PAPERS
Small Omphalos Bowls from Lusatian Culture Contexts in Poland
More details
Hide details
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, ul. Długa 52, 00-241 Warszawa
Publication date: 2015-12-31
Wiadomości Archeologiczne 2015;LXVI(66):3-125
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT
Bowls with an omphalos, in which the vessel base has been pushed out from the bottom up to form a raised bump inside the vessel, are mostly known from south-western Poland (Fig. 1). In the ancient cultures of the Mediterranean region vessels with an omphalos, or with a differently shaped base, form part of wine-drinking sets. Phialae – small libation bowls – were used during traditional feasts – symposia.
We catalogued 707 small bowls, with an opening diameter not exceeding 15 cm (in miniature forms – 7.5 cm), with the depth coefficient, calculated as the ratio of the vessel’s maximum horizontal dimension to its height, of at least 1.5. Specimens with a coefficient of 1.5–2.99 were defined as “deep, with a coefficient of 3–3.99 – as “shallow, the rest – as “flat.
Bowls assigned to category I (in the form of an oblated globe) were divided into the following types: type I/A – with the wall expanding upwards, and I/B – with the wall folded in at the top; and subtypes: with a straight rim I/A1 and I/B1, with a folded rim I/A2 and I/B2, flared, cup-like I/A3, sharply flared I/A4, broken biconically I/B3 (Fig. 2).
Bowls assigned to category II (profiled) were classified as follows: type II/A – S-profiled, II/B – necked (tall neck – subtype II/B1, short neck – subtype II/B2) and with a marked carination, II/C – with a funnel-like, flared rim and a biconical belly, II/D – with a pronounced, funnel-like rim (in subtype II/D1 bowls the rim diameter is approximately the same as the maximum body diameter, in subtype II/D2 it is larger), II/E – with an indentation under the lip, II/F – with a pronounced, cylindrical rim, II/G – with a folded out rim (subtypes II/G1–II/G4 depending on the shape of the vessel body) and II/H – broad-bodied, usually with a poorly marked rim (Fig. 3, 4).
The omphaloi were divided into “narrow (the diameter not exceeding ¼ of the maximum horizontal diameter of the bowl), “broad and “low (with the coefficient of at least 10, calculated from the diameter:
depth of the indentation ratio), “moderately high (5–9.99) and “high (up to 4.99). In omphaloi classified to variant 1 the protuberance is rounded, sporadically – truncated flat (variant 1/a), or, with a depression in the apex: a dimple (1/b), a dent (1/c), or a shallow, circular depression with a knob at centre (1/d). In omphaloi classified to variant 2 there may be a knob (bulb) – rounded (2/a), truncated flat (2/b), with a depression (2/c).
Grooved decoration found on the bowl exterior was classified to group I: on the belly (Ia), on the lower body (Ib), on the rim (Ic); arrangements of dimple motifs were classified to group IIa; groove-and-dimple compositions – to group IIb. Group III are decorations around the omphalos: hollow depressions at bottom (IIIa), and circles built by grooves or small dimples (IIIb), usually on the interior, similarly as equal-armed crosses – group IVa, and “rays – group IVb. Group V are compositions of multiple motifs covering the interior of the bowls, VI – colour applied in some way (by slipping, painting the walls or decorative motifs), VII – profiling of the wall (VIIa) or of the lower part of the omphalos (VIIb), VIII – plastic decoration of the rim (knobs VIIIa, excisions VIIIb), IX – pseudo-handles (in the form of knobs IXa and cordons IXb), X – finger impressions (dimples).
Over 80% bowls belong in category I (mostly, type I/A) classified to 19 variants depending on the shape of their base (Table 1, 2). There is a large group of forms classified to subtypes I/A1 (Fig. 5) and I/B1 (Fig. 7) with a plain omphalos 1/a, the rest of the variants comprise up to seven vessels (Fig. 6, 8). Among profiled bowls assigned to category II, with 19 variants of omphaloi (Table 5), the largest number have an omphalos 1/a, specimens of subtypes II/B1 (Fig. 9:f.g.j.k–n.p.r) and II/G1 (Fig. 11:a–p.u.v). We classified several specimens each to type II/A (Fig. 9:a–e.h.i) and subtypes II/G2 (Fig. 12:a–h.k) and II/G3 (Fig. 12:i. j.l–r), the rest of the variants of the omphaloi belong to nine vessels (Fig. 9:d.i.o.s–w, 10, 11:n.s.t, 12:s–z). The percentage of the miniature bowls included in the two categories is around 10% (cf. Table 1, 6, 9).
Most of the bowls assigned to types I/A (58%) and I/B (72%) are deep (Table 1, 2). All proportions are represented by vessels I/A1/1/a, predominantly deep (Fig. 5:f.i.k.m–o), and mostly, shallow I/A1/1/b and I/A1/2/c (Fig. 6:c.e). Some deep (Fig. 7:b–d.h.l), shallow (Fig. 7:a.e.g.i–k) and flat (Fig. 7:f) bowls were classified to I/B1/1/a. Most of the profiled bowls are deep forms (73%; Table 5). The widest range of proportions is observed in vessels II/G1/1/d (Fig. 11:s.t) and II/G2/1/a (Fig. 12:a–h.k). Miniatures – 14.5% specimens classified to type I/A (Fig. 5:c.d, 6:g), ca. 5.5% to type I/B (Fig. 8:f) and ca. 3% to profiled forms (Fig. 11:h) – mostly are deep forms.
In most of the bowls assigned to category I the omphalos is narrow (Table 3, 4), in specimens of category II – broad (Table 6). A narrow, a moderately high and a high protuberance more frequent in the oblated globe bowls than in the profiled specimens. Broad omphaloi observed in bowls assigned to category I tend to be of a moderate height, in specimens from category II – they are low. Omphaloi of variants 1/b–d are seen in vessels of either category (Fig. 6:b, 8:a.d.g.j, 9:d.i.v.w, 10:k, 11:n.s.t), those of variant 2 – only on the unprofiled forms (Fig. 6:c–j, 8:b.g.i).
Hand-built, many of the bowls are asymmetrical (Fig. 5:a, 7:a, 12:z). In ca. 17.5% the wall was deliberately made of an uneven height (Fig. 5:f.j, 6:k, 8:e, 9:e.j.t.u, 10:a, 11:r, 12:b.c.l.m.z, Table 7). This shape would make it easier to empty the vessel without the need to tip it sharply. Some 20% bowls have blackened or graphitted walls (Table 8, 9). Only a small number of vessels I/A1/1/a (Fig. 5:j.o) are blackened (very rarely, graphitted) mostly, on the interior; this treatment is observed on both faces in forms assigned to type I/A with a special form of the omphalos (Fig. 6:d.g), and to subtype I/B1 (Fig. 7:c.e.k, 8:a.c.d.j). The percentage of vessels from category II with darkened walls – one (Fig. 9:a.f.n.u, 10:b), or both surfaces (Fig. 9:j.o.p.v, 10:d.f.m.o, 11:a.b.k.s–u, 12:a.o) – was twice that of specimens assigned to category I.
Decoration was observed on 71 oblate globe bowls (category I, ca. 13% specimens; Table 10, 11) and 137 profiled bowls (ca. 85%; Table 12–14). Bowls assigned to category I most often had on them designs of grooves and dimples belonging to different ornamentation groups, and very seldom – finger impressions (Fig. 5:g.k) and painted motifs (Fig. 7:f). Circles of group IIIb (Fig. 6:e.h.i, 8:h), motifs of group IV (Fig. 5:m–o, 6:f.j, 7:g, 8:j), compositions consisting of motifs classified to groups IIIb and IVb (Fig. 5:e, 8:i), and finger impressions (dimples) were present only on vessels from subtypes I/A1 and I/B1 (Fig. 5e.g.k.m, 6e.h.i, 7g, 8h–j). Popular decorations on bowls from category II include groove-and-dimple designs (Fig. 9:b–d.f–h.k–m.r, 10:b.d.f.g.k.m.o.s.t.v.w, 11:a.b.k.n.p.r.u, 12:a.i.o) and coloured motifs (10:i.h.n, 11:c.f.h–j.m.v, 12:b–h.j–n.p–z). Plastic decoration is seen mainly on specimens of type II/A (Fig. 9:a.e) and subtypes I/A2 (Fig. 6:k.l), I/B3 (Fig. 8:e) and II/B1 (Fig. 9:j.n), and also, I/B1 (Fig. 7:b–e), exceptionally, also on II/G1 (Fig. 11:g). Dimples classified to group IIa (Fig. 6:m, 10:m) and compositions classified to group V (Fig. 5:l, 7:f.h–l, 8:g, 9:t.v.z, 10:g, 11:s.t) appear on vessels of both categories.
We divided the distribution range of the bowls into two zones: eastern (where a grave holds a single vessel with an omphalos) and western (often, more than one omphalos bowl to a grave inventory). During the Bronze Age the eastern zone (mostly with profiled bowls) covers southern Poland, the Silesia-Cracow Upland, the eastern area of the Silesia-Greater Poland borderland (cf. I. Lasak 1996, p. 6–7, fig. 1) and the Kalisz Heights. The western zone (here forms classified to category I are typical) covers Lower Lusatia, Lubusz Land, the western portion of the Silesia-Greater Poland borderland, the Lake District of Poznań and the Lake District of Chodzież, the Flatland of Września and the region between the Warta and the Noteć rivers (ie, the western fragment of the Gorzów Basin and the eastern fragment of the Lake District of Chodzież). The scarcity of grave assemblages in the upper Noteć drainage (an area on the border between Kuyavia and the Lake District of Gniezno) prevents a reliable attribution of this area to either of the two zones.
Forms classified to category I of Bronze Age date make up 83%. Bowls I/A1/1/a outnumber, more than four time, bowls I/B1/1/a. Nearly a half of specimens I/A11/a are deep forms (Fig. 5:f.m), with only a slightly
smaller number of shallow vessels (Fig. 5:a.c.d.g.h.l), and a dozen-odd flat forms (Fig. 5:b.e, 13, Table 27). In more than 70% the omphalos is narrow, mostly of a moderate height (Fig. 5:b.e, 14, Table 28) with broad omphaloi noted in the eastern part of the Silesia-Greater Poland borderland, in Lower Lusatia and some sites in Greater Poland (Fig. 5:m, 14, Table 29). Deep bowls I/B1/1/a make up ca. 66% (Fig. 7:b, 15, Table 27), the remainder are shallow (Fig. 7:a.i), and exceptionally – flat. In nearly 80% of these vessels the omphalos is narrow, mostly of a moderate height, with high omphaloi (Fig. 7:a.b.i, Table 28) slightly outnumbering low omphaloi. A very small number of broad omphaloi were of a moderate height, or low (Fig. 16, Table 29).
In the eastern zone, where typical forms include I/A1 (Fig. 6:k.l), II/A (Fig. 9:a.e), II/B1 (Fig. 9:f.g.j.n) and II/C (Fig. 10:a.b) bowls I/B1/1/a (Fig. 7:b) were used more often than in the western zone (here their frequency was higher only in Lower Lusatia; cat. 4). Special omphaloi (Fig. 21, 22) in the eastern zone – 1/b (Fig. 6:a, 8:j) and 2/a – were made only rarely during Bronze Age V. In the western zone, the characteristic form of omphalos is variant 2. Recorded starting from Bronze Age IV, knobs 2/b (Fig. 6:h, 8:h.i) outnumber bulbs 2/a (Fig. 6:d.i.j, 8:b) and 2/c (Fig. 6:c.f).
In just 37 vessels the line of the rim is diagonal (Fig. 5:f, 6:k, 9:e.j, Table 7, 30), and 27 specimens are blackened (Table 8, 9, 31). In the eastern zone vessels darkened on the inside are noted starting from Bronze Age III (Fig. 6:k, 9:a.f.n, 10:b), and in Bronze Age V some specimens are entirely black (Fig. 5:e, 8:j). In the western zone, the blacking – of the interior, or of both surfaces – is noted starting from Bronze Age IV/V only on a limited number of specimens, classified to subtype I/A1 with a special form of omphalos 1/b or 2/a (Fig. 6:d). Only ca. 22% bowls are decorated (Table 32–34). Most of them are recorded in the eastern zone, where during Bronze Age III the decorations consisted of grooves (Fig. 9:f.g, 10:b), in Bronze Age V – plastic elements (Fig. 6:k.l, 7:b, 9:a.j.n, 10:a) and more rarely, other motifs (Fig. 5:e, 8:j, 9:e.k). In the western zone, from Bronze Age IV/V onwards, mostly on shallow and flat bowls, is observed a decoration of grooves and small dimples (Fig. 5:l, 6:f.h–j, 8:h.i), or there is a groove around the omphalos (Fig. 5:b), and grooves (Fig. 8:f) or knobs (Fig. 6:d) on the edge.
During the Hallstatt Period the eastern zone encompassed southern Poland, eastern Greater Poland (Turek Heights and Łask Heights) and very likely, the upper Noteć drainage, as well as the adjacent margin of the Lake District of Gniezno, the western zone – the cemetery in Kietrz, Głubczyce County, Central Silesia (the drainages of Ślęza, Kaczawa and Widawa rivers), the Silesia-Greater Poland borderland, the Middle Obra Valley, the Lake District of Poznań, the northern part of the Kalisz Heights, and the eastern part of the Flatland of Września, Lower Silesia, Lower Lusatia, the Lower Silesian Wilderness (Bory Dolnośląskie) and the Western Sudetes Foothills.
The percentage of vessels assigned to category I (ca. 62%), of which a significant group during this time are forms I/B1/1/a, is smaller than during the Bronze Age. Most of the unprofiled bowls are deep (Table 27): nearly 70% specimens classified to subtype I/A1 (Fig. 5:i.k.n.o, 17) and nearly 80% – to I/B1 (Fig. 7:d.h.l, 19). The omphaloi in bowls I/A1/1/a – narrow (Fig. 5:i.j.n) and broad (Fig. 5:k.o) – in all the defined height brackets, have a frequency similar to that recorded during the Bronze Age (Table 28, 29), suggesting that the technique of their execution remained the same, and still involved modelling with fingers. Narrow omphaloi in bowls classified to I/B1/1/a have become more standardised than in the past, possibly explaining the increased percentage of protuberances of intermediate height (Fig. 7:g). More frequent than the narrow are broad omphaloi, among which low forms (Fig. 7:j.l) are slightly more numerous than the moderately high ones (Fig. 7:d.f.h.k). The unification of the parameters of omphaloi in bowls classified to subtype I/B1, and the substantial percentage of protuberances of a larger diameter, suggest they were modelled over a stencil (Fig. 7:d.e.f.h.k.l).
In the eastern zone (except for south-eastern Poland, where only bowls of category I are noted), similarly as during the Bronze Age, the vessels in use represented types II/A (Fig. 9:d.h) and II/C (Fig. 10:c), and subtype II/B1 (Fig. 9:l.m.p.r), sometimes decorated, and sporadically featuring an omphalos, of a form classified to 1/b or 1/c (Table 19A, 20A, 21A, 34). Category I bowls were decorated very rarely (Fig. 5:k, 6:m, Table 34), and a few of them have a bulb – 2/c, modelled inside (Fig. 6:g).
In the western zone, within the range of the Silesian Group, bowls of both categories occurred with a different frequency. In Kietrz (cat. 34; Table 19B), blackened vessels type I/B (Fig. 7:c, 8:d) tended to prevail over specimens classified to II/G (Fig. 11:a, 12:c.o.s), and in the Middle Obra Valley (Table 20B, 21B), forms I/A1 outnumber those classified to I/B1 (Fig. 8:a), I/B3 (Fig. 8:c), II/E (Fig. 10:k) and II/G1 (Fig. 11:l). In Central Silesia and in the western part of the Silesia-Greater Poland borderland, profiled forms were the most dominant (Table 22), mostly attributed to type II/G – in Silesia, a mixed selection, the majority blackened (Fig. 11:i.s.t.u, 12:f.g.i.k.n), in the borderland – with a higher frequency of coloured specimens, almost always belonging to subtype II/G1 (Fig. 11:b.c.f.g.o, 12:e). Specimens I/B1 were usually shallow, in Central Silesia – attractively decorated (Fig. 7:f.j). In the eastern part of the Silesia-Greater Poland borderland, bowls classified to category I – most of them deep, subtype I/B1, decorated with patterns of group V (Fig. 7:k.l), or knobs on the edge (Fig. 7:d.e, 8:e) – only in HaC1/2 were outnumbered by profiled specimens (Table 23). At this time and during HaC1, vessels classified to subtypes II/G2 and II/G3 are well represented, some of them decorated with a zone of grooving and painted motifs (Fig. 12:j.l.m.p.r). Some of the bowls had a characteristically thickened edge (Fig. 11:v, 12:b.d.g). Forms typical for the Silesia-Greater Poland borderland – a deep specimen classified to I/B1/1/a, and another classified to II/G2/1/a, with a thickened edge (Fig. 12:h) – were recovered in Gorszewice (cat. 22), in the Lake District of Poznań (Table 20B, 21B). The same cemetery also yielded vessels subtype II/G4 (Fig. 12:t.u.v) with an analogy in Kietrz (Fig. 12:s). In Greater Poland, we recorded also bowls type II/F – coloured (Fig. 10:n), and not blackened, as in Central Silesia and the borderland, and subtype II/G1 (Fig. 11:d.e.k.l), exceptionally, with an omphalos 1/b (Fig. 11:n). In a small group of unprofiled vessels, similarly as during the Bronze Age, we observed a bulb – rounded 2/a, or with a depression 2/c (Fig. 6:e).
In the region on the Middle Odra, in the Białowice Group, the widespread form were bowls classified to category I (Table 24–26), some of them with an omphalos, form 1/b (Fig. 6:b) or 1/c. The decoration of specimens classified to I/B1/1/a (Fig. 7:h) and the form of the profiled vessels II/G1 (Fig. 11:j.m.r) and II/H (Fig. 12:y) from the Lower Silesian Wilderness have much in common with the pottery of the Silesian Group. Bowls forms in use in Lower Silesia and Lower Lusatia include types II/A (Fig. 9:b) and II/E (Fig. 10:l), and also, subtype II/B2, decorated with traditional motifs.
