MISCELLANEA
Łyżeczki kosmetyczne z obszaru europejskiego Barbaricum
1
Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, Polska
2
Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie, Polska
Data nadesłania: 27-06-2023
Data ostatniej rewizji: 11-08-2023
Data akceptacji: 18-12-2023
Data publikacji online: 31-12-2023
Autor do korespondencji
Wiadomości Archeologiczne 2023;LXXIV(74):149-163
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
W roku 1993 w Gródku (nad Bugiem – woj. lubelskie) znaleziono ze szczypczykami kosmetycznymi łyżeczkę do higieny ucha. Odkrycie trzech takich przedmiotów w Opatowie (woj. świętokrzyskie) stało się powodem dla próby oceny zasięgu występowania ich w okresie rzymskim na terenie Europy Barbarzyńskiej; ich zróżnicowania typologicznego i chronologii występowania.
Na łyżeczki kosmetyczne zwracano w literaturze przedmiotu uwagę kilkakrotnie a najpełniejszą listę znalezisk ogłosił Per Ethelberg. Analizowano je przy okazji odkryć na cmentarzyskach z północnych Niemiec. Wszędzie konstatowano bardzo małą ilość takich znalezisk. Zestawiliśmy informacje z 45 stanowisk, na których odnotowano 79 znalezisk. Różnią się one przede wszystkim sposobem noszenia. Typ A posiada na zakończeniu trzonu uszko. Typ B ma rozwidlone zakończeniu trzonu do zamocowania do rzemienia. Typ C ma zakończenie trzonu uformowane do nałożenie na rzemień.
Typ A posiada trzy podtypy: 1 – z uszkiem zagiętym z rozklepanego końca trzonu; 2 – z uszkiem z drutu w otworze w szczytowej partii trzonu; 3 – z wyraźnym, płaskim rozszerzeniem części przy uszku w postaci płytki którą wieńczy uszko. Wyróżniono też warianty ukształtowania trzonu oraz kształtu łyżeczki (ryc. 6).
Typ A1 jest zdecydowanie najpopularniejszy. Pozostałe warianty można uznać za unikatowe. Typ B jest znacznie rzadszy i rozproszony od Skandynawi po Rosję. Typ C oprócz znaleziska z Gródka nad Bugiem ma jedyną analogię z alamańskiego grobu 2 z Dürbheim. Łyżeczki kosmetyczne najczęściej rejestrowane są w parze ze szczypczykami kosmetycznymi, nałożonymi na wspólne kółko. Sporadycznie występują one w większym zestawie, z pincetą i szpikulcem (sondą).
Najczęściej wykonywano je ze stopów miedzi. Zaledwie pięć przypadków to łyżeczki srebrne (Dürbheim, Emersleben, Pruszcz Gdański grób 17 i Kiskundorozsma-Kenyérváródomb); jeden srebrny, pozłacany egzemplarz pochodzi z grobu gockiej grupy masłomęckiej ze Strzyżowa; a jedyny wykonany ze złota odnotowano w grobie książęcym wandalskiej kultury przeworskiej z Wrocławia-Zakrzowa. Tylko dwa egzemplarze zostały wykonane z żelaza (Bordesholm i Gorodišče (Городище).
Można natomiast stwierdzić, że zebrane przykłady łyżeczek kosmetycznych mają zbliżoną długość, mieszczącą się najczęściej w przedziale 6–7 cm (22 przypadki); aczkolwiek spora części mieści się też w przedziale 5–6 cm (18 sztuk). Dyktowała ją funkcjonalność przyboru (tabela I).
Pojawiły się w użyciu na terenie Barbaricum już w fazie B2, natomiast największa popularność rozpisana jest na fazy C2–C3 (tabela I, ryc. 8). Największą popularność miały w strefie zakreślonej wokół Szlezwiku Holsztynu z wyspami duńskimi Fionią i Zelandią (ryc. 5). Może to wynikać z odmienności rytuałów pogrzebowych.
