MISCELLANEA
Drobne przedmioty szklane – analiza archeologiczna żetonów do gry z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski
Więcej
Ukryj
1
Wydział Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, PL 61-614 Poznań
Data nadesłania: 08-05-2019
Data ostatniej rewizji: 11-05-2020
Data akceptacji: 26-05-2020
Data publikacji: 31-12-2020
Wiadomości Archeologiczne 2020;LXXI(71):251-268
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Roman glass counters found in Poland have not yet been studied in full. They are known from 44 or 45 archaeological sites (Table 1 – see: https://doi.org/10.36154/wa. 71.2020.06 [suppl. file]), mainly cemeteries. Most of them are concentrated in central Poland (Fig. 2).
Glass counters are disks with plano-convex section and rounded edges. Their underside is usually flat, less often slightly concave, with a smooth or pitted surface (Fig. 1). Counters are analysed within several chronological ranges, i.e., phases B1–B2, B2/C1–C1a, C1b–C2, and C2/D–D1, and in the case of less well-dated finds – Late Roman Period or Roman Period; the former also includes counters from assemblages dated broadly to phase C1.
Due to literature and museum query, it was possible to establish that there are 386 or 390 glass counters known from Poland. This imprecise number is a results from the inaccurate data in literature, concerning lost artefacts (131 specimens in total). The search also allowed verifying the actual number of counters against published information – some of the examples turned out to be melted beads or vessel fragments. Out of 386 counters, 277 were preserved in their entirety, 70 were fragmented; in 39 cases, it was impossible to determine their state of preservation and thus their shape (Table 1).
193 counters were found at Przeworsk Culture sites, 186 at Wielbark Culture sites and three at Luboszyce Culture sites; in the case of three counters, it was not possible to determine their cultural affiliation. Most counters come from phases C1b–C2.
It has been assumed that a set consists of at least three counters found in one assemblage, regardless of whether they were made of glass or other material (clay, amber, bone, flint). Out of 59 grave finds with glass calculi, sets appeared in 29 features. The sets could be small (three to six counters) or large (seven or more counters). In the remaining cases, grave finds consisted of one or two specimens (Fig. 4).
Glass counters can be analysed on three levels: colour, size and (possible) method of production.
174 counters were made of opaque glass (147 monochromatic and 27 mosaic) and 179 of translucent glass (155 monochromatic and 24 mosaic); for 33 counters, it was not possible to determine their colour and transparency. Black (125) and white (120) counters are the most numerous; the term black is used conventionally, as such counters are actually made of dark green, dark purple or dark brown glass, which, however, can only be seen in transmitted light and only in well-preserved copies finds. The counters from phases B1–B2 are the most diverse in terms of colour. For the other chronological ranges, this variety is no longer present – most colours do not appear at all or are only represented by a small number of counters (Table 2).The counters can be divided into two groups of small (with diameter of up to 14.5 mm) and large (with diameter measuring from 15 mm) specimens. The diameters of glass calculi found in Poland range from 10 to 36 mm; most of them are classified as large (Fig. 6).
The method of manufacturing glass counters can be inferred from written sources and findings based on specialist analyses. In the case of counters from Poland, the (possible) production method could not be determined for as many as 184 specimens. The others were mostly made by placing a small bulb of molten glass. These are mainly monochromatic specimens, usually with an uneven, slightly pitted bottom surface. Only 34 counters were made by re-melting a piece of glass (also from broken glass vessels) (Fig. 8); most of them – as many as 24 – are mosaic specimens (Fig. 7).
In archaeological literature glass counters are predominantly interpreted as game accessories. This was undoubtedly the basic function of counters, but we do not know to what extent they were actually adapted and their function adopted by the ‘barbarian’ communities. Only in eight (?) cases in total, glass counters occurred in assemblages together with other game accessories such as boards, dice or marbles.
REFERENCJE (98)
1.
ABEGG-WIGG A. 2014: Die Grabkammern aus Holz der Römischen Kaiserzeit von Neudorf-Bornstein, [w:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (red.), Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster/Hamburg, 105–122.
2.
ADAMCZYK P. 2012: Gry planszowe – tabula, [w:] A. Stempin (red.), Magia gry – sztuka rywalizacji, Poznań, 41–63.
3.
ANDRZEJOWSKI J., STANEK K. 2007: Konstrukcje drewniane z grobów ciałopalnych z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu, [w:] M. Mączyńska, A. Urbaniak (red.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 25, Łódź, 235–250.
4.
