MATERIAŁY
Materiały z cmentarzyska w Leśniewie, pow. kętrzyński (dawne Fürstenau, Kr. Rastenburg)
Więcej
Ukryj
Data publikacji: 31-12-2011
Wiadomości Archeologiczne 2011;LXII(62):119-167
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
The cemetery at Leśniewo was investigated in the 1880s by G. Bujack. As is the case of many other sites in former East Prussia, the archaeological material entered the Prussia-Museum in Königsberg. Most of it was lost during WW II, a small number resurfaced in the Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin, which now has in its keeping a part of the pre-war collections of Königsberg museum. Of 122 features discovered at Leśniewo we have information on only 70. Our source are the publications of G. Bujack and private files of H. Jankuhn and M. Schmiedehelm who worked in East Prussia before WW II. The cemetery continued in use for only a short period – from phase B2a until B2/C1, possibly, C1a. Its original location was confirmed basing on the correspondence of the Prussia-Museum, now in Prussia-Sammlung section of the Museum für Vor- und Frühgeschichte. The burial site occupied the western shore of Lake Rydzówka. The dead were buried at Leśniewo mostly in urned graves. Only four unurned graves were identified: three containing the remains of the cremation pyre (19/9, 47h/22, 58/32) and one, described as Knochenhäufchen, consisted of a concentration of cremated bones deposited within clean sand (39/18). Urns were mainly necked vessels (group I, variants A, B, C and D); next to them there were also a few basin-like forms (group III) highly similar in their shape to group IIA bowls, and at least in two cases a bowl type, IIA. A number of urns had a plastic ornament in the form of handles with multiple openings. Decoration of most vessels was limited to horizontal lines engraved immediately above the maximum diameter of the vessel and/or under the rim, single or in groups of two or three. Only a small number of vessels had a more elaborate ornament. On the body of the bowl placed over the urn in feature 62/35, is a drawing, below its maximum diameter, of roughly executed rings, triangles and strokes, confined between two vertical engraved lines. Other than that, the bowl is decorated with three circumferential lines engraved on the shoulder, and vertical engraved lines in groups of three running from them down to the vessel base. This representation has been interpreted as a drawing of a skull or as a human figure. The only other vessel featuring an anthropomorphic representation from the territory of the Bogaczewo Culture comes from an unspecified feature discovered at Inulec, distr. Mrągowo. On its neck the vessel has a design interpreted as an image of warriors with shields. A slightly larger number of vessels feature ornamentation in the form of zoomorphic representations and diverse geometric symbols. The furnishings of the features investigated at Leśniewo includes ornaments, mostly fibulae and beads, tools, knives, needles, awls, fire-making tools, tweezers, and a socketed axe-head, elements of horse harness and weaponry. Ornaments, dress accessories, tools and implements were mostly deposited in urns, the weapons and elements of horse harness were placed next to the urn. The dominant fibula form were eye fibulae of the Prussian series – as many as 13. Two of these need a closer discussion. The type A60 specimen from feature 47h/22 has a rarely encountered ornament – next to three pairs of eyes on the foot, it also had two pairs of eyes stamped on the bow. The fibula from feature 60/34 had on its bow lengthwise grooves and a row of stamped squares down the middle, its expanded trapeze foot was decorated with two pairs of eyes at centre and a row of four eyes by the lower edge; the eyes at the centre of the foot were connected by engraved lines with the outlying eyes by its edge. The crest of this fibula was imitated by means of three horizontal grooves. The chronology of elaborately decorated eye fibulae is the same as of other specimens in this series and takes in phases B2a and B2b. Feature 31/13 yielded an eye fibula type A62, a variant of the Prussian series, which is a likely import from the Dollkeim/Kovrovo Culture; in cemeteries of Bogaczewo Culture this fibula type is encountered quite rarely. Next to the forms discussed above fibula finds included a single strongly profiled type A79 specimen discovered in feature 116/63, a specimen close to 10 series, V group, in grave 64/37, and three triple-crest fibulae, type A96, in features 47sp/23, 47g/24 and 47s/30. A fibula close to 10 series V group, a distinctive variant of this type, has a crest on its bow. A number of similar fibulae are known from cemeteries of Bogaczewo Culture e.g., Koczek II, grave 128, and Ławki, grave 30, the Dollkeim/Kovrovo Culture – at Polese (former