At the earliest during the first half of Bronze Age III, profiled specimens with an omphalos occur in the eastern zone in Kietrz (Fig. 9:f, 10:b, 26, 27), lying at the approaches to the Moravian Gate, an important route of the influx to our territory of inspirations from the region to the south of the Carpathian range. At the transition from Bronze Age III and IV, bowls classified to category II found their way to the region around Cracow (Fig. 9:g), perhaps even during Bronze Age IV – to the upper Noteć River drainage (Fig. 9:c), in Bronze Age V to the Silesia-Cracow Upland (Fig. 9:a.e.j.n, 10:a) and to south-eastern Poland (Fig. 9:k). Chronologically the earliest, oblated globe specimens appeared during the first half of Bronze Age IV in the Lubusz Land, with a delay in comparison to the lands on the other bank of the Odra River (Fig. 13–16), where similar specimens were observed even during the older phase of Bronze Age III, coinciding with the onset of Fremdgruppenzeit – the period of foreign influences of Southern European origin. Starting from Bronze Age IV, bowls classified to category I were used in Lower Lusatia (Fig. 5:m, 8:b), on the western margin of the Silesia-Greater Poland borderland (Fig. 5:b.f, 6:d.h, 8:h) and in Greater Poland (Fig. 5:d.h.l, 6:f.i.j, 8:i). In the eastern zone, at the transition from Bronze Age IV to Bronze Age V, they were present in the Kalisz Heights (Fig. 5:g), noted during Bronze Age V in Kietrz (Fig. 5:e, 6:k), in the eastern part of the Silesia-Greater Poland borderland and, most of them reduced to a diminutive form, in the Silesia-Cracow Upland (Fig. 5:c, 6:a, 7:b), and, during the Early Iron Age – in south-eastern Poland.
Hallstatt period bowls which have parallels across the Carpathian range have been discovered in Kietrz (Fig. 6:o, 12:s), Gorszewice (Fig. 12:t–v) and Komorowo (cat. 37; Fig. 9:p.r), found on the so-called Amber Road (Fig. 26, 29). Biconical specimens, subtype I/B3 (Fig. 24), appeared first in Kietrz and in the Silesia-Greater Poland borderland (Fig. 8:c), and later, in the Valley of the Middle Obra River (Fig. 8:e). The “Road also contributed to the spread of coloured or blackened luxury ceramics. Forms characteristic for the Silesia-Greater Poland borderland and for Central Silesia (Fig. 26–29) – types II/F (Fig. 10:m.o) and II/G (Fig. 11:b.c.f–j.l.p.s–v, 12:a.b.d–g.i–n.p.r), and also subtype II/B2 (Fig. 9:o.t–w) are observed also in the lake district belt in Greater Poland (Fig. 9:s, 10:n, 11:d.e.k.l.n). Bowls in which the omphalos is modelled at the centre of the flat base were manufactured during HaC in Central Silesia (Fig. 5:j, 12:i) and in the Silesia-Greater Poland borderland (Fig. 12:p), during HaD – in the upper Noteć River drainage (Fig. 9:d, 10:c) and in eastern Greater Poland (Fig. 5:i).
In analysing the grave inventories we separated groups of pottery forms defined by us as selections, or recurring arrangements consisting of a bowl (or another bowl-like form, with or without an omphalos) and a vessel inserted into it: in selection A – a scoop or a handled cup, in selection B – a jug or a diminutive jug with a pointed base, in selection C – a basin or an amphora, in selection D – another bowl-like vessel, in selection E – a biconical vessel, in selection F – a jar. We refer to a bowl placed inside a scoop (or another vessel) as a reversed selection A–F. Specimens placed in the grave side by side, or one placed one over the other (also included here are cinerary urns covered with a bowl) are elements of a selection. A set is understood as a jar with a scoop, or a handled cup, placed inside it; these vessels, placed side by side, or covering one another, are elements of a set. Bowls were placed next to the burial, presumably so to have the dead individual join in the ritual being performed, and – specimens used in other ritual activities – were placed around the burial (understood here as between the vessels grouped next to it, or on the margin of such a cluster) and separately.
The funerary pottery (except for cinerary urns) was recognized by as a service (set of dishes), consisting of containers – jars, or basin-like forms (basin, amphora, biconical vessel, broad-bodied vessel), vessels for scooping and pouring beverage (scoops, handled cups, jugs, diminutive jugs with a pointed base) and small bowls. A service was defined as non-standard if it did not include a bowl or a scoop-like form. We distinguished services with a jar-container (of a large form), with a basin-like container (at least of an intermediate size), a mixed service – with containers of both types, a pseudo-mixed service – with a container of one type and a small “model of the other type, a substitute service consisting of small sized “models of actual containers. Libation services (for performing a sacrifice) consist of bowls, smaller or larger (selections D, or elements of selections D), or bowl-like vessels and scoop-like vessels (selections A or B, reversed selections or their elements).
In settlement contexts, small bowls have been found within the remains of built structures (Fig. 6:m, 9:p, cat. 112:1), storage and other utility features (cat. 112:2.3, 136:1), a refuse pit (Fig. 9:h) and pits serving an obscure function (cat. 35:1, 94:1, 108:1, 147:1.2). A few specimens were discovered within a hearth (cat. 123:1, 136:2, 148:1), in a votive offering (cat. 136:3), in a pit, together with other vessels belonging to a “pseudo-mixed service consisting of a container –an amphora (cat. 40:1). A small number of specimens – in a hearth (cat. 148:1), next to a semi-sunken pit dwelling (cat. 146:1) or within a symbolic feature (Fig. 9:g) – they formed part of a libation service.
We analysed the pottery furnishings of 103 graves from the Bronze Age containing 144 omphalos bowls (Table 35–42), and 156 assemblages from the Early Iron Age – with 229 of the pottery forms under discussion (Table 43–57). Also taken into account were inventories which included bowls with a flat, a concave or a rounded base, used parallel with services containing omphalos bowls, and services with vessels provided with an omphalos recorded in features left out from a closer analysis due to incomplete data.
During the Bronze Age, in the eastern zone (Fig. 55, Table 35–37) bowls (more often, without an omphalos) were usually placed next to the burial. The percentage of graves furnished with these vessels in Kietrz and Bachórz-Chodorówka (cat. 1), did not exceed 1.9%. In the eastern part of the Silesia-Greater Poland borderland, the corresponding value was ca. 6%, and in the Silesia-Cracow Upland – 4–16%. There was a large number of substitute services (73.5%), most of them consisting of a jar (57%) and including, as a standard, the selection A (Fig. 31). The more common form of container was the jar and not the basin-like vessel. Rituals involving the use of bowls performed when bidding farewell to the dead are documented for individuals of different ages suggesting that the high frequency of infant burials in Silesia-Cracow Upland may be uncharacteristic. A few vessels served as covers of a cinerary urn (Fig. 9:k, cat. 8:1) and a miniature basin (Fig. 5:e, 30), one served as a cinerary vessel (Fig. 10:b).
