W 2015 roku w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim odkryto dwa wyjątkowe rzymskie naczynia szklane. Stanowisko – duże, liczące ponad 2000 grobów cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich – położone jest na nadzalewowym tarasie rzeki Łeby w pobliżu Lęborka, ok. 25 km od dzisiejszego wybrzeża Bałtyku (Ryc. 1).

Obok przeciętnie lub ubogo wyposażonych grobów ciałopalnych i inhumacyjnych odkryto tam kilka obiektów kultury wielbarskiej, które ze względu na bogate wyposażenie określić można mianem „książęcych”. Należy do nich także obiekt 1793 – grób z pochówkiem inhumacyjnym złożonym w trumnie kłodowej. Bezpośrednio nad tym obiektem stał budynek, którego betonowa płyta fundamentowa nakrywała i, paradoksalnie, ochraniała sam grób, mimo iż podczas prac budowalnych zapewne zniszczono najwyższe warstwy jego wypełniska. Zachowany strop grobu odsłonięto na głębokości ok. 40‒50 cm poniżej dzisiejszego poziomu gruntu. Zorientowana po osi N-S jama grobowa naruszona została przez starożytny wkop wtórny, który niemal całkowicie zniszczył jej centralną i południową część. We wkopie znaleziono fragmenty ceramiki, zapinkę ze stopu miedzi, kilka paciorków szklanych i bursztynowych, przęślik gliniany i fragment igły/szpili ze stopu miedzi, a także niewielkie skupisko przepalonych kości ludzkich (być może kobiety); na dnie jamy, na krawędzi trumny kłodowej leżał trójwarstwowy grzebień z poroża i kolejny przęślik. Wkop zawalono trzema dużymi głazami i kilkunastoma mniejszymi kamieniami, które pierwotnie mogły zalegać w górnych warstwach wypełniska właściwej jamy grobowej (Ryc. 2:A–C).

Oba naczynia szklane ‒ puchar na nóżce i butla w kształcie ryby – odsłonięto w północnej, nienaruszonej części jamy grobowej. Obok nich stały dwa lepione ręcznie naczynia gliniane, na S od nich leżała srebrna zapinka oraz kilka paciorków szklanych i bursztynowych. Odkryte tu in situ ułamki szkliwa zębów wskazują, że zwłoki skierowane były głową na północ (Ryc. 2:D).

Naczynia z obiektu 1793 są znaleziskami wyjątkowymi, tak z uwagi na ich klasę i rzadkość występowania podobnych wyrobów, jak i fakt, iż są pierwszymi naczyniami swoich typów odkrytymi w środkowo- i północnoeuropejskim Barbaricum.

Szklany puchar na nóżce wzoru Isings 86 (Ryc. 3) wykonany jest w technice swobodnego dmuchania. Bezbarwne szkło, pierwotnie przejrzyste, zmętniało pod wpływem chemicznych procesów glebowych. Krawędź jest wychylona na zewnątrz a niemal cylindryczny korpus zwęża się ku dołowi. Pod wylewem korpus naczynia okala nitka z półprzejrzystego szkła niebieskiego. Główną dekorację stanowi fryz złożony z sześciu białych (nieprzezroczystych) i sześciu niebieskich (półprzezroczystych) aplikowanych aplikacji w kształcie ptaków wodnych, wykonanych ze spłaszczonych szklanych kęsów, ułożonych w ukośnych rzędach (na przemian niebieskich i białych). Ptaki zostały spłaszczone narzędziem o kratkowanej powierzchni. Pod tym fryzem znajduje się rząd czterech ornamentów z falistej nitki – trzech niebieskich i jednego białego. Wysokość naczynia wynosi 22,4 cm, średnica wylewu 9,0 cm, średnica stopki 7,3 cm; naczynie ma pojemność ok. 1,0–1,1 l. Drugie naczynie to butla w kształcie ryby wzoru Isings 95a (Ryc. 4), także wykonana w technice swobodnego dmuchania. Szkło jest jasnozielone, półprzezroczyste, miejscami z liniami małych pęcherzyków powietrza. Ogon ryby, wykonany poprzez spłaszczenie szkła szczypcami lub podobnym narzędziem, jest lekko wygięty ku górze. W okrągłym pyszczku znajduje się otwór; nieznaczny, pierwotny odprysk szkła w tym miejscu jest ‒ poza utratą czubka piątego ząbka płetwy grzbietowej ‒ jedynym uszkodzeniem naczynia. Białe faliste nitki z nieprzezroczystego szkła (trzy po lewej stronie, cztery po prawej) wyobrażają skrzela, z takiego samego szkła sporządzono długą płetwę grzbietową i małe płetwy: piersiową, brzuszną i odbytową, zaś oczy w postaci półkulistych guzków – ze spiralnie wymieszanego niebieskiego szkła przezroczystego i czerwonego nieprzezroczystego. Długość naczynia 22,3 cm, największa szerokość 5,8 cm, wysokość (bez płetw) 6,7 cm, waga 129 g; naczynie ma pojemność ok. 225 ml.