Drusker Forst), graves 19 and 65, and Wielbark Culture, at Ulkowy, grave 58. In the group of beads a more outstanding specimen is a grooved bead made of green glass, type TM159a, recorded in feature 68/41. It has no analogies on the territory of the Bogaczewo Culture but is regarded as a type characteristic for the Przeworsk Culture. A single dress pin, discovered at Leśniewo in feature 49/19, corresponds to type I of B. Beckmann. Also interesting is a series of 12 pendants in the form of a spoked wheel, type Machary, discovered in grave A – only 20 similar ornaments are recorded on the Bogaczewo Culture territory. The majority of buckle finds from Leśniewo are a form encountered en masse on territory of the Central European Barbaricum – unipartite, with a circular frame, type AC13 – in features 5/3 and 10/5, or with a D-shaped frame, type AD1 – in features 10/5, 18/8, 39/18, 46/21 and 87/49. Next to these, in feature 75/43 there was a buckle with a round frame and pin integrated with the chape, type AC1 G. Bujack mentioned four rectangular belt mounts discovered in the same cemetery but none of these were illustrated. Elements of weaponry include mainly spearheads, three specimens, of which only one – a stray find – was illustrated; there was also a single shield boss, type J6, and a shield grip, type 5. In its plan, funerary rite and furnishings the cemetery at Leśniewo does not differ substantially from other cemeteries of the Bogaczewo Culture. Similarly as at other burial sites of this culture there were identifiable grave groups, deposition of ordinary objects and weapons in graves and a cremation burial rite. There is evidence of influence from other cultures: Przeworsk (the buckle with a round frame and pin integrated with the chape, the green grooved bead), Wielbark (fibulae type A79, 10 series V group, type A96 decorated with gold) and Dollkeim/Kovrovo (the fibula type A62). In contrast to other Bogaczewo Culture cemeteries dress pins were scarce (just one specimen was discovered here, a type seldom encountered in the grave inventories of this culture), and a longer than usual series of eye fibulae and pendants type Machary. In case of the cemetery at Leśniewo, known previously only from brief references in 19th century literature, we can try to bring it back into academic circulation basing on the archival documentation of H. Jankuhn and M. Schmiedehelm and artefacts which have survived in the Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin. At the same time, the comparison of line drawings of the same artefacts in both files has revealed some differences, sometimes quite substantial, which persuades us to treat this archival record with due caution.
REFERENCJE (99)
1.
Almgren O. 1923: Studien über Nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachrichristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussichen Formen, Mannus-Bibliothek 23, Leipzig.
2.
Andrzejowski J. 1998: Nadkole 2. A Cemetery of Przeworsk Culture in Eastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica V, Kraków.
3.
Andrzejowski J. 2001: Wschodnia strefa kultury przeworskiej – próba definicji, „Wiadomości Archeologiczne” LIV (1995–1998), s. 59–87.
4.
Antoniewicz J. 1962: Odkrycie grobu rolnika jaćwieskiego z narzędziami do produkcji z okresu rzymskiego, „Rocznik Białostocki” III (1962), s. 205–223.
5.
Beckmann B. 1969: Die baltische Metallnadel der römischen Kaiserzeit, „Saalburg Jahrbuch” XXVI, s. 107–120.
6.
Beckmann Ch. 1969: Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, „Saalburg Jahrbuch” XXVI, s. 5–106.
7.
Bezzenberger A. 1896: Das Gräberfeld bei Rominten, Prussia 20 (1895/96), s. 35–56.
8.
Bezzenberger A. 1904: Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreußens, Königsberg.
9.
Bezzenberger A. 1909: Gräberfeld bei Abbau Thierberg, Kr. Osterode, Prussia 22 (1900–1904), s. 70–104.
10.
Bitner-Wróblewska A. 1989: Elementy bałtyjskie w kulturze wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, tom II, Lublin, s. 143–158.
11.
Bitner-Wróblewska A. 1995: Pochwała archeologii archiwalnej. O lokalizacji zachodniobałtyjskiego cmentarzyska w Ławkach – Lawken koło Rynu, [w:] A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski (red.), Nvnc de Svebis dicendvm est... Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amicis et discipulis dicata, Warszawa, s. 73–84.
12.
Bitner-Wróblewska A. 1999: Elementy przeworskie na cmentarzysku w Paprotkach Kolonii, stan. 1, woj. warmińsko-mazurskie. Przyczynek do kontaktów bałtyjsko-przeworskich, [w:] J. Andrzejowski (red.), Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, s. 109–114.
13.
Bitner-Wróblewska A., Bliujienė A. 2003: Efektowny napierśnik z emalią z cmentarzyska w Anduln, zachodnia Litwa, [w:] A. Bursche, R. Ciołek (red.), Antyk i Barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 121–132.
14.
Bitner-Wróblewska A., Iwanicki P. 2002: Cmentarzysko w Podliszewie, woj. podlaskie. Między kulturą bogaczewską a sudowską, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina I, Warszawa-Lublin, s. 105–184.
15.
Bitner-Wróblewska A., Karczewska M., Karczewski M. 2001: Nowa odmiana uzdy z wodzami łańcuchowymi z cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii, stan. 1, woj. warmińsko-mazurskie, „Wiadomości Archeologiczne” LV (1999–2001), s. 65–86.
16.
Bujack G. 1884: Accesionen des Prussia-Museums pro 1883, Prussia 9 (1882–1883), s. 190.
17.
Bujack G. 1886: Accesionen des Prussia-Museums, Prussia 11 (1884–1885), s. 106–107.
18.
Bujack G. 1887a: Das Fürstenauer Gräberfeld, Kr. Rastenburg, Prussia 12 (1885–1886), s. 116–119.
19.
Bujack G. 1887b: Gräberfeld Fürstenau, Kr. Rastenburg, Prussia 12 (1885–1886), s. 143–152.
20.
Czarnecka K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Südmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica XIII, Warszawa.
21.
Czarnecka K., Kontny B. 2009: O znajdowanych w Barbaricum tulejkach grotów ze śladami szczególnych zabiegów, [w:] A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (red.), Bałtowie i ich sąsiedzi, Marian Kaczyński in memoriam, Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, s. 695–728.
22.
Dąbrowska T. 1991: Uwagi o związkach kulturowych między kulturą przeworską i kulturą zachodniobałtyjską w okresie wpływów rzymskich, „Rocznik Białostocki” XVI (1991), s. 201–211.
23.
Dąbrowska T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków.
24.
Engel C. 1933: Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und finnischen Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia 30/I (1933), s. 261–296.
25.
Gaerte W. 1929: Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg.
26.
Ginalski J. 1991: Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, „Przegląd Archeologiczny” 38 (1991), s. 53–84.
27.
Godłowski K. 1970: The chronology of the Late Roman and Early Migration Period in Central Europe, ZNUJ, Prace Archeologiczne 11, Kraków.
28.
Godłowski K. 1974: Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej, „Rocznik Białostocki” XII (1974), s. 9–109.
29.
Godłowski K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” IV, s. 7–234.
30.
Godłowski K. 1992: Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich, [w:] M. Głosek et alii (red.), Arma et ollae. Studia dedykowane profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7–8 maja 1992, Łódź, s. 71–92.
31.
Godłowski K., Wichman T. 1998: Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie Gebirge, Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków.
32.
Heydeck J. 1887: Urnenfeld bei Waldhaus Görlitz, Kreis Rastenburg, Prussia 12 (1885–1886), s. 9–10.
33.
Hollack E., Peiser F. E. 1904: Gräberfeld von Moythienen, Königsberg.
34.
Iwanicki P., Juga-Szymańska A. 2007: Horyzont 1. kultury bogaczewskiej w świetle analizy wybranych typów zabytków, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, s. 41–71.
35.
Jahn M. 1921: Der Reitersporn, seine Entstehung und früheste Entwicklung, Mannus-Bibliothek 21, Würzburg.
36.
Jankuhn H. 1950: Zur räumlichen Gliederung der älteren Kaiserzeit in Ostpreußen, „Archaeologia Geographica” 1, s. 53–64.
37.
Jaskanis J. 1974: Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności (I–V w. n. e.), Wrocław.
38.
1977: Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” IV, s. 239–349.
39.
Jonakowski M. 1996: Komplet narzędzi do krzesania ognia w kulturze przeworskiej ze szczególnym uwzględnieniem krzesiw sztabkowatych, [w:] W. Nowakowski (red.), Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 93–104.
40.
Juga A. 2003: Rollenkopfnadel des Typs Beckmann A im westbaltischen Kulturkreis, „Archaeologia Lituana” 4, s. 63–81.
41.
Juga A., Ots M., Szymański P. 2003: Über die Vorteile der Bildung einer „didaktischen Kollektion” Materialien der Bogaczewo-Kultur und Olsztyn- -Gruppe in Ajaloo Instituut in Tallin (Estland), [w:] A. Bursche, R. Ciołek (red.), Antyk i Barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 205–243.
42.
Juga-Szymańska A. 2004: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum 7, Warszawa, s. 91–147.
43.
Kaczanowski P. 1995: Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych I, Kraków.
44.
Kaczyński M., Brzeziński W., Bitner-Wróblewska A., Iwanowska G. 1992: Catologo, [w:] I Balti. Alle origini dei Prussiani, degli Iatvinghi, dei Lituani e dei Lettoni dal V secolo a.C. al. XIV secolo, Firenze, s. 156–163.
45.
Kulikauskas P. 1968: Kurmaičių kapinynas, [w:] A. Tautavičius (red.), Lietuvos archeologiniai paminklai. Lietuvos pajūrio I–VIII a. kapinynai, Vilnus, s. 12–56.
46.
Karczewska M. 1999: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Sterławkach Małych, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Rekonstrukcja wyników badań na podstawie materiałów archiwalnych i zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, [w:] M. Hoffmann, J. Sobieraj (red.), Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17 X 1998, Olsztyn, s. 239–275.
47.
Karczewski M. 1999a: Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Paprotkach Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, „Archaeologia Lituana” 1, s. 72–109.
48.
Karczewski M. 1999b: Cmentarzysko w Bogaczewie-Kuli. Archeologiczna przygoda marszałka von Hindenburga, [w:] M. Hoffmann, J. Sobieraj (red.), Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17 X 1998, Olsztyn, s. 277–298.
49.
Karczewski M. 2001: Źródła archeologiczne do badań nad zasiedleniem Krainy Wielkich Jezior Mazurskich w okresie wpływów rzymskich, Olsztyn.
50.
Kemke H. 1900: Das Gräberfeld von Bartlickshof, „Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg” XLI (1900), s. 108–134.
51.
LAA IV 1978: A. Tautavičius (red.), Lietuvos TSR archeologijos atlasas, tom IV: I–XIII a. radinai, Vilnius.
52.
Lenarczyk K. 1991: Materiały z badań cmentarzyska ciałopalnego z okresu wpływów rzymskich w Sterławkach Wielkich, gm. Ryn, woj. suwalskie, „Rocznik Białostocki” XVII (1991), s. 65–110.
53.
Liana T. 1970: Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, „Wiadomości Archeologiczne” XXXV/4 (1970), s. 429–471.
54.
Łapo J. M. 2007: Łucznik i topielec. O ornamentyce „personalnej” na popielnicach kultury bogaczewskiej, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I,Warszawa, s. 420–431.
55.
Madyda R. 1977: Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” IV, s. 351–408.
56.
Madyda-Legutko R. 1984: Próba rekonstrukcji pasów z metalowymi częściami na obszarze środkowo-europejskiego Barbaricum w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie wędrówek ludów, PArch. 31 (1983), s. 91–133.
57.
Madyda-Legutko R. 1987a: Metalowe części pasów na obszarze kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, „Wiadomości Archeologiczne” XLVIII/1 (1983), s. 21–34.
58.
Madyda-Legutko R. 1987b: Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986).
59.
Marciniak J. 1950: Dwa cmentarzyska ciałopalne z okresu rzymskiego w Judzikach i Bargłowie Dwornym w pow. augustowskim, „Wiadomości Archeologiczne” XVII/1 (1950), s. 47–75.
60.
Mączyńska M. 1972: Uwagi o chronologii i rozprzestrzenieniu paciorków w okresie rzymskim i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów w Polsce, „Archeologia Polski” XVII/2, s. 349–387.
61.
Mączyńska M. 1978: Paciorki z okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum, „Archeologia” XXVIII (1977), s. 61–96.
62.
Michelbertas M. 1963: I a. pr. m. e. – IV m. e. a. Rūdaičių kapinyno (Kretingos raj.) tyrinėjimai, „Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Darbai” A serija 2 (15), s. 55–72.
63.
Moora H. 1938: Die Eisenzeit Lettlands bis etwa 500 n. Ch., tom II, Tartu.
64.
Nowakowski W. 1991: Kulturowy krąg zachodniobałtyjskim w okresie wpływów rzymskich. Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych, [w:] Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji, Olsztyn 24–25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn, s. 42–65.
65.
Nowakowski W. 1994a: Kultura przeworska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska. Materiały z konferencji, Kultura Przeworska I, Lublin, s. 373–388.
66.
Nowakowski W. 1994b: Osada z okresu wpływów rzymskich i V–VII wieku w Wyszemborku, stanowisko I, gm. Mrągowo, woj, olsztyńskie, „Światowit” XXXVII, s. 77–112.
67.
Nowakowski W. 1995a: Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa.
68.
Nowakowski W. 1995b: Osada z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza w Bałowie, woj. olsztyńskie, stan. 2, „Wiadomości Archeologiczne” LIII/1 (1993–1994), s. 139–144.
69.
Nowakowski W. 1996: Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit der römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 10, Marburg-Warszawa.
70.
Nowakowski W. 1998: Die Funde der Römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Masuren, Staatliche Museen zu Berlin, Bestandskataloge 6, Berlin.
71.
Nowakowski W. 2001: Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polen, Band 1: Masuren, Warszawa.
72.
Nowakowski W. 2004: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. mrągowski, Barbaricum 7, Warszawa, s. 191–247.
73.
Nowakowski W. 2007: Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno-kulturowej, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa (wersja elektroniczna).
74.
Okulicz J. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo na przysiółku Kula, pow. Giżycko, „Rocznik Olsztyński” I, s. 47–116.
75.
Okulicz J. 1973: Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław.
76.
Okulicz J. 1982: Grupy mrągowska i węgorzewska kultury zachodniobałtyjskie, a zagadnienie „Galindai” i „Sudinoi” Ptolemeusza, „Rocznik Białostocki” XIV (1981), s. 151–165.
77.
Okulicz J. 1983: Cmentarzska z okresu rzymskiego na Łysej Górze i Zwierzyńcu w Gródkach w województwie ciechanowskim, „Rocznik Olsztyński” XIV/XV, s. 73–189.
78.
Okulicz Ł. 1970: Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław.
79.
Okulicz Ł. 1972: Sprawozdanie z weryfikacji stanowisk archeologicznych we wschodniej części Mazur w 1971 r., „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 1/1972 (115), s. 246–247.
80.
Peiser F. E. 1919: Verzierte Urne aus Nikutowen, Kreis Sensburg, Prussia 23/II (1905–1908), s. 361.
81.
Pietrzak M. 1997: Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbark-Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IV, Kraków.
82.
Raddatz K. 1993: Der Wolka-See, ein Opferplatz der Römischen Kaiserzeit in Ostpreußen, „Offa” 49/50 (1992/93), s. 127–187.
83.
Schmiedehelm M. 1938: Ein Ringanhänger mit Vogelfiguren aus Masuren, „Elbinger Jahrbuch” 15, s. 57–60.
84.
Schmiedehelm M. 1938: 1990: Das Gräberfeld Gąsior (nach Materialien von F. E. Peiser), Archaeologia Baltica IX (Polonia 89), Łódź, s. 5–126.
85.
Stadie K. 1919: Das Gräberfeld bei Kruglanken, Kr. Angerburg, Prussia 23/II (1905–1908), s. 395–408.
86.
Szela A. 2006: Żelazna siekierka ze stanowiska kultury przeworskiej w Dzierzgowie, pow. mławski, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Suplement Series P: Prehistory and Middle Ages VII, Warszawa, s. 363–367.
87.
Szter I. 2006: Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Inulcu, pow. mrągowski, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Suplement Series P: Prehistory and Middle Ages VII, Warszawa, s. 239–251.
88.
Szter I. 2010: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, „Wiadomości Archeologiczne” LXI (2009–2010), s. 200–332.
89.
Szymański P. 2000: Ceramika z cmentarzysk kultury bogaczewskiej. Próba analizy na podstawie wybranych materiałów, Barbaricum 6, Warszawa, s. 109–201.
90.
Szymański P. 2005: Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit, Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa.
91.
Tempelmann-Mączyńska M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz.
92.
Tischler O. 1879: Ostpreussische Gräberfelder III, „Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg” XIX (1879), s. 159–269.
93.
Tuszyńska M. 2005: Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk.
94.
Voss K. 1886: Ein Gräberfeld der ersten Jahrhunderte nach Christi Geburt in Gr. Thurwangen, Kr. Rastenburg, Prussia 11 (1884–1885), s. 193–220.
95.
Wołągiewicz R. 1968: Chronologia względna okresu wczesnorzymskiego na Pomorzu Zachodnim w świetle niektórych jej wyznaczników, „Materiały Zachodzniopomorskie” XII (1966), s. 169–191.
96.
Wołągiewicz R. 1974: Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] F. J. Lachowicz (red.), Studia Archaeologica Pomeranica, Koszalin, s. 129–152.
97.
Wołągiewicz R. 1981: Kultura wielbarska-problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 79–106.
98.
Wyczółkowski M. 2007: Cmentarzyska w Łazdojach i Pilcu, pow. kętrzyński (dawne Laxdoyen i Pülz, Kr. Rastenburg). Materiały z dawnego Heimatmuseum Rastenburg, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, s. 497–506.
99.
Ziemlińska-Odojowa W. 1999: Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark--Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica VII, Kraków.