MISCELLANEA
Fragile Luxury. Two Extraordinary Roman Glass Vessels from Czarnówko in Eastern Pomerania
More details
Hide details
1
Katedra Prahistorii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Polska
2
Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
Submission date: 2022-05-05
Final revision date: 2022-06-18
Acceptance date: 2022-07-05
Online publication date: 2022-10-20
Publication date: 2022-12-31
Corresponding author
Jan Schuster
Katedra Prahistorii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, G. Narutowicza 65, 90–131, Łódź, Polska
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):131-156
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT
In 2015, two unique Roman glass vessels were discovered in Czarnówko, East Pomerania. The site – a large cemetery of more than 2,000 graves from the Late Pre-Roman Period and the Roman Period – is located on a fluvial terrace of the Łeba River near Lębork, about 25 km from the current Baltic Sea coast (Fig. 1).
In addition to averagely or poorly furnished cremation and inhumation graves, the site yielded several Wielbark culture features, which can be described as “princely” due to their rich grave goods. One of them is feature 1793 – a grave with an inhumation burial placed in a log coffin. The feature was located directly under a building whose concrete bedplate covered and, ironically, protected the grave itself, even though the uppermost layers of its fill were proba-bly destroyed during construction works. The preserved top level of the grave was uncovered at a depth of about 40−50 cm below the present-day ground level. Oriented along the N-S axis, the burial pit was disturbed by an ancient secondary cut, which almost completely destroyed its central and southern parts. Pottery fragments, a copper-alloy brooch, several glass and amber beads, a clay spindle whorl and a copper-alloy needle/pin fragment, as well as a small cluster of cremated human bones (possibly female) were found in the cut; at the bottom of the pit, a three-layer antler comb and another spindle whorl lay on the edge of a log coffin. The cut was piled with three large boulders and a dozen smaller stones, which may have originally been located in the upper layers of the fill of the grave pit proper (Fig. 2:A–C).
The two glass vessels – the footed beaker and the fish-shaped bottle – were uncovered in the intact northern part of the grave pit. Two hand-made clay ves-sels were standing nearby, while a silver brooch and several glass and amber beads were lying to the South. Fragments of tooth enamel discovered in situ indicate that the body was oriented with its head to the north (Fig. 2:D).
The vessels from feature 1793 are exceptional finds, not only because of their quality and the rarity of similar wares, but also due to the fact that they are the first vessels of their type discovered in central and northern European Barbaricum.
The footed glass beaker of Isings type 86 (Fig. 3) was made using the free-blowing technique. The colourless, originally transparent, glass has hazed as a re-sult of chemical soil processes. The edge is everted, and the nearly cylindrical body tapers downward. The body of the vessel is encircled under the rim by a thread of semi-transparent blue glass. The main decoration is a frieze of six white (opaque) and six blue (semi-transparent) applications in the shape of water birds, made of flattened glass pieces arranged in diagonal rows (blue and white by turns). The birds were flattened using a tool with chequered surface. Under the frieze, there is a row of four ornaments – three blue and one white – of wavy thread. The vessel measures 22.4 cm in height, 9.0 cm in rim diameter and 7.3 cm in foot diameter; it has a capacity of about 1.0−1.1 l.
The second vessel is a fish-shaped bottle of Isings type 95a (Fig. 4), also made using the free-blowing technique. The glass is light green, translucent, with lines of small air bubbles here and there. The tail of the fish, made by flattening the glass with tongs or a similar tool, is slightly curved upward. Slight primary chipping of the glass near the hole in the round fish mouth is, aside from the missing tip of the fifth tooth of the dorsal fin, the only damage sustained by the vessel. White wavy threads of opaque glass (three on the left, four on the right) represent gills. The same glass was used to make the long dorsal fin and small pectoral, ventral and anal fins, while the eyes in the form of hemispherical knobs were shaped from spirally mixed transparent blue glass and opaque red glass. The length of the vessel is 22.3 cm, the greatest width is 5.8 cm, the height (without fins) is 6.7 cm. The artefact weighs 129 g and has a capacity of about 225 ml.