Oba naczynia zdobione są nakładanymi szklanymi nitkami, należą więc do dużej grupy tzw. snake-thread glass (Germ. Schlangenfadengläser). Na ziemiach polskich grupa ta najczęściej reprezentowana jest przez puchary typu Eggers 189. Przyjmuje się, że technika zdobienia nitkami wężowatymi wywodzi się ze Wschodu, skąd pod koniec II lub na początku III wieku CE zapożyczona została przez rzemieślników szklarskich działających w na Zachodzie. Naczynia szklane z wężowatymi nitkami z (południowo-) wschodniego regionu Morza Śródziemnego są w większości bezbarwne lub zielonkawe, a ich aplikacje nie odbiegają kolorem od szkła bazowego. Druga grupa snake-thread glasses pochodzi z prowincji Germania inferior, gdzie prześledzić można ich ewolucję od naczyń bezbarwnych z takimi samymi nitkami do naczyń bezbarwnych, ale dekorowanych nitkami kolorowymi; często nitki tych naczyń są karbowane. Trzeci zespół naczyń z nitkami wężowatymi tworzą szkła z Panonii (Ryc. 13). Szkło bazowe i aplikacje naczyń tej grupy są często bezbarwne lub zielonkawe, ale zdarzają się też nitki niebieskie i białe. Znaleziska z Panonii datowane są głównie na pierwszą połowę III wieku CE.

Właśnie w tej ostatniej grupie znaleźć można najlepsze odpowiedniki dla przedstawień ptaków na pucharze z Czarnówka, należącego do tzw. flower and bird group (Ryc. 8); także widoczny na tym naczyniu odcisk w kształcie szachownicy uważany jest za jedną z charakterystycznych cech panońskich szkieł grupy flower and bird. Fragmenty szkieł z bezbarwnymi ptakami z odciskami wzoru tzw. plastra miodu znamy z Carnuntum (Petronell-Carnuntum, Austria), fragmenty z jasnozielonego i białego szkła, w jednym wypadku z niebieskim ptakiem (wszystkie z motywem plastrów miodu) z Intercisa (Dunaújváros, Węgry), a fragment z bezbarwnego szkła z niebieskim, nieprzezroczystym ptakiem o płaskiej powierzchni z Brigetio (Komárom-Szőny, Węgry). Nota bene, właściwie jedynymi panońskimi naczyniami z przedstawieniami ptaków są właśnie puchary. I wreszcie z Panonii znana jest również dekoracja z niebieskich nitek, jak w dolnym fryzie na pucharku z Czarnówka. Przyjąć więc można za najbardziej prawdopodobne panońskie pochodzenie tego pucharka.

Butla ta jest jednym z najlepiej zachowanych naczyń w kształcie ryby na świecie. Podobne butle, różniące się kształtem i szczegółami, rozsiane są na całym terenie Imperium Rzymskiego, ale tylko jedna jest mniej lub bardziej dokładnie datowana (cmentarzysko przy Luxemburger Straße w Kolonii, grób 60), choć zwarty charakter tego zespołu wcale nie jest pewny. Z Kolonii pochodzą jeszcze dwa naczynia tego typu. W przeciwieństwie do ryby z Czarnówka naczynia kolońskie wykonano jednak w taki sposób, że mogą stać samodzielnie (Ryc. 11). Przyjmuje się, że są one flakonami na perfumy, i najpewniej taka właśnie była pierwotna funkcja naczynia z Czarnówka. Właśnie „ryby” kolońskie są jego najbliższymi stylistycznymi odpowiednikami, najprawdopodobniej więc i ono została wykonane w prowincji Germania inferior, w Kolonii lub w okolicy tego miasta.