FINANSOWANIE
Instytut Archeologii UMCS
REFERENCJE (79)
1.
Albrectsen E. 1968: Fynske Jernaldergrave, III: Yngre romersk jernalder, Fynske Studier VII, Odense [Munksgaard].
2.
Albrectsen E. 1971a: Fynske Jernaldergrave, IV: Gravpladsen på Møllegårdsmarken ved Broholm. 1. Tekst, Fynske Studier IX, Odense [Munksgaard].
3.
Albrectsen E. 1971b: Fynske Jernaldergrave, IV: Gravpladsen på Møllegårdsmarken ved Broholm. 2. Tavler, Fynske Studier IX, Odense [Munksgaard].
4.
Alicu D., Popa V., Bota E. 1995: Cercetări arheologice la Ulpia Traiana Sarmizegetusa. Campania 1994, „Acta Musei Napocensis” 32, 665–719.
5.
Bantelmann N. 1988: Süderbrarup. Ein Gräberfeld der römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit in Angeln. I. Archäologische Untersuchungen, Offa-Bücher 63, Neumünster [Wachholz].
6.
Behm-Blancke G. 1973: Gesellschaft und Kunst der Germanen. Die Thüringen und ihre Welt, Dresden [Verlag der Kunst].
7.
Bemmann G., Bemmann J. 1998a: Der Opferplatz von Nydam. Die Funde aus den älteren Grabungen: Nydam-I und Nydam-II. 1: Text, Neumünster [Wachholz].
8.
Bemmann G., Bemmann J. 1998b: Der Opferplatz von Nydam. Die Funde aus den älteren Grabungen: Nydam-I und Nydam-II. 2: Katalog und Tafeln, Neumünster [Wachholz].
9.
Blažek J. 1995: Die jung- und spätkaiserzeitlichen Skelettgräber in Nordwestböhmen, AFB 37, 139–161.
10.
Bochnak T. 2020: A Celtic Stater of the Krakow Type from the Opatów Area (Opatów County, Świętokrzyskie Voivodeship), „Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne” XV, 37–47.
11.
Bode M.-J. 1998: Schmalstede. Ein Urnengräberfeld der Kaiser- und Völkerwanderungszeit, Offa-Bücher 78, Neumünster [Wachholz].
12.
Bücker Ch. 1997: Reibschalen, Gläser und Militärgürtel. Römischer Lebensstil im Freien Germanien, [w:] K. Fuchs, M. Kempa, R. Redies (red.), Die Alamannen, Stuttgart [Theiss], 135–141.
13.
von Carnap-Bornheim C. 2002: Der Trachtschmuck, die Gürtel und das Gürtelzubehör (C 1 – C 61), [w:] J. Peška, J. Tejral, Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Teil 1, Monographien 55/1, Mainz [RGZM], 189–305.
14.
Csallány D. 1961: Archäologische Denkmäler der Gepiden in Mitteldonaubecken (454–568 u.Z.), Archaeologia Hungarica NS XXXVIII, Budapest [Ungarischen Akademie der Wissenschaften].
15.
Cybulska M. 2010: Przybory higieniczne używane na ziemiach polskich w pradziejach, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 73, 13–18.
16.
Droberjar E. 1997: Römische Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit, [w:] F. Daim, L. Poláček (red.), Studien zum Burgwall von Mikulčice II, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 7, Brno [Archeologický ústav AV ČR], 277–309.
17.
Droberjar E. 2002: Encyklopedíe římské a germánské archeologie v Čechách a na Moravĕ, Praha [Libri].
18.
Eggers H.-J. 1951: Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg [Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte].
19.
Engelhardt C. 1877: Skeletgrave paa Sjæland og i det østlige Danmark. En skitse fran den ældre Jernalder, „Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie” 1877, 347–402.
20.
Ethelberg P. 1991: Ein seeländisches Fürstengrab aus dem frühen 3. Jahrhundert. Skovgårde Grab 8, „Fundberichte aus Baden-Württemberg” 16, 555–577.