Both vessels are decorated with overlayed glass threads, which attributes them to the large group of so-called snake-thread glass (Germ. Schlangenfadengläser). In Poland, this group is most often represented by cups of Eggers type 189. It is assumed that the technique of snake-thread decoration originated in the East, from where it was borrowed in the late 2nd or early 3rd century CE by glassmakers operating in the West. Snake-thread glass vessels from the (south-)eastern Mediterranean region are usually colourless or greenish, with applied elements of the same colour as the base glass. The second group of snake-thread glasses comes from the province of Germania inferior, where they evolved from colourless vessels decorated with likewise colourless threads to colourless vessels adorned with coloured threads; the threads were often notched. The third group of snake-thread vessels consists of glasses from Pannonia (Fig. 13). The base glass and applied decorations of vessels from this group are often colourless or greenish, however, blue and white threads can also occur. Finds from Pannonia are mainly dated to the first half of the 3rd century CE.
It is this last group that yields the best counterparts of the depictions of birds on the Czarnówko beaker, which belongs to the so-called flower and bird group (Fig. 8). Likewise, the chequerboard-shaped imprint visible on the vessel in question is considered to be one of the characteristic features of Pannonian glassware of the flower and bird group. Fragments of glass with colourless birds with imprints of the so-called honeycomb pattern are known from Carnun-tum (Petronell-Carnuntum, Austria); fragments of light green and white glass, in one case with a blue bird (all with a honeycomb motif), come from Intercisa (Dunaújváros, Hungary), and a fragment of colourless glass with an opaque blue bird with a flat surface was found in Brigetio (Komárom-Szőny, Hungary). Nota bene, beakers are in fact the only Pannonian vessels featuring depictions of birds. Finally, decoration of blue threads, such as the one on the lower frieze of the Czarnówko beaker, is also known from Pannonia. Thus, we can assume that this vessel is most likely of Pannonian provenance.
The bottle described above is one of the best-preserved fish-shaped vessels in the world. Similar bottles, varying in shape and detail, are scattered through-out the Roman Empire, but only one is more or less accurately dated (from the cemetery by Luxemburger Straße in Cologne, grave 60), although the closed nature of that assemblage is not at all certain. Two more vessels of the same type come from Cologne. Unlike the Czarnówko fish, however, the Cologne ves-sels were made in such a way that they could stand on their own (Fig. 11). It is assumed that they are perfume bottles, and most likely this was also the original function of the Czarnówko vessel. With the Cologne “fish” as its closest stylistic counterparts, the artefact in question was most likely also made in the province of Germania inferior, in or around Cologne.
Judging by the size of the marks left by the log coffin, the location of the tooth fragments, the composition of the grave goods, and the identification of the cremated bones from the fill of the burial pit as most likely female, we can conclude that a girl or young woman of high social status was buried in the Czar-nówko grave. An analysis of the grave contents, the two brooches in particular, makes it possible to precisely date the burial and thus the two glass vessels. The silver brooch, decorated with gilded silver foil and silver beaded wire, has a knee-shaped bow, a prominent crest on the head and a high catch-plate (Fig. 6:6). It corresponds to Almgren type 132, although, due to its unique nature, this jewellery piece does not find direct morphological analogies. Nevertheless, sever-al similarly richly decorated brooches of this type, made of copper alloys or, less frequently, silver and iron, are known from the Wielbark Culture area (Fig. 12). They all come from assemblages from phase B2/C1−C1a. The second brooch is a “plain” copper-alloy fibula with a high catch-plate, most resembling Almgren types 193 and 202 (Fig. 6:7). Similar brooches are also commonly found in the Wielbark Culture area during phase B2/C1−C1a. The miniature beads of opaque orange glass of type TM53, tubular beads of transparent colourless glass with spiral threads of opaque white and red glass of type TM304z, mosaic beads of type TM366, tubular beads with a hexagonal cross-section of opaque blue glass of type Lind 16 and, possibly, large spherical beads of transparent green glass of type TM13 (Fig. 7:8) should also be dated to the phase in question at the earliest. Finally, the three-layer antler comb (Fig. 7:9) is, by definition, of “purely” late Roman provenance. The remaining artefacts have features of either poor chronological value (glass and amber beads of type TM 182, biconi-cal beads of type TM IV, barrel-shaped amber beads of type TM392, clay bowls of type XbA, beakers of type XIIIB, small vases of type XIV; Fig. 5, 7:8) or no such value at all (copper-alloy needle/pin, spindle whorls; Fig. 7:10.11).Therefore, we ultimately believe that the burial from Czarnówko feature 1793 can be confidently dated to stage C1a of the Late Roman Period, i.e., the last two decades of the 2nd century or the very beginning of the 3rd century CE.
The few similarly dated stately graves discovered in the Baltic Sea basin, especially in Pomerania, seem to be a reflection of the events of the Marcomanni wars and the period immediately after them. As a result of these happenings, the political topography of Germania magna underwent a decisive transfor-mation, with the rise of new centres of wealth and power, changes to the settlement structure, expansion of supra-regional elite communication networks and emergence of new supra-tribal coalitions. Among others, these new conditions benefited the communities of northern Central Europe and southern Scandi-navia, as reflected in the increased influx of Roman imports to these areas. The items often arrived from the provinces along the Middle Danube River. At the same time, older contacts, such as with the Rhineland, remained intact. Both these directions of contact seem to find their individual expression in the glass vessels from feature 1793 at Czarnówko, East Pomerania.
REFERENCES (114)
1.
ALMGREN O. 1923: Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
2.
ANDERSSON K. 1995: Romartide guldsmide i Norden. III. Övriga smycken, teknisk analys och verkstadsgrupper, AUN 21, Uppsala.
3.
ANDERSSON K. 2004: The nordic art of filigree in the Roman Iron Age. Technical aspects and workshop group, [w:] A. Perea, I. Montero, Ó. García-Vuelta (red.), Tecnología del oro antiguo: Europa y América / Ancient gold technology: America and Europe, Anejos de Archivo Español de Arqueologia XXXII, Madrid, 107–117.
4.
ANDRZEJOWSKI J., CIEŚLIŃSKI A. 2007: Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo?, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 279–319.
5.
ANDRZEJOWSKI J., KRZYSIAK A., SCHUSTER J. 2021: Dzień, w którym wypłynęła ryba / The Day the Fish Came Out, [w:] J. Andrzejowski, M. Pruska, J. Schuster 2021, 11–24.
6.
ANDRZEJOWSKI J., MACIAŁOWICZ A. 2017: Między Północą a Południem. Zespół osadniczy z późnej epoki żelaza w Jarnicach nad Liwcem w świetle dalekosiężnych powiązań, WA LXVIII, 2017, 179–234.
7.
ANDRZEJOWSKI J., PRUSKA M., SCHUSTER J. 2021: (red.) Z głębin czasu. Opowieść o pewnej rybie / From the Depth of time. A Tale about a Fish, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Popularis 2, Lębork-Łódź-Schleswig--Warszawa.
8.
ANDRZEJOWSKI J., RAKOWSKI T., WATEMBORSKA K. 2010: Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina II, Łódź-Warszawa, 133–153.
9.
ANDRZEJOWSKI J., SCHUSTER J. 2014: (red.) Okruch złota w popiele ogniska... Starożytne nekropole w Czarnówku i ich tajemnice / A Fleck of Gold in the Ashes... Mysteries of the Prehistoric Cemeteries at Czarnówko, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Popularis 1, Lębork--Warszawa.
10.
ANTONARAS A. 2009: A. Avτωvαρασ, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. 1ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.: Παραγωγή και προϊόντα. Τα αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα (Roman and Early Christian Glassworking 1st c. BCE – CE 6th c. Production and Product Vessels from Thessaloniki and its Environs, Athens).
11.
ANTONARAS A. 2010: Roman and Early Christian Mould-Blown Vessels from Thessaloniki and its Region, from the 1st to the 5th Century AD, [w:] Ch. Fontaine-Hodiamont (red.), D'Ennion au Val Saint-Lambert. Le verre soufflé-moulé. Actes des 23e Rencontres de l'Association française pour l'Archéologie du Verre, Scientia Artis 5, Bruxelles, 241–252.
12.
ARVELLIER-DULONG V., SENNEQUIER G., VANPEENE N. 2003: Verreries du Nord-Ouest de la Gaule: Productions et importations, [w:] D. Foy, M.-D. Nenna (red.), Echanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l’AFAV à Aix-en-Provence et Marseille (7–9 juin 2001), Monographies Instrumentum 24, Montagnac, 147–160.
13.
BARAG D.P. 1967: “Flower and bird” and snake-thread glass vessels, [w:] Annales du 4e Congrès International d´Etudes Historique du Verre. Ravenne-Venise, 15–20 mai 1967, Liège, 55–66.
14.
BARKÓCZI L. 1972: Mit Blumen und Vögeln verzierte Gläser aus Pannonien, „Mitteilungen des Archäologischen Instituts der Ungarischen Akademie der Wissenschaften” 3, 95–101.
15.
BARKÓCZI L. 1981: Kelche aus Pannonien mit Fadenauflage und Gravierung, AAHung. XXXIII, 35–70.
16.
BLANKENFELDT R. 2015: Die persönlichen Ausrüstungen, Das Thorsberger Moor 2, Schleswig.
17.
VON BOESELAGER D. 1989: Zur Datierung der Gläser aus zwei Gräbern an der Luxemburger Straße in Köln, „Kölner Jahrbuch” 22, 25–35.
18.
VON BOESELAGER D. 2012: Römische Gläser aus Gräbern an der Luxemburger Straße in Köln. Typologie, Chronologie, Grabkontexte, „Kölner Jahrbuch” 45, 7–526.
19.
BONNET BOREL F. 1997: Le Verre d’époque romaine à Avenches--Aventicum. Typologie générale, Documents du Musée romain d’Avenches 3, Montreux.
20.
CABART H. 2008: Une production originale du Nord de la France au IVe siècle: Les Verres à décor de serpents, „Journal of Glass Studies” 50, 31–50.
21.
CAMBON P. 2010: The Begram Glasses from Afghanistan, [w:] B. Zorn, A. Hilgner (red.), Glass along the Silk Road from 200 BC to 1000 AD. International conference within the scope of the “Sino-German Project on Cultural Heritage Preservation” of the RGZM and the Shaanxi Provincial Institute of Archaeology, December, 11th–12th 2008, RGZM-Tagungen 9, Mainz, 81–91.
22.
VON CARNAP-BORNHEIM C., ILKJÆR J. 1996: Illerup Ådal 5. Die Prachtausrüstungen. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:5, Højbjerg.
23.
CIEŚLIŃSKI A. 1999: Fibule kolankowate typu A.132 i formy pokrewne w środkowoeuropejskim Barbaricum, mps pracy.
24.
magisterskiej w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
25.
CIEŚLIŃSKI A. 2010: Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte NF 17, Berlin.
26.
CIEŚLIŃSKI A., KASPRZAK A. 2009: Starożytne mogiły na Pojezierzu Drawskim, [w:] B. Kaim (red.), Blisko i daleko. Księga jubileuszowa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa (b.d.w.), 21–27.
27.
DACZKOWSKI Z., RUDNICKA D. 1997: Ratujemy wykopaliska. Wykopaliska w pradolinie Łeby (folder), Słupsk.
28.
DALTON O.M. 1901: Catalogue of the Early Christian Antiquities and Objects from the Christian East in the Department of British and Medieval Antiquities and Ethnography of the British Museum, London.
29.
DÉVAI K. 2019: The tradition of snake-thread glass in Pannonia, AAHung. 70, 325–342.
30.
DOPPELFELD O. 1966: Römisches und Fränkisches Glas in Köln, Kunst und Altertum am Rhein 138, Köln.
31.
DROBERJAR E. 2012: Nová varianta spony typu Almgren 132 z Jevíčka. K přechodným formám Almgrenovy V. skupiny ve stupni B2/C1, [w:] G. Březinová, V. Varsik (red.), Archeológia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu, ARCHAEOLOGICA SLOVACA MONOGRAPHIAE. Communicationes XIV, Nitra, 235–245.
32.
DUŠEK S. ET ALII 2017: S. Dušek, M. Becker, I. Eberhardt, Th. Grasselt, A. Heising, H. Künzel, K. Peschel, M. Schlapke, M. Seidel, Freistaat Thüringen. Teil 1: Südharzvorland, Saale-Elster-Region, Thüringer Wald, CRFB Deutschland 8/1, Wiesbaden.
33.
ETHELBERG P. 2000: Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengräbern des 3. Jhs. n.Chr. auf Seeland, Nordiske Fortidsminder Serie B, 19, København.
34.
FOLLMANN-SCHULZ A.-B. 1992: Die römischen Gläser im Rheinischen Landesmuseum Bonn, Köln.
35.
FOLLMANN-SCHULZ A.-B. 2006: Randbemerkungen zu figürlichem Schlangenfadendekor auf römischen Gläsern, BJahr. 204, 93–116.
36.
FOY D. ET ALII 2018: D. Foy, F. Labaune-Jean, C. Leblond, Ch. Martin Prevot, M.-T. Marty, C. Massart, C. Munier, L. Robin, J. Roussel-Ode, Verres incolores de l’Antiquité Romaine en Gaule et aux marges de la Gaule. Volume 2. Typologie et analyses, Archaeopress Roman Archaeology 42, Oxford.
37.
FREMERSDORF F. 1959: Die römischen Gläser mit Fadenauflage aus Köln, Die Denkmäler des römischen Kölns V, Köln.
38.
FREMERSDORF F. 1961: Römisches geformtes Glas in Köln, Die Denkmäler des römischen Kölns VI, Köln.
39.
GŁADYSZ-JUŚCIŃSKA M., KOKOWSKI A., NIEZABITOWSKA-WIŚNIEWSKA B. ET ALII 2021: Lubliner Land, CRFB Polen 4, Kraków.
40.
GODŁOWSKI K. 1985: Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław.
41.
GRABARCZYK T. 1997: Kultura wielbarska na Pojezierzach Krajeńskim i Kaszubskim, Łódź.
42.
GRABARCZYK T. 2007: Wyniki prac wykopaliskowych na cmentarzysku w Odrach, gm. Czersk, woj. pomorskie w latach 1995–2003, [w:] M. Mączyńska, A. Urbaniak (red.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archaeologica 25, Łódź, 5–23.
43.
GRYGIEL M., PRZYBYŁA M. 2017: Remarks on embossed foil decoration in the early Roman period. The stencil from Zagórzyce, Little Poland, [w:] B.V. Eriksen et alii (red.), Interaktion ohne Grenzen. Beispiele archäologischer Forschungen am Beginn des 21. Jahrhunderts / Interaction without borders. Exemplary archaeological research at the beginning of the 21st century, Schleswig, 307–320.
44.
HACKIN J. 1939: Recherches Archéoloques à Begram. Chantier No. 2 (1937). Texte, Mémoires de la delegation archéologique française en Afghanistan IX, Paris.
45.
HAHUŁA K. 1990: Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 18 (1988), 37–54.
46.
Hahuła K. 1994: Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu na Pojezierzu Drawskim w świetle dotychczasowych badań (kurhany 52 i 56), Barbaricum 3, Warszawa, 131–148.
47.
HAHUŁA K., CIEŚLIŃSKI A. 2003: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pomorskim, w latach 2000–2001. Kurhan 34, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 210–235.
48.
HANUT F. 2006: La vaisselle à décor vermiculaire en Belgique: chronologie et utilisation, [w:] G. Creemers, B. Demarsin, P. Cosyns (red.), Roman Glass in Germania Inferior. Interregional Comparisons and Recent Results. Proceedings of the International Conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren (May 13th 2005), ATVATVCA 1, Tongeren, 114–124.
49.
HARDEN D.B. 1934: Snake-thread glasses found in the east, „The Journal of Roman Studies” 24, 50–55.
50.
HARDEN D.B. 1988: Glas der Caesaren, Milano.
51.
HÖPKEN C. 2010: Orient trifft Okzident: Glas im Osten und Westen des Römischen Reiches. „Kölner Jahrbuch” 43, 379––398.