Sądząc po rozmiarach śladów trumny kłodowej, lokalizacji okruchów zębów, składzie inwentarza grobowego oraz identyfikacji przepalonych kości z wypełniska wkopu w jamę grobową jako najpewniej kobiecych, możemy wnioskować, że w grobie z Czarnówka pochowano dziewczynę lub młodą kobietę o wysokim statusie społecznym. Analiza elementów tego inwentarza, przede wszystkim obu zapinek, pozwala na precyzyjne datowanie pochówku, a tym samym obu naczyń szklanych. Srebrna, zdobiona pozłacaną folią srebrną i srebrnym beaded wire zapinka z ma kolankowaty kabłąk, wydatny grzebyk na główce i wysoką pochewkę (Ryc. 6:6). Odpowiada ona typowi Almgren 132, choć z uwagi na jubilerski, jednostkowy charakter wyrobu nie znajduje bezpośrednich analogii morfologicznych. Niemniej z terenu kultury wielbarskiej znamy kilka podobnie bogato zdobionych zapinek tego typu wykonanych ze stopów miedzi bądź – rzadziej – srebra i żelaza (Ryc. 12). Wszystkie pochodzą z zespołów z fazy B2/C1–C1a. Druga zapinka to „zwykła” fibula z wysoką pochewką ze stopu miedzi, najbliższa typom Almgren 193 i 202 (Ryc. 6:7). Podobne zapinki występują na terenie kultury wielbarskiej powszechnie także w fazie B2/C1–C1a. Nie wcześniej niż na tę fazę datować też trzeba paciorki: miniaturowe z pomarańczowego szkła opakowego typu TM53, rurkowate z przeźroczystego szkła bezbarwnego ze spiralnymi nitkami z opakowego szkła białego i czerwonego typu TM304z, mozaikowe typu TM366 i rurkowate o sześciobocznym przekroju z opakowego szkła niebieskiego typu Lind 16, a być może także duże kuliste z przeźroczystego szkła zielonego typu TM13 (Ryc. 7:8). „Czysto” późnorzymski jest wreszcie – na mocy definicji – trójwarstwowy grzebień z poroża (Ryc. 7:9). Pozostałe zabytki nie mają tak dobrych walorów datujących (paciorki szklane i bursztynowe typów TM 182, dwustożkowate grupy TM IV, beczułkowate paciorków bursztynowe typu TM392, gliniane miski typu XbA, pucharki typu XIIIB, wazki typu XIV; Ryc. 5, 7:8) bądź też nie mają ich w ogóle (igła/szpila ze stopu miedzi, przęśliki; Ryc. 7:10.11). Ostatecznie zatem uważamy, że pochówek z obiektu 1793 z Czarnówka można pewnie datować na stadium C1a młodszego okresu wpływów rzymskich, tj. na ostatnie dwie dekady II wieku lub na sam początek III wieku CE.

Nieliczne okazałe groby z tych czasów odkryte w basenie Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza na Pomorzu, wydają się odzwierciedlać wydarzenia czasu wojen markomańskich i bezpośrednio po nich. Wydarzenia związane z tymi wojnami markomańskimi zmieniły w decydujący sposób polityczną topografię Germania magna. Powstały nowe ośrodki bogactwa i władzy, zaczęła się zmieniać struktura osadnicza, rozbudowano ponadregionalne sieci komunikacyjne elit, wyłoniły się nowe ponadplemienne koalicje. Z tych nowych warunków skorzystały m.in. społeczności północnej części Europy Środkowej i południowej Skandynawii, co odzwierciedla wzmożony napływ importów rzymskich na te tereny. Często docierały one z prowincji położonych nad środkowym Dunajem, przy czym starsze kontakty nie uległy zerwaniu, np. z Nadrenią. Oba te kierunki kontaktów zdają się znajdować swój indywidualny wyraz w naczyniach szklanych z obiektu 1793 w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim.