Jednoczłonowe klamry do pasa o haczykach skierowanych w przeciwne strony stanowią charakterystyczny element stroju kobiecego używanego w młodszym okresie przedrzymskim na Pomorzu. Po raz pierwszy ich zróżnicowanie omówił w 1919 r. Józef Kostrzewski, który ze względu na kształt ramienia klamry wydzielił typy Ib (taśmowate) i IIb (prętowe). Badacz zauważył w obrębie wyróżnionych typów kolejne cechy, które dotyczyły zdobienia, formy dłuższego haczyka, a także surowca użytego do ich wykonania. Obecnie znanych jest 113 klamer jednoczłonowych typów Ib i IIb znalezionych na 43 cmentarzyskach, przede wszystkim z północnej Polski, zdecydowanie rzadziej poza tym obszarem (Ryc. 1, 2, por. Lista).

Do klamer typu Ib zaliczono 83 okazy wykonane przede wszystkim z żelaza, w mniejszym stopniu z brązu (26 zabytków). Pochodzą one z obszaru kultury oksywskiej, rzadziej kultury jastorfskiej i północnej Europy, a także z kultury przeworskiej na Kujawach (Ryc. 1); w dwóch przypadkach klamry tego typu znaleziono w grobach z terenu grupy lubuskiej. Biorąc pod uwagę plastykę ramienia klamry wyróżniono odmianę A wykonaną z taśmy gładkiej, odmianę B o żebrowanej powierzchni oraz odmianę C z minimum jedną tarczką (najczęściej z małym otworem) lub z pierścieniem. Przy ich omawianiu zwrócono uwagę na kształt ramienia i formę długiego haczyka zewnętrznego (mocującego), który był płasko rozklepany (wariant 1), rozszerzał się w małą (wariant 2) lub stosunkowo dużą tarczką o zarysie kolistym (wariant 3), rzadziej zakończony był kulistym lub stożkowatym zgrubieniem (wariant 4) lub przybierał kształt zoomorficzny (wariant 5). Dodatkowo przy prezentacji klamer poruszono temat ich zdobienia. Odmianę A reprezentowało 58 klamer z 33 stanowisk (Ryc. 3–8). Wykonywano je z łukowato wygiętej taśmy żelaznej, zdecydowanie rzadziej brązowej. Kształt ramienia klamry był najczęściej mocno wydłużony – lancetowaty (Ryc. 4:5.6, 5:1.4.5, 6:2, 7:1–4, 8:1) i w formie wierzbowego liścia (np. Ryc. 3:2-4, 4:1-3; 5:3, 6:1.3.4), sporadycznie trójkątny (Ryc. 8:2), a wyjątkowo romboidalny (Ryc. 3:1). Długość klamer odmiany IbA zazwyczaj wynosiła od około 19 cm do 30 cm, a największa szerokość wahała się od 2 do 3 cm. Znane są także formy długie i węższe (Ryc. 6:2, 7:1a.1b), a także zdecydowanie krótsze o wąskim ramieniu. Te ostatnie występowały w północnej Europie (Ryc. 4:5). Do rzadkich znalezisk należały okazy bardzo długie, przekraczające 30 cm (Ryc. 3:2), jak i bardzo szerokie (Ryc. 3:5). Zwraca uwagę różnorodność form długiego haczyka, który najczęściej przybierał kształt zwężającej się taśmy, zaokrąglonej w końcu lub prosto ściętej (wariant 1 – Ryc. 3, 4:1–5). Zdecydowanie mniej liczne były klamry, u których zakończenie haczyka poszerzało się wachlarzowato lub półkoliście (wariant 2 – Ryc. 4:6, 5:1–4). Warianty 4 i 5 haczyków mocujących występowały bardzo rzadko (Ryc. 8:1.2). Na powierzchni klamer IbA widoczny jest ornament, który pokrywał zewnętrzną stronę ramienia, długi haczyk oraz krawędzie. Były to linie ryte ciągłe bądź punktowane wykonane wzdłuż krawędzi ramienia (Ryc. 3:4, 4:6, 6:1.4, 8:2), a także diagonalne nacięcia krawędzi klamry (Ryc. 7:2). Za pomocą wybijanych punktów wykonywano zygzak, w tym podwójny (Ryc. 8:2) i poziome rzędy (Ryc. 5:4). Oprócz punktów występowały wybijane kółeczka (Ryc. 3:5), układające się w „kurzą stopkę” (Ryc. 4:6) lub zygzak (Ryc. 3:3). Najbogatsze zdobienie klamer odmiany IbA stanowiła kompozycja segmentowa (Ryc. 3:1, 4:1–3, 7:2, 8:1). Ornament wykonywano także na powierzchni haczyka (Ryc. 3:1–4, 4:1.2.6, 5:1.3.4, 6:2.3, 7:2.3, 8:2). Do odmiany B klamer jednoczłonowych typu Ib zaliczono okazy o powierzchni żebrowanej (Ryc. 9). Przez środek ramienia przebiegało wydatne żebro, a brzegi były podniesione ku górze. W kilku wypadkach plastyka ramienia stawała się bardziej wyrazista w wyniku wydzielenia dodatkowych dwóch plastycznych listew (Ryc. 9:2.3). Łącznie do tej odmiany, z pewnymi wątpliwościami, zaliczono 15 klamer z dziewięciu stanowisk. Ramie klamer odmiany IbB przybierało zazwyczaj kształt lancetowaty (Ryc. 9:1.2.5), rzadko zaś trójkątny (Ryc. 9:6). Długość waha się od niemal 22 cm do 28,5 cm, natomiast maksymalna szerokość dobrze zachowanych okazów wynosiła od 1,7 cm do 2,5 cm. Haczyki mocujące klamer tej odmiany reprezentowały wariant 1 (Ryc. 9:1.2) i wariant 3 (Ryc. 9:4). Być może haczyk w formie kaczej głowy z szerokim dziobem i nacinany na końcu wariantu 5 znajdował się na klamrze z Różańska (Ryc. 9:6). Do odmiany C klamer typu Ib zaliczono dziesięć zabytków z dziewięciu stanowisk (Ryc. 10:1–7). Niemal wszystkie klamry, z wyjątkiem silnie zniszczonego żelaznego okazu z grobu 87 w Rumi, wykonano ze stopów miedzi. Odmiana IbC to grupa stosunkowo nieliczna i zróżnicowana, o długości wahającej się od ok. 19 cm do ponad 28 cm. Cechami charakterystycznymi były wąskie ramię, o maksymalnej szerokości do 1,5 cm i obecność wyodrębnionej tarczki (zazwyczaj z małym otworem bądź ozdobionej kółkiem) lub pierścienia. W kilku przypadkach tarczek i pierścieni było więcej (Ryc. 10:1.5). Pozostałą powierzchnię ramienia najczęściej ozdabiały pola wypełnione ornamentem rytym – ukośną (Ryc. 10:1.2.4.6), rzadziej prostą kratką (Ryc. 10:5), a także motywem koperty (Ryc. 10:1.2.4). Na dwóch lepiej zachowanych okazach długi haczyk najpewniej miał kształt głowy zwierzęcej (wariant 5 – Ryc. 10:1.3a.3b).