52.
HÖPKEN C., SCHÄFER F.F. 2006: Glasverarbeitung und Glaswerkstätten in Köln, [w:] G. Creemers, B. Demarsin, P. Cosyns (red.), Roman Glass in Germania Inferior. Interregional Comparisons and Recent Results. Proceedings of the International Conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren (May 13th 2005), ATVATVCA 1, Tongeren, 74–85.
53.
ISINGS C. 1957: Roman Glass from Dated Finds, Archaeologica Traiectina II, Groeningen-Djakarta.
54.
JARZEC A. 2018: Krosno, stan. 1. Nekropola kultury wielbarskiej z obszaru starożytnego ujścia Wisły. Materiały z badań w latach 1980–2009, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 12, Warszawa.
55.
KACZANOWSKI P., MADYDA-LEGUTKO R., NAWROLSKA E. 1984: Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Żalęcino, woj. Szczecin (Badania 1976, 1978, 1979), MZP XXVI (1980 [1982]), 61–114.
56.
KACZMAREK M. 1995: Późnorzymskie zapinki z wysoką pochewką na Pomorzu, „Folia Praehistorica Posnaniensia” VII, 237–273.
57.
KEMPISTY A. 1968: Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka, WA XXXII/3–4 (1966–1967), 409–449.
58.
KISA A. 1908: Das Glas im Altertume. Zweiter Teil, Hiersemanns Handbücher III, Leipzig.
59.
KLEEMANN J. 2017: Die Ausgrabungen des Städtischen Museums Marienburg im Gräberfeld Malbork-Wielbark Fundstelle 1 in den Jahren 1927–1932, 1934 und 1936, Lublin.
60.
KLINDT-JENSEN O. 1978: Slusegårdgravpladsen. Bornholm fra 1. årh. f. til 5 årh. e.v.t. II: Beskrivelse af oprindelig overflade og grave, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 14/2, København.
61.
KOKOWSKI A. 1993: Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, część I–III, Lublin 1993.
62.
KOKOWSKI A. 1994: Czternasty sezon badań cmentarzyska w Masłomęczu, stan. 15, w woj. zamojskim, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1993 roku, Lublin, 30–36.
63.
KOKOWSKI A. 1995: Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und des Landesmuseums Zamość, Stuttgart.
64.
KOKOWSKI A. 2019: Illerup Ådal 15. Kleinfunde zivilen Charakters, Jutland Archaeological Society Publications XXV/15, Højbjerg.
65.
KRZYSIAK A. 2013: Czarnówko stan. 5, gm. Nowa Wieś Lęborska, pow. Lębork. Wyniki badań wykopaliskowych w latach 2008–2010 roku, [w:] E. Fudzińska (red.), XVIII Sesja Pomorzoznawcza. I. Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Malbork, 133–156.
66.
KRZYSIAK A., ANDRZEJOWSKI J. 2015: Czarnówko – największe cmentarzysko z późnej starożytności na ziemiach polskich, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 7–13.
67.
KURZYŃSKA M. 2015: Linowo, stanowisko 6. Birytualne cmentarzysko kultury wielbarskiej z północno-wschodniej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz-Toruń.
68.
LIND B. 2010: Glas- og raveperler, [w:] B.M. Rasmussen et alii, Slusegårdgravladsen V. Fundoversigt og genstandstyper, Jysk Arkæologisk Selskab Skrifter XIV/5, Højbjerg, 175–220.
69.
LUND HANSEN U. 1987: Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien unter besonderer Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder B/10, København.
70.
LUND HANSEN U. 1995: Himlingøje – Seeland – Europa. Ein Gräberfeld der jüngeren römischen Kaiserzeit auf Seeland, seine Bedeutung und internationalen Beziehungen, Nordiske Fortidsminder B/13, København.
71.
