nawiązują także okucia ze stopu miedzi z Karìva na zachodniej Ukrainie (Ryc. 10:1.2). Sprzączka z podwójnym kolcem wraz z okuciem końcowym z grobu 298 tworzy charakterystyczny zestaw przeznaczony dla stosunkowo szerokiego pasa, jaki na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum noszony był przez wojowników (Ryc. 12:2–4). Użycie stopu miedzi, nadającego mu efektowny złotawy kolor, oraz trójkowy układ nitów mocujących skuwkę sprzączki do rzemienia, podkreśla paradny charakter tego pasa. Wśród okuć charakterystycznych dla sarmackiego środowiska Europy Wschodniej wyróżnia się srebrny zestaw z grobu 298, składający się ze sprzączki, okucia końcowego, a zapewne także z niewielkiego okucia pierścieniowatego (Ryc. 4:1–3, 5:3–5). Rama i skuwka srebrnej sprzączki z Kartal zostały odlane razem. Analogiczne sprzączki znane są z inwentarzy grobów sarmackich jeźdźców z terenów położonych nad dolnym Donem, datowanych na koniec II i 1. połowę III wieku po Chr. (Ryc. 13:3–6). Sprzączkę taką odkryto też na lewym brzegu dolnego Dniestru (Ryc. 13:2). Srebrne okucie z tego zestawu (Ryc. 4:3, 5:5), jak i wykonane ze stopu miedzi (Ryc. 4:4, 5:12), należą do typu N3a okuć końcowych charakterystycznych dla późnosarmackiej grupy IIa sprzączek i okuć końcowych według V. Û. Malaševa, datowanej na lata 200/210–240/250 (V. Û. Malašev 2000, s. 197, 199–200, ryc. 1, 2). W późnosarmackich pochówkach jeźdźców z Europy Wschodniej zazwyczaj występuje po kilka okuć końcowych i sprzączek, które miały różne przeznaczenie funkcjonalne. Stosowane były do pasów noszonych na biodrach, a także pasów służących do zawieszenia broni, jak również należały do rzemieni obuwia oraz rzemieni uprzęży końskiej. Okucia końcowe, analogiczne do egzemplarza z Kartal, znane są z późnosarmackich grobów ze stepów Budziaku (Ryc. 14:1) i z Krymu (Ryc. 14:2); datowane są na III wiek. Często występują też wśród inwentarzy późnosarmackich grobów jeźdźców znad dolnego Donu (Ryc. 14:3–5). Trudno natomiast określić przeznaczenie niewielkiego srebrnego okucia pierścieniowatego z tego zestawu (Ryc. 4:2, 5:4). Wśród zabytków charakterystycznych dla środowiska sarmackiego w grobie 298 z Kartal są też okucia wykonane ze stopu miedzi, należące do uprzęży końskiej (Ryc. 3:3–5.8.9, 4:5, 5:10.11.13–16), a mające analogie w inwentarzach późnosarmackich pochówków odkrywanych nad dolnym Donem. Mogły one należeć do rzemieni siodeł, cugli i ogłowia, a także do mocowania popręgu. W zestawie przedmiotów z grobu 298 z Kartal są też pojedyncze okucia rzemieni, których przeznaczenia funkcjonalnego nie można jednoznacznie określić (Ryc. 3:6.7, 5:6.7). Wąskie okucie końcowe ze stopu miedzi (Ryc. 4:6, 5:8) z grobu 298a jest również charakterystyczne dla inwentarzy grobów jeźdźców z 1. połowy III wieku po Chr. Możliwe, iż srebrne okucie z tego grobu (Ryc. 4:7, 5:9) jest częścią nahajki. Unikatowa zoomorficzna aplikacja rzemienia (Ryc. 4:8a.8b) znajduje analogie jedynie na cmentarzysku w Nejzac na Krymie (Ryc. 15). Z okuć rzemieni znajdujących się w grobie 298 i 298a najstarszym elementem jest sprzączka z podwójnym kolcem i ażurowe okucie końcowe, datowane w ramach faz B2b–C1a. W świetle najnowszych badań nad datowaniem faz B2/C1–C1a na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum, okres użytkowania pasów zapinanych sprzączkami z podwójnym kolcem nie powinien przekraczać 200 roku (P. Kaczanowski, A. Przychodni 2014). Zabytki charakterystyczne dla środowiska sarmackiego pochodzące z obu grobów (298 i 298a) mają późniejszą pozycję chronologiczną. Znajdują one bliskie, a niekiedy nawet identyczne odpowiedniki na późnosarmackich cmentarzyskach znad dolnego Donu, gdzie datowane są na III wiek, głównie na jego 1. połowę. Na cmentarzyskach tych grzebano także przedstawicieli sarmackiej elity wojskowej. Oba pochówki z Kartal należy uznać za jeden późnosarmacki kompleks grobowy (nr 298/298a). Jego złożenie miało miejsce najprawdopodobniej w 2. ćwierci III wieku po Chr., przy czym między pochówkiem z grobu 298 a bliżej nieokreślonymi działaniami o charakterze rytualnym, których rezultatem jest grób 298a, albo była niewielka różnica czasowa, albo też oba założenia powstały synchronicznie. Bardzo podobną sytuację zaobserwowano na sarmackim cmentarzysku Kolobovka/Колобовка III, położonym na lewym brzegu Wołgi. Z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, iż wskutek wydarzeń politycznych, jakie miały miejsce w Europie Środkowej i Wschodniej w 2. połowie II i na początku III stulecia pas charakterystyczny dla stroju wojowników ze środkowoeuropejskiego Barbaricum trafił na tereny sarmackie, a następnie do grobu sarmackiego jeźdźca. Wśród takich wydarzeń należy wskazać przede wszystkim wędrówkę Gotów z południowych wybrzeży Bałtyku na południowy wschód, na północne wybrzeża Morza Czarnego. Nekropola, na której odkryto omawiane zabytki, najprawdopodobniej została założona przez niewielką grupę ludności sarmackiej, która pozostała na stepach Budziaku po rozpoczęciu tzw. wojen gockich. Zapewne w tym czasie dołączyły do niej pojedyncze grupy Sarmatów z terenów położonych dalej na wschód. Pas wojownika z grobu 298 należy zaliczyć do grupy artefaktów, które stanowią materialne świadectwo migracji Gotów, którzy pod przewodnictwem Filimera przewędrowali przez krainę Oium i dotarli na tereny nadczarnomorskie. Właśnie tutaj pas ten mógł trafić w ręce Sarmatów jako trofeum lub podarunek. Następnie, w okolicznościach obecnie niemożliwych do zrekonstruowania, wraz ze swym już sarmackim właścicielem dotarł nad dolny Dunaj i wszedł w skład przedmiotów złożonych do grobu 298. * Artykuł jest zmienioną i rozszerzoną wersją rosyjskojęzycznej pracy И. В. Бруяко, А. Н. Дзиговский, Р. Мадыда-Легутко, Studia Baltica et Pontica (Сармато-германский комплекс на городище Картал в низовьях Дуная), Stratum plus 2017/4, s. 233–264.