Do klamer prętowych typu IIb zaliczono 30 zabytków znalezionych na 14 cmentarzyskach kultury oksywskiej i trzech kultury jastorfskiej (Ryc. 2, Lista). Poza jedną, wykonaną ze stopów miedzi z Żukczyna, grób 84, wszystkie pozostałe były żelazne. Długość klamer typu IIb wahała się od ok. 20 cm do 29 cm, wyjątkowo więcej, zaś grubość sztabki najczęściej wynosiła od 0,8 cm do 1,2 cm. Klamry jednoczłonowe z końcami zagiętymi w przeciwne strony formowano z pręta o przekroju najczęściej rombowatym (Ryc. 11:1–3, 12, 13:1–3), rzadko prostokątnym (Ryc. 13:4) lub kolistym (Ryc. 11:4). Profil łukowato wygiętego ramienia był jednolity na całej długości (odmiana A). Rzadkie były okazy o wyraźnie zróżnicowanej plastyce ramienia, co przejawiało się w zmiennym przekroju klamry – kwadratowo-kolistym czy kolisto-prostokątnym (odmiana B ¬– Ryc. 14:1), a także z wyodrębnionym pierścieniem lub tarczką z małym otworem (odmiana C – Ryc. 10:8). Wśród lepiej zachowanych okazów odmiany IIbA i IIbB haczyk mocujący przyjmował kształt płasko rozklepanej taśmy (wariant 1 – Ryc. 11), czasem prosto zakończonej, a także tarczki o kolistym zarysie (wariant 3 – Ryc. 12, 13:1), rzadziej był zwieńczony kulistym lub stożkowatym zgrubieniem (wariant 4 – Ryc. 13: 2–4, 14:1). Zdobienie odnotowano na 12 lub 13 klamrach żelaznych odmiany IIbA i IIbB. Drobne nacięcia wykonywano na ostrych krawędziach klamry (Ryc. 12:2.3). Bardziej rozbudowany ornament dotyczył wąskiej powierzchni ramienia. Stanowiły go regularnie rozmieszczone, diagonalne lub poprzeczne grupy podwójnych i potrójnych linii rytych (Ryc. 12:2–4, 13:1), czasami układające się w romby (Ryc. 13:1). Do klamer odmiany IIbC zaliczono tylko dwa zabytki. Okaz z Rumi, grób 17 wykonano z żelaza (Ryc. 10:8), zaś zapięcie z Żukczyna, grób 84, ze stopu miedzi.