LUND HANSEN U. 2016: Kasserollen und Kelle-/Sieb-Garnituren als Indikatoren für Einsicht in den Übergang von der Älteren zur Jüngeren Römischen Kaiserzeit im Barbaricum, [w:] H.-U. Voß, N. Müller-Scheeßel (red.), Archäologie zwischen Römern und Barbaren. Zur Datierung und Verbreitung römischer Metallarbeiten des 2. und 3. Jahrhunderts n. Chr. im Reich und im Barbaricum – ausgewählte Beispiele (Gefäße, Fibeln, Bestandteile militärischer Ausrüstung, Kleingerät, Münzen). Internationales Kolloquium Frankfurt am Main, 19.–22. März 2009, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 22/1, Bonn, 229–244.
72.
MACHAJEWSKI H. 2013: Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark--Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica XVIII, Warszawa-Szczecin-Gdańsk.
73.
MADYDA-LEGUTKO R., RODZIŃSKA-NOWAK J. 2017: Reich verzierte frühkaiserzeitliche Fibeln aus dem südostlichen Polen, [w:] Na hranicích impéria / Extra fines imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám, Brno, 301–313.
74.
MĄCZYŃSKA M. 2011: Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009), 7–481.
75.
MĄCZYŃSKA M., JAKUBCZYK I., URBANIAK A. 2021: Babi Dół--Borcz. Cmentarzysko kultury wielbarskiej z kręgami kamiennymi i kurhanami na Pomorzu, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina IX, Warszawa-Gdańsk.
76.
MĄCZYŃSKA M., RUDNICKA D. 2004: Ein Grab mit römischen Importen aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania” 87, 397–429.
77.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M. 2020: Złotnictwo społeczności kultury wielbarskiej ze szczególnym uwzględnieniem wybranych zabytków z cmentarzyska w Weklicach, Warszawa.
78.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M., OKULICZ-KOZARYN J. 2011: Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa.
79.
NAUMANN-STECKNER F. 2021: Zupa ze złotych rybek / The goldfish in the bouillabaisse, [w:] J. Andrzejowski, M. Pruska, J. Schuster 2021, 37–53.
80.
OKULICZOWIE Ł. I J. 1977: Cmentarzyska kultury pomorskiej i z okresu rzymskiego w Michałkowie, gm. Dobrzyń, woj. Włocławek, WA XLI/4 (1976), 435–460.
81.
PROCHOWICZ R. 2014: Naprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzysk kultury wielbarskiej w Szelkowie Nowym, pow. makowski, [w:] J. Andrzejowski (red.), IN MEDIO POLONIAE BARBARICAE. Agnieszka Urbaniak in memoriam, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina III, Warszawa, 191–196.
82.
RASMUSSEN B.M. 2010: Slusegårdgravpladsen, [w:] B.M. Rasmussen et alii, Slusegårdgravladsen V. Fundoversigtog genstandstyper, Jysk Arkæologisk Selskab Skrifter XIV/5, Højbjerg, 13–97.
83.
RUDNICKA D., MĄCZYŃSKA M. 2002: Czarnówko, pow. Lębork. Grób 430 z importami rzymskimi, [w:] J. Andrzejowski (red.), VARIA BARBARICA. Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina I, Warszawa-Lublin, 11–28.
84.
RYŽOVA L.A. 2003: Steklânnye kanfary iż sobraniâ hersonneskogo zapovednika, „Hersonesskij sbornik” 12, 151–164.
85.
VON SALDERN A. 2004: Antikes Glas, Handbuch der Archäologie, München.
86.
SCHMIDT A. 1902: Das Gräberfeld von Warmhof bei Mewe, Reg.--Bez. Marienwerder (W.-Pr.), „Zeitschrift für Ethnologie” 34, 97–153.
87.
SCHULTE L. 2011: Die Fibeln mit Hohem Nadelhalter (Almgren Gruppe VII), Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 32, Neumünster.
88.
SCHUSTER J. 2010: Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen Mitteleuropa, Bonner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichtlichen Archäologie 12, Bonn.
89.
SCHUSTER J. 2015: Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 15–42.
90.
SCHUSTER J. 2014a: Złoty wiek – Czarnówko w okresie wpływów rzymskich i w okresie wędrówek ludów / Golden Age –Czarnówko during the Roman Period and the Migration Period, [w:] J. Andrzejowski, J. Schuster 2014, 53–89.