In the western zone (Fig. 56, Table 38–32), small bowls with an omphalos predominated in Lower Lusatia (Białków – cat. 4; Jasień – cat. 30), in the western part of the Silesia-Greater Poland borderland (Przyborów – cat. 85), and in some sites in Greater Poland (Wartosław – cat. 121; Wieleń – cat. 125). In other cemeteries in Greater Poland, at Terespotockie (cat. 114), and Biernatki (cat. 5), they were outnumbered by specimens with a different type of base, and in Spławie (cat. 105), only forms with a flat base are recorded. The percentage of grave inventories including small bowls ranged from 8% in Biernatki and Kaliszany (cat. 32), to 54% at Białków. The largest percentage was represented by services with a container (58%), most often, a basin-like vessel, over 40% of them of the pseudo-mixed type; “suites containing a jar form the smallest group.
Inventories with a basin-like container, at times of substantial size (Fig. 38, 39) may be seen to cluster on the Middle Odra. In this area, burials were furnished on occasion with two (Table 41:6, 42:2. 3.12.13.18) or even a larger number of services (Fig. 32:a, 38, Table 41:8). In graves with three to six “suites of vessels, some services did not include the small bowls (these presumably, had been “taken away, to be used in further ceremonies, and the used, no longer needed pottery was put away), in others the scooping vessel was missing (Fig. 36, Table 40:1, 41:3.12), used repreadly, as suggested by the archaeological context (Fig. 34, 35), until the backfilling of the burial.
In Lower Lusatia and in the western part of the Silesia-Greater Poland borderland, where there is a domination of bowls with an omphalos and of services with containers, the funeral rituals seem to have had the nature of feasting. Their complexity is confirmed by the deposition of bowls not only next to the burials, but also around them, as well as separately. In other areas, the ceremonies were mostly limited to the act of libation, which sometimes preceded the deposition of the cinerary urn in the grave (Fig. 33). Use was made for this purpose of libation services and substitute services which most often were deposited next to the burial; the vessels were placed inverted, or on their side, in a position we can describe as “the offering has been made (Fig. 31, 32:b, 33–36, 38).
Most often, the bowls formed a group with a scoop or a handled cup (Fig. 32:b, 37, 39), and with other bowl-like forms (Fig. 33, 34, 36, 37), more rarely, with basin-like vessels of a small size (Fig. 34, 38), jugs (Fig. 38) or with jars (Table 41:15, 42:11). A bowl could be used as a cover of a cinerary urn: a specimen classified to I/B1/2/b (Fig. 8:h, cat. 85:5), or serve as a cinerary urn – specimen I/B1/1/a with a narrow and high omphalos (cat. 84:4). The limited number of osteological data prevents analysis of the sex and age of burials furnished with the omphalos bowls. In Spławie, the small bowls were discovered in adult burials.
During the Hallstatt Period, in the eastern zone (Fig. 57, Table 43) the frequency of assemblages provided with small bowls (between ca. 3% and 17–18%) was similar as in the Bronze Age. In the biritual cemeteries in the Silesia-Cracow Upland, the dominant form continues to be the substitute service with a jar. Libation services were recorded chiefly in south-eastern Poland, and services with containers – in eastern part of the Greater Poland (a mixed service with a fragment of a strainer found in Zalew II – cat. 137) and in the Kalisz Heights (a pseudo-mixed service without scoop-like vessels, Topola Wielka – cat. 115; Table 43:3). The burial in a small bowl-urn set over a zoomorphic figurine included among its furnishings a pair of scoops (Fig. 40), the same as this Late Bronze Age assemblage with a rattle (Fig. 34).
In the western zone, within the range of the Silesian Group (Fig. 58, Table 44–51), the percentage of inventories featuring small bowls (most of them without an omphalos) was the following: in Kietrz – at 14% (ca. ⅓ found in imposing chamber features or in features provided with a posted construction), in Central Silesia – between 35% and 60%, in the western part of the Silesia-Greater Poland borderland – 60%, and its eastern part – 32–36%, and only in Cieszków (cat. 10) – 80%. In Gorszewice, services with small bowls were recorded in 9.4% graves, in Spławie – in 40%. A popular form were “suites incorporating basin-like containers, and also mixed substitute services.
In Kietrz, services with containers occurred three times more often than substitute services (Table 44). Imposing graves were furnished mostly with pseudo-mixed services (apparently, with the most sophisticated array of ritual pottery, often with large basin-containers, usually a single jar with a lid, and pottery in typical arrangements; Fig. 41), used in rituals alongside metal objects. In traditional graves mostly substitute services were deposited, furnished with a basin-like container (and no jar) or with a mixed service.
In Central Silesia substitute services were more numerous than groups incorporating basin-like containers (Table 45). Often, the use of some container is confirmed by the presence in the grave of only a fragment of this vessel. It may be surmised therefore that at least some of the substitute inventories are the remains of services originally including a container, damaged during the ceremony or alternately, meant for multiple use, not deposited in the grave.
On the western margin of the Silesia-Greater Poland borderland the number of services with basin-like containers is nearly equal to the number of substitute services (Table 46). In the eastern part of that region, as in Central Silesia, there was a slightly larger number of substitute services (Fig. 43–45, Table 47–50), and the basin-like containers were mostly found in pseudo-mixed services (Fig. 42, 45, 46). In HaC1/2 there was an increase in the number of “suites which incorporate special pottery, first of all, flask vessels (Fig. 43, 44), in HaC2 jars gain in importance, included in services and used as cinerary urns (Fig. 45).
Analysis of the limited data from Greater Poland revealed a marked divergence in the selection of services in particular sites (Table 51).
In the areas under discussion small bowls were mostly left behind in the area “around the burial. A small number served as lids (Table 44:7.14, 46:2, 50:2) or cinerary vessels (Fig. 11:a, 45). Similarly as during the Bronze Age, bowl-like forms are associated with scoops (Fig. 43, 44), jars, or vessel sets, next to which they stood (Table 44:4.6, 45:7.8, 46:6, 47:6–9.12), or formed an arrangement with them (Table 47:17, 48:1, 49:1.3, 50:1, 51:1.3), with basin-like forms (Fig. 41, 42, 47) or other bowls (Fig. 42, 43). They accompanied metal objects (Fig. 41, 46) or small stoves (Table 45:6, 47:1.12.15, 48:5.13). Found placed inside one of the small bowls was an iron knife (Table 47:17), in another, a flask vessel (Table 48:5).