BACCHELLI B PASQUALUCCI R., MASTRODANATO V. 2000: Glass in interior decoration and furniture in the Roman Imperial period, [w:] Annales du 14e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Italia Venezia –Milano 1998, Lochem, 86–88.
5.
BECKER M. 2010a: Das Brettspiel, [w:] M. Becker (red.), Das Fürstengrab von Gommern, tom I, Veröffentlichungen des Landesamtes für Dankmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 63/I, Halle (Saale), 191–193.
6.
BECKER M. 2010b: Das Fürstengrab von Gommern, tom II, Veröffentlichungen des Landesamtes für Dankmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 63/II, Halle (Saale).
7.
BEDNARCZYK J., ROMAŃSKA A. 2015: Karczyn/Witowy stan. 21/22: Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 12, Poznań-Inowrocław.
8.
BIDDLE M. 1967: Two Flavian Burials from Grange Road, Winchester, „The Antiquaries Journal” XLVII/2, 224–250.
9.
BIERMANN F., KIESELER A., NOWAKOWSKI D. 2011: Od ogniska do zniszczenia pożarem. Grodzisko w Klenicy, gm. Bojadła, w świetle wyników nowych badań wykopaliskowych, [w:] A. Jaszewska, A. Michalak (red.), Ogień – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VI Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne: Garbicz, 5–6 czerwca 2008 r., Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 4, Zielona Góra, 329–348.
10.
BŁAŻEJEWSKI A. 2007: Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa, Studia Archeologiczne XXXIX, Wrocław.
11.
BOHR M. 2014: Zabytki ruchome kultury przeworskiej, [w:] M. Masojć (red.), Obozowiska, osady, wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław, 159–233.
12.
BORODZIEJ T., KOKOWSKI A., MAZUREK W. 1989: Tombe à inhumation N°101, Masłomęcz, comm. de Hrubieszów, Inventaria Archaeologica LXI, tabl. 375.
13.
COOL H.E.M. 2016a: Recreation or decoration: what were the glass counters from Pompeii used for?, „Papers of the British School at Rome” LXXXIV, 157–177.
14.
COOL H.E.M. 2016b: The Small Finds and Vessel Glass from Insula VI.1 Pompeii: Excavations 1995–2006, Archaeopress Roman Archaeology 17, Oxford.
15.
COSYNS P. 2015: Beyond the Channel! That’s quite a different matter. A comparison of Roman black glass from Britannia, Gallia Belgica and Germania Inferior, [w:] J. Bayley, I. Freestone, C. Jackson (red.), Glass of the Roman World, Oxford & Philadelphia, 190–204.
16.
CRUMMY P. ET ALII 2007: P. Crummy, S. Benfield, N. Crummy, V. Rigby, D. Shimmin, Stanway. An Élite Burial Site at Camulodunum, Britannia Monograph Series 24, London.
17.
DĄBROWSKA T. 1973: Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, „Wiadomości Archeologiczne” XXXVII/4 (1972), 484–503.
18.
DOMAŃSKI G. 1982: Cmentarzysko w Luboszycach (II–IV w.), Wrocław.
19.
DUDREWICZ L. 1882: Wycieczka nad Świder, „Wiadomości Archeologiczne” IV, 66–74.
20.
FILARSKA B. 1962: Szkła starożytne. Starożytne ozdoby i elementy dekoracji w szkle, Warszawa.
21.
FLEMING S.J. 1999: Roman Glass. Reflections on Cultural Change, Philadelphia.
22.
GODŁOWSKI K. 1976: Kryspinów, district of Kraków (A cemetery from the Late La Tène and the Roman period), „Recherches Archéologiques de” 1974, 32–43.
23.
GODŁOWSKI K. 1986: Jakuszowice, eine Siedlung der Bandkeramik, älteren Bronzezeit, jüngeren vorrömischen Eisenzeit, römischen Kaiserzeit und den frühen Völkerwanderungszeit, „Die Kunde” NF 37, 103–132.
24.
GODŁOWSKI K. 1995: Das «Fürstengrab» des 5. Jhs. und der «Fürstensitz» in Jakuszowice in Südpolen, [w:] F. Vallet, M. Kazanski (red.), La noblesse romaine et les chefs barbares du IIIe au VIIe siècle, Memoires A.F.A.M. IX, Condé-sur-Noireau, 155–179.
25.
GODŁOWSKI K., WICHMAN T. 1998: Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie-Gebirge, Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków.
26.
GREMPLER W. 1887: Der Fund von Sackrau, Brandenburg a.d.H.-Berlin C.
27.
GREMPLER W. 1888: Der II. und III Fund von Sackrau, Brandenburg a.d.H.-Berlin C.
28.
GRZYMKOWSKI A. 1979: „Książę” z Mazowsza, „Z otchłani wieków” XLV/3, 197–200.
29.
GRZYMKOWSKI A. 2006: Grobowiec „książęcy” ze Zgliczyna Pobodzego, gmina Bieżuń, powiat żuromiński, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej, i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, ŚWIATOWIT, Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 61–78.
30.
HARDEN D.B. 1936: Roman Glass from Karanis found by the University of Michigan Archaeological Expedition in Egypt, 1924–29, University of Michigan Studies. Humanistic Series XLI, Ann Arbor.
31.
JANICZAK H. 1990: Kurhany kultury przeworskiej, „Przegląd Archeologiczny” Arch. 37, 121–155.
32.
JANIKOWSKI J. 1973: Wyniki badań na cmentarzysku ciałopalnym kultury wenedzkiej w Zębowie, pow. Toruń, „Rocznik Muzeum w Toruniu” V, 161–186.
33.
JANKOWSKA B. 1962: Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Warszawie-Kawęczynie, „Wiadomości Archeologiczne” XXVIII/4, 330–358.
34.
JASKANIS J. 1973: Wyniki badań kurhanów z okresu rzymskiego w Skiwach Małych, pow. Siemiatycze, „Sprawozdania Archeololgiczne” XXV, 173–181.
35.
JASKANIS J. 1996: Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków.
36.
JASKANIS J. 2012: Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok.
37.
JASNOSZ S. 1955: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Sadowiu pow. Ostrów Wlkp., „Fontes Archaeologici Posnanienses” V (1954), 141–161.
38.
KARPIŃSKA A. 1926: Kurhany z okresu rzymskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem typu siedlemińskiego, Poznań.
39.
KEßLER P.TH. 1927: Ein frührömisches Brandgrab aus Weisenau bei Mainz, „Mainzer Zeitschrift” 22, 47–51.
40.
KIETLIŃSKA A. 1961: Łęg Piekarski, distr. de Turek, tombe „princière“ inhumation N° 2, Inventaria Archaeologica V, tabl. 33.
41.
KLEEMANN J. 2017: Die Ausgrabungen des Städtischen Museums Marienburg im Gräberfeld Malbork-Wielbark Fundstelle 1 in den Jahren 1927–1932, 1934 und 1936, Lublin.
42.
KMIECIŃSKI J. 1968: (red.) Odry. Cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego w powiecie chojnickim, Acta Archaeologica Lodzienisia 15, Łódź.
43.
KOKOWSKI A. 1987: Grupa masłomęcka w okresie rzymskim (III–IV wiek naszej ery). Lublin.
44.
KOKOWSKI A. 1988: Zagadnienie interpretacji kulturowej materiałów z młodszego okresu rzymskiego typu Łukawica, „Archeologia Polski” XXXIII/1, 165–191.
45.
KOKOWSKI A. 2011: Przygoda z archeologią czyli najstarsze dzieje Krajny Złotowskiej (do czasów lokacji miasta Złotowa), Warszawa.
46.
KOSSINNA G. 1922: Das Reitergrab von Kommerau in Westpreußen und die germanischen Trinkhörner, Spielsteine und goldenen Schlangenkopfarmspiralen der Kaiserzeit, „Mannus” 14, 110–140.
47.
KOT K., PIOTROWSKA M. 2016: Zabytki pozaceramiczne z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] S. Rzepecki (red.) Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2, Spatium Archaeologicum 9, Łódź, 275–285.
48.
KRAMARKOWA I. 1990: Groby książęce z III/IV w. n.e. we Wrocławiu-Zakrzowie w stulecie odkryć, „Silesia Antiqua” XXXII, 61–174.
49.
KRÜGER TH. 1982: Das Brett- und Würfelspiel der Spätlatènezeit und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen 15, Hildesheim, 135–324.
50.
KRZYŻANOWSKA M. 2015: Eksperymenty z produkcją rzymskich szklanych żetonów do gry, na podstawie źródeł pisanych i analiz archeologicznych, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Barbari svperiores et inferiores. Archeologia barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska – Czechy – Morawy – Słowacja, Łódź-Wieluń, 543–546.
51.
KRZYŻANOWSKA M. 2019: Szklane żetony z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski. Analiza archeologiczno-archeometryczna, mps dysertacji doktorskiej na Wydziale Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
52.
KURAŚ M. 2008: (red.) W cieniu imperium rzymskiego. Katalog wystawy, Stalowa Wola.
53.
LAU N. 2012: Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römischen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Archivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, Neumünster.
54.
LAU N. 2014: Kammergrab und Gräberfeld von Pilgramsdorf (Pielgrzymowo) – Ein Fundplatz zwischen kulturellem Kontext und überregionalen Einflüssen, [w:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (red.), Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster/Hamburg, 199–228.
55.
LIANA T. 1961: Znaleziska z okresu późnolateńskiego i rzymskiego na terenach między Wisłą a dolnym Bugiem, „Materiały Starożytne” VII, 215–222.
56.
LIGHTFOOT CH.S. 2017: The Cesnola Collection of Cypriot Art. Ancient Glass, New York.
57.
LUIK M. 1994: Ein Körpergrab mit Spielsteinbeigabe bei Köngen, Kreis Esslingen, „Fundberichte aus Baden-Württemberg” 19/1, 357‒381.
58.
LUND HANSEN U. 1987: Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter besonderer Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder B/10, København.
59.
ŁASZCZEWSKA T., ZĄBKIEWICZ-KOSZAŃSKA H.A. 1962: Osadnictwo na terenie powiatu sieradzkiego w okresie starożytności, Studia i materiały do dziejów Ziemi Sieradzkiej I, Łódź, 5–93.
60.
MADYDA-LEGUTKO R., RODZIŃSKA-NOWAK J., ZAGÓRSKA-TELEGA J. 2011a: Opatów, Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Katalog, Monumenta Archaeologica Barbarica XV/1, Warszawa-Kraków.
61.
MADYDA-LEGUTKO R., RODZIŃSKA-NOWAK J., ZAGÓRSKA-TELEGA J. 2011b: Opatów, Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Tafeln, Monumenta Archaeologica Barbarica XV/2, Warszawa- -Kraków.
62.
MADYDA-LEGUTKO R., ZAGÓRSKA-TELEGA J. 2000: Einige Bemerkungen über die Spielsteine aus dem Gebiet der Przeworsk-Kultur am Beispiel des Fundmaterials aus dem Gräberfeld von Opatów, Woiw. Śląskie, [w:] E. Droberjar (red.), Romanam amicitiam praetulisse – Sborník Vladimíru Sakařovi k 70. narozeninám, „Sborník Národního Muzea v Praze – Acta Musei Nationalis Pragae”, Řada A – Historie, LIV/1–4, 107–122.
63.
MARGOS U., STĄPOREK M. 2005: Niepublikowane materiały kultury wielbarskiej z okolic Iławy w dokumentacji archiwalnej Waldemara Heyma w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, [w:] P. Łuczkiewicz et alii (red.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, 305–323.
64.
MĄCZYŃSKA M., RUDNICKA D. 2004: Ein Grab mit römischen Importen aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania” 82/2, 397–429.
65.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M., OKULICZ-KOZARYN J. 2011: Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa.
66.
NIEWĘGŁOWSKI A. 1982: Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, „Sprawozdania Archeololgiczne” XXXIII (1981), 61–98.
67.
NOWAKOWSKI W. 2001: Masuren, CRFB Polen 1, Warszawa.
68.
PETERSEN E. 1940: Ein neues wandalisches Fürstengrab des 1. Jahrhunderts aus den Wartheland, „Altschlesien” 9, 35–52.
69.
PRICE J. 1995: Glass counters and gaming pieces, [w:] W.H. Manning, J. Price, J. Webster (red.), Report on the Excavations at Usk 1965–1976. The Roman Small Finds, Cardiff, 129–134.
70.
RAKOWSKI T. 2020: Głos tradycji. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Wyszomierzu Wielkim, pow. zambrowski, „Wiadomości Archeologiczne” LXXI, 319–353.
71.
ROMANOWSKA-GRABOWSKA O., JANIKOWSKI J. 1982: Wyniki badań na cmentarzysku ciałopalnym z okresu wpływów rzymskich w Rużu (Różu), dawny pow. Golub-Dobrzyń, „Rocznik Muzeum w Toruniu” VIII, 105–144.
72.
RUDNICKA D., MĄCZYŃSKA M. 2002: Czarnówko, pow. Lębork. Grób 430 z importami rzymskimi, [w:] J. Andrzejowski (red.), VARIA BARBARICA Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina I, Warszawa-Lublin, 11–28.
73.
RUDNICKI M. 2006: Importy rzymskie z Pełczysk, [w:] E. Droberjar, O. Chvojka (red.), Archeologie barbarů 2006. Sborník příspěvků z II. protohistorické konference, České Budějovice 21.–24. 11. 2006, Archeologické výzkumy v jižních Čechách, Suppl. 3, České Budějovice, 93–112.
74.
RUSIN K. 1997: Wstępne wyniki badań dwóch kurhanów z późnego okresu rzymskiego w Grochach Starych, gm. Poświętne, woj. białostockie, [w:] J. Ilkjær, A. Kokowski (red.), 20 lat archeologii w Masłomęczu I. Weterani, Lublin, 189–209.
75.
RUSIN K. 1999: Sprawozdanie z badań kurhanów 1–4 w Grochach Starych, gm. Poświętne, stan. 1, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 5, 221–233.
77.
SCHÄDLER U. 2007: The Doctor’s game – new light on the history of ancient board games, [w:] P. Crummy et alii 2007, 359–375.
78.
SCHÄDLER U. 2013: [U. Schaedler] Games, Greek and Roman, [w:] R.S. Bagnall et alii (red.), The Encyclopedia of Ancient History, tom 5, Malden (MA), 2841–2844.
79.
SCHÄRLING A. 2003: Rechnen ganz einfach. Der Römische Abacus – sein griechischer Vorfahre und seine Nachkommenschaft bis nach Japan, „Antike Welt” 34/5, 517–520.
80.
SCHUSTER J. 2016: „Ubogi książę” z okazałego grobu ze Zgliczyna Pobodzego, [w:] A. Jarzec, W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów – Mazowsze u schyłku starożytności, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XVII, Warszawa, 135–164.
81.
SCHUSTER J. 2018: Czarnówko, stan. 5. Osiem grobów okazałych – narodziny nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego, Czarnówko, stan. 5. Starożytne cmentarzyska na Pomorzu. Część 2 = Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VIII, Lębork-Warszawa.
82.
SEKUŁA M. 2006: Ocalałe zabytki pochodzące z badań niemieckich na cmentarzysku w Malborku-Wielbarku w zbiorach muzeów polskich, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej, i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 175–223.
83.
SKORUPKA T. 2006: Szklany żeton do gry z osady kultury przeworskiej w Nowej Wsi Legnickiej, pow. legnicki, [w:] A. Bursche, R. Ciołek, R. Chowaniec (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III, CRFB Polen, Supplement 3, Warszawa, 107–112.
84.
SKÓRA K. 2015: Struktura społeczna ludności kultury wielbarskiej, Łódź.
85.
STANEK K. 2016: Gry planszowe i typu alea w życiu codziennym starożytnych Rzymian w okresie Cesarstwa. Terminologia i próba rekonstrukcji zasad gry, „SAMAI” 1, 78–101. [
http://samai.uni.wroc.pl/wp-co... 10/Kinga-Stanek-fin.pdf].
86.
STAWIARSKA T. 1984: Szkła z okresu wpływów rzymskich z północnej Polski. Studium technologiczne, Wrocław.
87.
STAWIARSKA T. 1985: Paciorki szklane z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław.
88.
STAWIARSKA T 1987: Katalog paciorków szklanych z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław.
89.
STAWIARSKA T. 1991: Stan badań nad szkłem okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów na ziemiach polskich, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia XVIII, Toruń, 55–75.
90.
STAWIARSKA T. 1999: Naczynia szklane z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski. Studium archeologiczno-technologiczne, Warszawa.
91.
STAWIARSKA T. 2005a: Zagadnienie fryty w szklarstwie starożytnym i średniowiecznym, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia XXIX, Toruń, 41–73.
92.
STAWIARSKA T. 2005b: Roman period glass beakers with thread decoration (E188-192) from Poland – Technical Examination, [w:] Annales du 11e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Bâle, 29 août – 3 septembre 1988, Amsterdam, 37–41.
93.
STERN E.M., SCHLICK-NOLTE B. 1994: Early Glass of the Ancient World 1600 B.C.–A.D. 50. Ernesto Wolf Collection, Ostfildern-Ruit.
94.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein.
95.
WATEMBORSKA-RAKOWSKA K. 2014: Pochówek rodzinny z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu, „Wiadomości Archeologiczne” LXV, 263–276.
96.
WOŁĄGIEWICZ R. 1993: Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
97.
ZĄBKIEWICZ-KOSZAŃSKA H.A. 1971: Chojne 2, distr. de Sieradz, dép. de Łódź. Tombe „princière” No 4, Inventaria Archaeologica XXVII, tabl. 166.
98.
ZĄBKIEWICZ-KOSZAŃSKA H.A. 1972: Cmentarzysko kultury łużyckiej i kultury przeworskiej na stan. 1 w Chojnem w pow. sieradzkim, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna” 19, 173–248.