Datowanie poszczególnych odmian klamer typów Ib i IIb przedstawiono w tabelach (Tab. 1–4). Klamry odmiany IbA były datowane od fazy A2 po fazę B1, a zasięg ich występowania obejmował przede wszystkim stanowiska na Pomorzu i ziemi chełmińskiej znajdujące się w obrębie kultury oksywskiej i grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej (Ryc. 15). Z fazy A2 i A3 pochodziła odmiana IbB, grupująca się w obrębie zasięgu kultury oksywskiej, głównie przy Zatoce Gdańskiej w skupisku pruszczańskim i na ziemi chełmińskiej (Ryc. 15). Analogiczny zasięg występowania posiadały, datowane głównie na fazę A2 i początek fazy A3, klamry odmiany IbC i IIbC. Podobną chronologię ustalono dla klamer prętowych IIbA i bardzo rzadkich zapięć pasa odmiany IIbB. Pierwsze występowały w kulturze oksywskiej i grupie nadodrzańskiej (Ryc. 16). Ciekawie rysowało się rozprzestrzenienie klamer wykonanych z brązu, które znaleziono jedynie w kulturze oksywskiej i na Kujawach (Ryc. 17).

Główną rolę w upowszechnianiu klamer z dwoma hakami odegrała społeczność kultury jastorfskiej. Powiązania klamer typu Ib z chronologicznie starszymi klamrami Ia (taśmowate z haczykami zagiętymi do wewnątrz) o jastorfskiej genezie są dobrze potwierdzone, ze względu na występowanie tych ostatnich na terenach północnej Polski, niekiedy na tych samych cmentarzyskach (por. Ryc. 1). Trudniejszy do udowodnienia jest związek sztabkowatych klamer typu IIb z klamrami typu IIa i formami do nich zbliżonymi (prętowymi o obu haczykach zagiętych ku stronie wewnętrznej). Zasięg występowania tych ostatnich na ziemiach Polski koncentruje się w grupie gubińskiej kultury jastorfskiej, gdzie najpewniej powstały i na przyległych obszarach Dolnego Śląska łączonych z kulturą przeworską. Na pozostałych terenach były już rzadsze i zróżnicowane pod względem kształtu ramienia (por. Ryc. 2).

Od momentu krystalizacji cech kultury oksywskiej w fazie A2 obserwujemy w jej inwentarzach rozmaitość używanych form zapięć pasa. Dotyczy ona dwuczęściowych klamer zawiaskowych, a także wykonanych z brązu okazów trójczłonowych oraz zróżnicowanych odmian jednoczłonowych klamer typu Ib, w mniejszym stopniu IIb. Wszystkie wymienione rzadziej występowały w grupie nadodrzańskiej. Prócz tej dysproporcji, różnice dotyczyły używania poszczególnych odmian klamer jednoczłonowych przez ludność kultury oksywskiej i grupy nadodrzańskiej. Odmian IbB, IbC i bardzo nielicznych IIbB i IIbC nie odnotowano do tej pory na stanowiskach grupy nadodrzańskiej kultury jastorfskiej (por. Ryc. 15, 16). Podobne obserwacje odnoszą się do występowania form wykonanych z brązu (Ryc. 17). Intensywność występowania najbardziej popularnych klamer odmian IbA i IIbA w grupie nadodrzańskiej jest mniejsza. Pomimo wskazanych różnic należy sądzić, że wystrój pasa społeczności kultury oksywskiej i grupy nadodrzańskiej w fazie A2 był bardzo podobny, choć bogatszy u ludności pierwszej kultury.