Osteological determinations available at present confirm no definite relationship between the age or sex of the deceased and the type of grave or the pottery service found inside. Some men were apparently singled out by rituals which called for the use of a larger number of services (Table 46:4, 47:3.14). In Kunice (cat. 41), there is an observable domination of burials of women, and in sites in Greater Poland (Gorszewice, Spławie, Poznań-Psarskie) an almost entire lack of infant graves furnished with small bowls.
In the Białowice Group (Fig. 59, Table 52–56), in the Lower Silesian Wilderness in Żagań-Kolonia (cat. 141), small bowls (almost all of them with an omphalos) were found in nearly a half of the inventories. In Lower Silesia, in Trzebule (cat. 117), these forms (most of them with an omphalos) were present in 38% graves, and in Stary Kisielin (cat. 106), in 52% (mostly, forms with a different form of base). In the Western Sudetes Foothills region, in Rakowice Wielkie (cat. 86), small bowls (as a rule, without an omphalos) were recorded in 41% assemblages.
In Żagań-Kolonia, small bowls come into use during the Hallstatt Period (Table 52–54). Nearly a half of the services were pseudo-mixed forms with a basin-like container (Fig. 48), with substitute services, mostly of a mixed type accounting for 36% (Fig. 49), and libation services – for 15% (Fig. 51). In HaC the most dominant form are pseudo-mixed inventories, in HaD1 – substitute services. Bowls evidently were popular and are found next to the burials, and starting from HaC2, also around the burial. Many services include a small stove, some of them accompanied during HaC1 by a flat dish. In HaC2 more often than flat dishes, double vessels were used, which in HaD1 occurred interchangeably with small stoves (Fig. 51).
In Lower Silesia (Table 55, 56) services incorporating small bowls (most often, placed in the area around the burial) were noted only in HaC2, a period dominated by substitute inventories. In HaD the prevailing form are “suites with basin-like containers, complete with pseudo-mixed services not observed previously (Fig. 52). A substantial number of furnishings included a flat dish and a small stove, more rarely, a double vessel. It does not follow from the analysis of human skeletal remains found at Trzebule that there was any correspondence between the age and the sex of the dead individual and the type of the pottery vessel service offered to him or her.
In the Western Sudetes Foothils region (Table 57:6), during HaC1, bowls formed part of substitute services (mostly together with amphorae), during HaC2 – provided with basin-like containers, some of them pseudo-mixed in their composition.
In sites found in Lower Lusatia we identified, for the most part, substitute services dating to the late Hallstatt period, mixed, or containing amphorae (Table 57:1).
A small number of bowls had been used as covers of cinerary urns (Fig. 53, Table 52:4.12, 55:13, 56:10), one contained a rattle (Table 52:6), most of them classified to category I. Bowls with an omphalos (cat. 141:15), and larger bowls, were in an arrangement with jars (Table 52:11, 54:5), standing next to them, or to sets of vessels (Fig. 48, 52, Table 53:4.9, 55:11, 56:6), and also, next to typically ritual forms, like small stoves (Fig. 48, 50, Table 52:1.2.12, 53:4.5.10, 54:2, 55:2.3, 56:3) and double vessels (Fig. 51).
Standard in cemeteries of the Białowice Groups, selections B containing impractical diminutive jugs with a pointed base (Fig. 49, 50, 52, 53) presumably were used when performing the libation. In the Silesian Group, a similar function may have been served by eg, flask vessels, equally often placed on their side (after the offering was made), right on the ground, or inside a small bowl. Imaginably, one element of the ritual feasting, performed using a service with a container, was to “make an offering. This was done also, similarly as during the Bronze Age, using substitute “suites, and libation services, later left behind next to the burials.
The cemetery of the Górzyca Group in Sękowice 8 (cat. 95), where small bowls (most of them lacking an omphalos) were found in 12% graves, is set apart by the near absence of substitute services (Fig. 59, Table 59:3.4). Similarly as in Kunice in Central Silesia there was a predomination of burials of women.
It does not seem that the idea of the omphalos could have been adopted from the Mediterranean region along with the small bowl form. The only apparent exception are shallow or flat specimens classified to category I, in use primarily during the Bronze Age (Fig. 5:b, 6:h.i, 8:h), which both in their proportions and the character of their decoration resemble the ritual phiale, and forms provided with a high protuberance in the vessel base, or with a special omphalos of either variant, found in graves, often in a prominent place (Fig. 33, 38, 52). Manufactured en masse, the moderately high and the low omphaloi are more likely to have had a practical purpose: they made it easier to grip the vessel and ensured stability when the vessel was put down.
Presumably, small plastic artwork or a small vessel with a convex base was placed over protuberances with a dimple, form 1/b, and depressions, forms 1/c and 2/c, and over bulbs 2/a, 2/b and omphaloi with a flattened apex (Fig. 5:n) – articles with a broad, recessed bottom. The figurines could have been secured inside some of the depressions in the omphaloi (Fig. 6:c.e) using pins. The plastic artwork and other objects placed onto the omphaloi presumably were meant to be above the level of the liquid with filling the vessel.
Flat, circular impressions with a central knob, variant 1/d, seem to convey the idea of the omphalos bowl – a circular form with a central protuberance on its bottom. A symbolic significance has been ascribed to groups of irregular grooves (Fig. 9:e), and also to crosses and “rays observed during the Bronze Age (Fig. 5:e.m, 6:j, 8:i.j) and the Hallstatt period (Fig. 5:k.o.n, 7:g, 10:h, 27:s), and to Early Iron Age designs based on the motif of a star (Fig. 7:f.i–l, 8:g, 9:w.z), triskeles (Fig. 27:i.w), triangles (Fig. 11:h–j.w, 12:a.h.p), diagonal crosses (Fig. 10:g), zig-zag (Fig. 9:z), Embleme (Fig. 11:f.j, 12:b.x) and hour-glasses (Fig. 11:m, 12:n). Some of these decorations (interpreted in terms of Sun and fire worship) were found inside the bowls, suggesting that during the ceremony they must have been held the right side up. The dimples placed during the Bronze Age on the vessel base around the omphalos (Sun image?) were visible when the vessel was held upside down. Presumably, also the knobs on the edges of the bowls had a special meaning, this is suggested by circumstances of discovery of vessels decorated in this way.
The co-occurrence in the western zone, both during the Bronze Age and Early Iron Age, of jars, bowl-like vessels and scoop-like forms (three main vessels in use in the eastern zone since Bronze Age III) shows that the funeral ceremonies requiring the presence of bowls had evolved from a common substrate. This is suggested also by the persistence of specific arrangements of pottery present in graves (first of all, selections A, sets and their elements) for almost ten centuries. The varied rituals making use of pottery services incorporating small bowls would have been only one fragment of ceremonies practiced by the Lusatian Culture communities.