21.
Ethelberg P. et alii 2000: Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengräbern des 3. Jhs. n.Chr. auf Seeland, Nordiske Fortidsminder B/19, København [Det Kongelige nordiske Oldskriftselskab].
22.
Gavrituhin I., Voroncov A. 2018: И. Гавритухин, А. Воронцов, Узкие ременные наконечники со щелю для крепления, бытовавшие во 2–3 веках на Востоке Европы, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (red.), Studia Barbarica. Profesorowi Andrzejowi Kokowskiemu w 65. rocznicę urodzin, tom II, Lublin [Wyd. UMCS], 592–617.
23.
Genrich A. 1954: Formenkreise und Stammesgruppen in Schleswig-Holstein nach geschlossenen Funde des 3. bis 6. Jahrhunderts, Offa-Bücher 10, Neumünster [Wachholz].
25.
Grumeza L. 2019: Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Rumänien 1: Kreis Arad, Cluj-Napoca [Mega].
26.
Häßler H.-J. 1994: Neue Ausgrabungen in Issendorf, Niedersachsen. Ein Beitrag zur Erforschung der Kulturgeschichte des sächsischen Stammes auf dem Kontinent. Informationsschrift zur Ausstellung: vom Tod zum Leben. Die Altsachen von Issendorf im Spiegel ihrer Gräber des 5. und 6. Jahrhunderts n. Chr. Schloss Agathenburg 12. März bis 24. April 1994, Studien zur Sachsenforschung 9, Hannover [Hässler].
27.
Häßler H.-J. 2002: Das sächsische Gräberfeld von Issendorf, Landkreis Stade, Niedersachsen. 4: Die Körpergräber, Studien zu Sachsenforschung 9/4, Oldenburg [Isensee].
28.
Havassy P. 1998: Katalógus, [w:] E. Istvánovits, V. Kulcsár, A.H. Vaday, G. Vörös (red.), Jazigok, Roxolánok, Alánok. Szarmaták az Alföldön, Gyulai Katalógusok 6, Gyula [Erkel Ferenc Múzeum / Móra Ferenc Múzeum], 147–174.
29.
Ilkjær J. 1993a: Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:3, Højbjerg [Jysk Arkæologisk Selskab].
30.
Ilkjær J. 1993b: Illerup Ådal 4. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Tafelband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:4, Højbjerg [Jysk Arkæologisk Selskab].
31.
Iversen R.B. 2010: Jernaldern i Nordeuropa: Kragehul Mose – ein Kriegsbeuteopfer auf Südwestfünen, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 73, Højbjerg [Jysk Arkæologisk Selskab].
32.
Jarosz-Wilkołazka A., Kokowski A., Rysiak A. (w druku): In a narcotic trance, or stimulants in Germanic communities of the Roman period, „Praehistorische Zeitschrift”.
33.
Kokowski A. 1993: Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej. Część II, Lublin [Wyd. UMCS].
34.
Kokowski A. 1995a: Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und des Landesmuseums Zamość, Stuttgart [Theiss].
35.
Kokowski A. 1995b: Los Godos, un pueblo de gourmets de hace 2.000 años, „Contact” 64, 3–6.
37.
Kokowski A. 2007: Goci od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego), Warszawa [TRIO].
38.
Kokowski A. 2014: Gocka duma Masłomęcza. Archeologiczne dziedzictwo regionu hrubieszowskiego / The Gothic pride of Masłomęcz / Archaeological heritage of Hrubieszów district, Hrubieszów [Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie].
39.
Kokowski A. (w druku): Ružyčanka. Ein Gräberfeld der Černjachov-Kultur aus Podolien – der dritte Versuch einer Monographie. In Gedenken an Professor Ion Srulevyč (Israeolovyč) Vynokur, Berlin.
40.
Kozak-Zychman W. 1997: Pochówek z młodszego okresu wpływów rzymskich na stanowisku 26 w Strzyżowie, gm. Horodło, woj. zamojskie – analiza antropologiczna, Studia Gothica II, Lublin [Wyd. UMCS], 226–227.
41.
Künzl E. 2002: Das Salbenreibplatte mit der Löffelsonde: ein mediterranes Kosmetikelement (G 6 und G 5), [w:] J. Peška, J. Tejral, Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Teil 2, Monographien 55/2, Mainz [RGZM], 461–466.
42.
Künzl E., Künzl S. 2002: Römische Metallobjekte und anderes (G 1 – G 19), [w:] J. Peška, J. Tejral, Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren, tom 3, Monographien 55/3, Mainz [RGZM], 581–596.
43.
Lagler K. 1989: Sörup II und Südensee. Zwei eisenzeitliche Urnenfriedhöfe in Angeln, Offa-Bücher 68, Neumünster [Wachholz].
44.
Lund Hansen U. 1987: Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter besonderer Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder B/10, København [Det Kongelige nordiske Oldskriftselskab].
45.
Madyda-Legutko R. 2011: Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków [Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”].
46.
Martin M. 1976: Römische und frühmittelalterliche Zahnstocher, „Germania” 54/2, 456–460.
47.
Mączyńska M. 2011: Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009), 7–482.
48.
Niezabitowska-Wiśniewska B., Hyrchała A., Bartecki B. 2021: Gródek nad Bugiem, [w:] M. Gładysz-Juścińska, A. Kokowski, B. Niezabitowska-Wiśniewska et alli, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polen 4: Lubliner Land, Kraków [PAU / IA UMCS / IA UJ / WA UW], 122.
49.
Nowak H., Roth H. 1994: KG Pöttsching, MG Pöttsching, VB Mattersburg, FÖ 33, 547–549.
50.
Paccolat O. et alii, 2019: O. Paccolat, P. Curdy, E. Deschler-Erb, M.-A. Haldimann, L. Tori, L’habitat Alpin de Gamsen (Valais, Suisse). 3B. Le mobilier archéologique: catalogue et planches, „Cahiers d’archéologie romande 181 (=„Archaeologia Vallesiana” 18), Lausanne [l’Etat du Valais].
51.
Pietrzak M. 1997: Starożytne centrum handlowe u ujścia Wisły, „Archeologia Żywa” 1997/1, 16–17.
52.
Raddatz K. 1957: Der Thorsberger Moorfund. Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bucher 13, Neumünster [Wachholz].
53.
Raddatz K. 1974: Husby. Ein Gräberfeld der Eisenzeit in Schleswig. Teil 2: Katalog, Tafeln und Plan des Gräberfeldes, Offa-Bücher 30, Neumünster [Wachholz].
54.
Raddatz K. 1981: Sörup I. Ein Gräberfeld der Eisenzeit in Angeln, Offa-Bücher 46, Neumünster [Wachholz].
55.
Rau A. 2010a: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 1. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Text, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72/1, Højbjerg [Jysk Arkæologisk Selskab].
56.
Rau A. 2010b: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 2. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Listen, Katalog, Literatur, Konkordanz, Tafeln, Pläne, Højbjerg [Jysk Arkæologisk Selskab].
57.
Riha E. 1986: Römisches Toilettgerät und medizinische Instrumente aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 6, Augst [Amt für Museen und Archäologie des Kantons Basel-Landschaft].
58.
Ringtved J. 1986: Jyske gravfund fra yngre romertid og ældre germanertid. Tendenser i samfundsudviklingen, „Kuml” 1986, 95–231.
59.
Ruckstuhl B. 1988: Ein reiches frühalamannisches Frauengrab im Reihengräberfeld von Schleitheim-Hebsack SH, „Archäologie der Schweiz” 11/1, 15–32.
60.
Rybová A. 1970: Das Brandgräberfeld der jüngeren römischen Kaiserzeit von Pňov, Archeologické studijní materiály 9, Praha [Archeologický ústav ČS AV].
62.
Saggau H.E. 1981: Bordesholm. Der Urnenfriedhof am Brautberg bei Bordesholm in Holstein. Teil 2: Katalog, Tafeln und Plan des Gräberfeldes, Offa-Bücher 48, Neumünster [Wachholz].
63.
Schach-Dörges H. 1970: Die Bodenfunde des 3. bis 6. Jahrhunderts nach Chr. zwischen unterer Elbe und Oder, Offa Bücher 23, Neumünster [Wachholz].
64.
Schanz E. 2018: Morgenitz, Lkr. Vorpommern-Greifswald, Fpl. 3, BMJ 65 (2017), 240–241.
65.
Schmidt B., Bemmann J. 2008: Körperbestattungen der jüngeren Römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit Mitteldeutschlands, Veröffentlichungen des Landesamtes für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 61, Halle (Saale) [Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte].
66.
Schmidt T. 2000: Germanen im spätrömischen Heer, [w:] L. Wamser (red.), Die Römer zwischen Alpen und Nordmeer: zivilisatorisches Erbe einer europäischen Militärmacht. Katalog-Handbuch zur Landesausstellung des Freistaates Bayern, Rosenheim 2000, Mainz [Philipp von Zabern], 219–225.
67.
Schuldt E. 1955: Pritzier. Ein Urnenfriedhof der späten römischen Kaiserzeit in Mecklenburg, Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 4, Berlin [Akademie-Verlag].
68.
Schuldt E. 1976: Perdöhl. Ein Urnenfriedhof der späten Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Mecklenburg, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg 9, Berlin [Deutscher Verlag der Wissenschaften].
69.
Schulz W. 1953: Leuna. Ein germanischer Bestattungsplatz der spätrömischen Kaiserzeit, Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1, Berlin [Akademie-Verlag].
70.
Schuster J. 2018: Ab Oceano. Ein Beitrag zur Besiedlungsgeschichte der Küste Vorpommerns während der römischen Kaiserzeit, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns 53, Schwerin [Landesamt für Kultur und Denkmalpflege Mecklenburg-Vorpommern].
71.
Steuer H. 1997: Krieger und Bauern – Bauernkrieger. Die Gesellschaftliche Ordnung der Alamannen, [w:] K. Fuchs, M. Kempa, R. Redies (red.), Die Alamannen, Stuttgart [Theiss], 275–287.
72.
Tuszyńska M. 2000: Neue Entdeckungen im Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Pruszcz Gdański, Fundstelle 5, [w:] M. Mączyńska, T. Grabarczyk (red.), Die spätrömische Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Łódź [Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego], 132–141.
73.
Vaday A.H. 1975: Ein „barbarischen“ Skelettgrab von Zagyvarékas (komitat Szolnok), „Mitteilungen des Archäologischen Instituts der Ungarischen Akademie der Wissenschaften” 5 (1974/75), 81–88.
75.
Waller K. 1959: Die Gräberfelder von Hemmoor, Quelkhorn, Gudendorf und Duhnen-Wehrberg in Niedersachsen, 8. Beiheft zum Atlas der Urgeschichte 8, Hamburg [Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte].
76.
Weller U., Kaiser H., Heynowski R. 2016: Kosmetisches und medizinisches Gerät erkennen – bestimmen – beschreiben, Bestimmungsbuch Archäologie 4, Berlin-München [Deutscher Kunstverlag].
77.
Zakościelna A., Gurba J. 1997: Obiekt grobowy grupy masłomęckiej ze stanowiska 26 w Strzyżowie, gm. Horodło, woj. zamojskie, Studia Gothica II, Lublin [Wyd. UMCS], 221–230.
78.
Zeman J. 1961: Severní Morava v mladší době římské, Monumenta Archaeologica IX, Praha [Československá akademie věd].
79.
Zimmer-Linnfeld K. 1960: Westerwanna I, 9. Beiheft zum Atlas der Urgeschichte 9, Hamburg [Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte].
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