91.
SCHUSTER J. 2014b: Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie, WA LXV, 5–44.
92.
SCHUSTER J. 2018: Czarnówko, Fpl. 5. Osiem grobów okazałych – Narodziny nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VIII = Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 2, Lębork-Warszawa.
93.
SCHUSTER J. 2021: Vorläufiges Fazit, [w:] J. Schuster, H.-U. Voß (red.), Das „Fürstengrab“ von Kariv, obl. Ľviv, und die römischen Bronzekessel mit Suebenkopfattaschen, „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission” 98 (2017), 309–316.
94.
SKORUPKA T. 2001: Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II: Wielkopolska, cz. 3, Poznań.
95.
SKORUPKA T. 2004: Biżuteria Gotów / Jewellery of the Goths. Ozdoby i części stroju / Adornments and articles of attire. Katalog wystawy / Exhibition Catalogue, Poznań.
96.
SKÓRA K. 2019a: Liegt da der Hund begraben? An aspect of post-funerary intrusions from the Wielbark culture cemetery in Czarnówko in Pomerania, SprArch. 71, 125–153.
97.
SKÓRA K. 2019b: With or without respect? Treatment of Post--mortem Remains of the Dead in the Course of Post-funeral Interferences at Czarnówko in Pomerania, „Fasciculi Archaeologiae Historicae” 32, 7–24.
98.
STAWIARSKA T. 1999: Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa.
99.
STROBIN A. 2021: Brzyno, stanowisko 7. Cmentarzyska kultury oksywskiej i wielbarskiej oraz z okresu wędrówek ludów na Wysoczyźnie Żarnowieckiej (badania 2011–2016), Pelplin.
100.
STROBIN J. 1998: Filigran i granulacja w złotnictwie kultury wielbarskiej – zagadnienia technologiczne i stylistyczne, [w:] XII Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 23.–24. października 1997 r. Materiały, Acta Archaeologica Pomoranica I, Szczecin, 127–136.
101.
SZAŁKOWSKA-ŁOŚ J., ŁOŚ J. 2015: Zakrzewska Osada. Cmentarzyska kultury pomorskiej i wielbarskiej na Pojezierzu Krajeńskim, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 2, Bydgoszcz-Pękowice.
102.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein.
103.
TRIER M., NAUMANN-STECKER F. 2016: (red.) Zerbrechlicher Luxus. Köln – ein Zentrum antiker Glaskunst. Begleitbuch zur Sonderausstellung im Römisch-Germanischen Museum der Stadt Köln, 3. Juli bis 13. November 2015, Regensburg-Köln.
104.
TUSZYŃSKA M. 2005: Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim (Badania na trasie autostrady A 1 Gdańsk – Toruń), Gdańsk.
105.
TUSZYŃSKA M. 2020: Kamienica Szlachecka. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pojezierzu Kaszubskim, Gdańsk.
106.
TUSZYŃSKA M., STROBIN A., STROBIN J. 2016: Rzemieślnicy czy artyści? Ozdoby kobiece z Pomorza u schyłku starożytności. Katalog skrócony wystawy, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk.
107.
WADYL S. 2015: Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Czarnówku, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 43–68.
108.
WALENTA K. 2009: Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice.
109.
WHITEHOUSE D. 2001: Roman Glass in the Corning Museum of Glass. Volume Two, New York.
110.
WHITFIELD N. 1998: The manufacture of ancient beaded wire: experiments and observations, „Jewellery Studies” 8, 57–86.
111.
WOŁĄGIEWICZ R. 1974: Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] F.J. Lachowicz (red.), Studia Archaeologica Pomeranica, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Koszalinie. Seria wydawnictw monograficznych 2, Koszalin, 129–152.
112.
WOŁĄGIEWICZ R. 1993: Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
113.
WOŁĄGIEWICZ R. 1995: Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica I, Kraków.
114.
WOŹNIAK M. 2021: Kleszewo. Cmentarzysko kultur przeworskiej i wielbarskiej na północnym Mazowszu. Część 1: Katalog, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina IX/1, Pruszków-Warszawa.