REFERENCES (275)
1.
Abłamowicz, R., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Orzechu, gm. Świerklaniec, woj. Katowice, Śląskie Prace Prahistoryczne 3, 1994, s. 24–75.
2.
Abłamowicz, R., Magia wina. Od pędu winorośli po napój bogów, Katowice, 2009.
3.
Alfawicka, S., Ceramika malowana okresu halsztackiego w Polsce. Studium źródłoznawcze, Wrocław, 1970.
4.
Bąk, U., Szybowicz, B., Uwagi o planigrafii cmentarzyska w Zbrojewsku, woj. śląskie, w najmłodszym okresie epoki brązu, [w:] J. Chochorowski (red), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w Europie. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, 2007, s. 37–66.
5.
Baron, J., Formy ceramiki malowanej z ciałopalnego cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach na stanowisku 6, powiat Milicz, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego XXII, 2001, s. 241–248.
6.
Behrendt, R.-H., Funde der Lausitzer Kultur im Römisch-Germanischen Zentralmuseum und in den Museen von Bamberg, Coburg und Frankfurt/M., Kataloge Vor- und Frühgeschichtlicher Altertümer 21, Mainz, 1982.
7.
Berdychowski, W., Badania szczątków kostnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Słupi Kapitulnej, pow. Rawicz, Fontes Archaeologici Posnanienses XXI (1970), 1972, s. 134–140.
8.
Blume, E., Thrakische Keramik in der Provinz Posen, Mannus IV, 1912, s. 75–90.
9.
Breddin, R., Die bronzezeitlichen Lausitzer Gräberfelder von Tornow, Kr. Calau, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 23, 1989, Berlin, s. 97–145.
10.
Brosseder, U., Studien zur Ornamentik hallstattzeitlicher Keramik zwischen Rhônetal und Karpatenbecken, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 106, 2004, Bonn.
11.
Bryłowska, F., Badania ratowniczo-zabezpieczające na stanowisku osadniczym w Wąsoszu, pow. Góra, Silesia Antiqua XIV, 1972, s. 157–168.
12.
Brzejszczak, R., Matysiak, J. T., Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku 1–7 w miejscowości Kaszewy-Kolonia, gm. Krzyżanów, woj. łódzkie, w latach 2005 i 2006, [w:] S. Kadrow (red.), Raport 2005–2006, Warszawa, 2011, s. 125–143.
13.
Buck, D.-W., Ein Grab der jüngsten Bronzezeit mit Vogelschale von Klein Döbbern, Kr. Cottbus-Land, Ausgrabungen und Funde 15/3, 1970, s. 137–145.
14.
Buck, D.-W., Die Billendorfer Gruppe. Teil 1 – Katalog, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 11, Berlin, 1977.
15.
Buck, D.-W., Die Billendorfer Gruppe. Teil 2 – Text, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 13, Berlin, 1979.
16.
Buck, D.-W., Zur chronologischen Gliederung der Lausitzer Gruppe, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 23, Berlin, 1989, s. 75–95.
17.
Buczek-Płachtowa, B., Ceramika kultury łużyckiej w zbiorach Muzeum w Gliwicach, Wiadomości Archeologiczne XXXI/4, 1966, s. 399–409.
18.
Bukowski, Z., Łużyckie osiedle obronne w Sobiejuchach pow. Żnin, Wiadomości Archeologiczne XXVI/3–4 (1959–1960), 1960, s. 194–219.
19.
Cabalska, M., Materiały z epoki brązu i wczesnego okresu epoki żelaza odkryte na stanowisku Nowa Huta-Wyciąże I (5) w latach 1950–1952, Materiały Archeologiczne Nowej Huty VII, 1983, s. 7–74.
20.
Chmielewska, M., Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Lasowie, pow. Zgorzelec, w zbiorach Muzeum w Görlitz, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne L, 2008, s. 155–166.
21.
Chmielewska, M., Naczynia ostrodenne grupy białowickiej kultury łużyckiej na terenie Polski, Silesia Antiqua 45, 2009, s. 37–63.
22.
Chodźko-Domaniewska, A., Problem omfalosa delfickiego, EOS XLV/2, 1951, s. 57–75.
23.
Chudziakowa, J., Materiały kultury łużyckiej na Kujawach. Część II. Powiat Inowrocław, część I, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia IV – Nauki Humanistyczno-Społeczne 60, 1974, s. 69–101.
24.
Chudziakowa, J., Materiały kultury łużyckiej z Kujaw. Część III. Powiat Inowrocław, część II (K–Ł), Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia V – Nauki Humanistyczno-Społeczne 68, 1975, s. 61–92.
25.
Coblenz, W., Nebelsick, L. D., Das prähistorische Gräberfeld von Niederkaina bei Bautzen. Band 2, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseums für Vorgeschichte 25, Stuttgart, 1997.
26.
Czopek, S., Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów, 1999.
27.
Czopek, S., Pysznica pow. Stalowa Wola, stanowisko 1 – cmentarzysko ciałopalne z przełomu epok brązu i żelaza, Rzeszów, 2001.
28.
Czopek, S., Cmentarzysko ciałopalne z wczesnej epoki żelaza w Knapach, Rzeszów, 2004.
29.
Czopek, S., Aktualne problemy w badaniach tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, [w:] S. Czopek et alii (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, Collectio Archaeologica Ressoviensis XI, Rzeszów, 2009, s. 15–29.
30.
Dąbrowski, P., Szczurowski, J., Przepalone szczątki kostne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz – sezon 2005, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne L, 2008, s. 133–144.
31.
Dębska-Lutowa, K., Groby ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego z Poznania-Psarskiego, Fontes Archaeologici Posnanienses XVII, 1966, s. 45–51.
32.
Dobrowolski, A., Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowiskach wielokulturowych w Wróblinie Głogowskim, nr 1 i 11, Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne 3, 1995, s. 31–55.
33.
Dobrzańska-Szydłowska, E., Gedl, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Łabędach-Przyszówce pow. Gliwice, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 1, Bytom, 1962.
34.
Dohnal, V., Kultura lužických popelnicových polí na východni Moravě, Fontes Archaelogiae Moravicae X, Brno, 1977.
35.
Domańska, J., Badania ratownicze w Zachowicach, pow. Wrocław, Silesia Antiqua XI, 1969, s. 131–167.