Odkrycie na cmentarzysku w Brzynie, pow. pucki w grobie z fazy A3 naprawianej, profilowanej sztabkowatej klamry do pasa typu A wg Th. Voigta (typ Traunstein) wskazuje na znajomość importowanych zapięć pasa wśród ludności kultury oksywskiej (Ryc. 18:1–5). Do wariantu profilowanych klamer sztabkowatych typu B Th. Voigt zaliczył także brązową klamrę odkrytą w grobie 639 (Kurzyńska, grób 805) na nekropolii w Grudziądzu-Rządzu (Ryc. 19). Układ dekoracyjnych nitów na ramieniu tej klamry nawiązuje do wyróżnionego przez Ch. Peschecka wariantu C (typ Sotin – Ryc. 18:4.5). Podobieństwo lokalnych klamer jednoczłonowych odmiany IbC i IIbC (Ryc. 10), występujących głównie na cmentarzyskach nad Zatoką Gdańską, w mniejszym stopniu na ziemi chełmińskiej i Kujawach, do różnych typów brązowych, profilowanych sztabkowatych klamer do pasa znanych z terenów kultury jastorfskiej i lateńskiej (por. Ryc. 18:1–5) wskazuje na inspiracje wytwórców południowo-zachodnim wystrojem pasa kobiecego. Zbieżność podkreśla użyty do ich wykonania surowiec – brąz – z którego odlano większość zapięć, wąska forma ramienia, a przede wszystkim obecność co najmniej jednej wydzielonej tarczki z otworem czy ozdobionej kółkiem lub pierścienia.

Jednoczłonowe klamry do pasa służące do przytrzymywania ubrania w pasie stanowiły ważny element stroju kobiecego. Dokładna rekonstrukcja sposobu mocowania metalowego zapięcia do skórzanego pasa jest utrudniona ze względu na ciałopalny charakter grobów. Pomimo problemów z rekonstrukcją stroju na Pomorzu w ostatnich wiekach przed naszą erą na potrzeby artykułu wykonano kilka propozycji użytkowania pasów składających się z jednoczłonowych klamer i rzemieni (Ryc. 20). Najprostszym sposobem było zaczepianie końców klamry w skórzanym pasku (Ryc. 20:a). Zróżnicowane kształtów długiego haczyka mocującego pozwalają na zaproponowanie kolejnych sposobów ich używania. W zależności od zmieniającej się kondycji fizycznej człowieka oraz pór roku konieczna była regulacja obwodu pasa. Służyć temu mogły kolejne otwory na skórzanym pasku przy krótkim wewnętrznym haczyku spinającym (Ryc. 20:b). Innym sposobem funkcjonowania klamer mogło być wiązanie rzemienia w supeł na dłuższym haku klamry (Ryc. 20:c.d) lub przewlekanie ozdobnej tarczki przez szczelinowe rozcięcie wzdłuż rzemienia (Ryc. 20:b); w tym drugim przypadku obecność tarczki skutecznie blokowała wysuwanie skórzanej części. Klamry typów Ib i IIb wyróżnia znaczne zróżnicowanie form. Uwzględniając aktualny stan badań jednoczłonowe klamry o haczykach odgiętych w przeciwstawne strony można uznać za identyfikator kulturowy stroju kobiecego. Wyraźna dysproporcja liczby klamer znajdowanych w zasięgu kultury oksywskiej i grupy nadodrzańskiej, znacznie większa w tej pierwszej, jest raczej wynikiem mniej zawansowanego stanu badań na Pomorzu Zachodnim i najpewniej nie odzwierciedla faktycznych różnic w używaniu tej części stroju. Obserwacja rozprzestrzenienia poszczególnych odmian skłania także do wniosku, że wystrój pasa ludności kultury oksywskiej był bardziej zróżnicowany – bogatszy – pod względem kształtów klamer, jak i surowca używanego do ich wykonania. Powodem tego mogły być intensywniejsze kontakty społeczności zamieszkujących tereny wzdłuż dolnej Wisły z obszarami południowej i zachodniej Europy, odbywające się za pośrednictwem szlaku bursztynowego. Znajomość importowanych form klamer pasa wzbudzała zainteresowanie lokalnych użytkowniczek i była impulsem do wytwarzania podobnych przedmiotów.