36.
Domańska, J., Sprawozdanie z prac wykopaliskowych prowadzonych w 1969 roku na cmentarzysku kultury łużyckiej w Obornikach Śląskich, pow. Trzebnica, Silesia Antiqua XIII, 1971, s. 69–91.
37.
Domańska, J., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Cieszkowie, pow. Milicz, Silesia Antiqua XV, 1973, s. 133–207.
38.
Domańska, J., Gołubkow, J., Wyniki badań ratowniczych prowadzonych w 1962 r. na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej we Wrocławiu-Zakrzowie, Silesia Antiqua XVI, 1974, s. 105–139.
39.
Domańska, J., Gołubkow, J., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, pow. Milicz, z badań w 1973 roku. Część I, Silesia Antiqua XVII, 1975, s. 7–136.
40.
Domańska, J., Gołubkow, J., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, woj. Wrocław, z badań w 1973 roku. Część II, Silesia Antiqua XVIII, 1976, s. 77–118.
41.
Domańska, J., Gołubkow, J., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, woj. Wrocław, z badań w 1974 roku. Część III, Silesia Antiqua XIX, 1977, s. 103–148.
42.
Domańska, J., Gołubkow, J., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, woj. Wrocław, z badań w 1975 roku. Część IV, Silesia Antiqua XX, 1978, s. 49–85.
43.
Domańska, J., Gołubkow, J., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, woj. Wrocław, Część V, Silesia Antiqua XXI, 1979, s. 33–66.
44.
Domański, G., Datyń, pow. Lubsko, Silesia Antiqua X, 1968, s. 307–311.
45.
Domański, G., Polanowice, woj. Zielona Góra, Silesia Antiqua XXV, 1983, s. 185–190.
46.
Durczewski, D., Cmentarzysko z ceramiką malowaną w Rogowie pow. Gostyń, Fontes Archaeologici Posnanienses XII, 1961, s. 147–167.
47.
Durczewski, D., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Topoli Wielkiej, powiat Ostrów Wielkopolski, Materiały Starożytne VIII, 1962, s. 59–96.
48.
Durczewski, D., Zabytki z cmentarzyska kultury łużyckiej z młodszej epoki brązu w Ruchocicach, pow. Wolsztyn, Fontes Archaeologici Posnanienses XIII (1962), 1963, s. 86–100.
49.
Durczewski, D., Badania ratunkowe na cmentarzysku kultury łużyckiej z IV i V okresu epoki brązu w Śródce, pow. Międzychód, Fontes Archaeologici Posnanienses XIII (1962), 1963, s. 68–84.
50.
Durczewski, D., Dalsze materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Rogowie, pow. Gostyń, Fontes Archaeologici Posnanienses XIV, 1963, s. 164–177.
51.
Durczewski, D., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z IV–V okresu epoki brązu w Kaliszanach, woj. pilskie, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXV (1986), 1987, s. 41–98.
52.
Durczewski, D., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Spławiu w powiecie wrzesińskim, Fontes Archaeologici Posnanienses XL, 2005, s. 5–48.
53.
Durczewski, D., Śmigielski, W., Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Część I, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 1965, s. 139–238.
54.
Durczewski, D., Śmigielski, W., Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Część II, Fontes Archaeologici Posnanienses XVII, 1966, s. 65–195.
55.
Durczewski, D., Śmigielski, W., Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Część III, Fontes Archaeologici Posnanienses XX (1969), 1970, s. 46–105.
56.
Dzięgielewski, K., Bąk, U., Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku z epoki brązu w Zbrojewsku, województwo śląskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2005–2006, Katowice, 2007, s. 46–66.
57.
Eibner, A., Thron – Schemel – Zepter. Zeichen der Herrschaft und Würde, [w:] M. Blečić et alii (red.), Scripta praehistorica in honorem Biba Teržan, Situla 44, Ljubljana, 2007, s. 435–451.
58.
Eliade, M., Traktat o historii religii (tłum. J. Wierusz-Kowalski), Warszawa, 1966.
59.
Eliade, M., Sacrum, mit, historia. Wybór esejów (tłum. A. Tatarkiewicz), Warszawa, 1993.
60.
Eliade, M., Sacrum i profanum. O istocie religijności (tłum. R. Reszke), Warszawa, 1996.
61.
Fitzke, J., Grób ciałopalny nr. 86. z Zalewa II, Przegląd Archeologiczny V (1933–1936), 1936, s. 100–101.
62.
Fogel, J., Przemiany osadnictwa mikroregionu bnińskiego w epoce brązu i wczesnych okresach epoki żelaza, [w:] J. Żak, J. Fogel (red.), Materiały do studiów nad osadnictwem bnińskim. Mikroregion bniński, Poznań, 1985, s. 35–118.
63.
Frey, O.-H., Der Ostalpenraum und die antike Welt in der frühen Eisenzeit, Mannus 44/1, 1966, s. 48–66.
64.
Gajewski, L., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Szymiszowie, pow. Strzelce Opolskie, Materiały Archeologiczne I, 1959, s. 115–137.
65.
Galasińska-Hrebendowa, W., Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Będzinie-Łagiszy, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 12, Bytom, 1989.
66.
Garbacz, K., Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 8 w Lubrzy, gm. loco, woj. zielonogórskie, Archeologia Środkowego Nadodrza I, 1998, s. 147–163.
67.
Garbacz, K., Wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku kultury łużyckiej w Sękowicach, gm. Gubin, woj. zielonogórskie, Archeologia Środkowego Nadodrza I, 1998, s. 27–100.
68.
Gardawski, A., Woźniak, Z., Podstawy chronologii, Prahistoria ziem polskich IV, 1979, s. 22–30.
69.
Gediga, B., Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław, 1967.
70.
Gediga, B., Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław, 1970.
71.
Gediga, B., Zagadnienia religii, Prahistoria ziem polskich IV, 1979, s. 320–341.
72.
Gedl, M., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Prace Komisji Archeologicznej 3, Wrocław, 1962.
73.
Gedl, M., Materiały z łużyckich cmentarzysk o mieszanym obrządku pogrzebowym w Ligocie Samborowej, Szymiszowie i Podborzanach w powiecie Strzelce Opolskie, Materiały Starożytne VIII, 1962, s. 97–122.
74.
Gedl, M., Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Zeszty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne 6, Kraków, 1964.
75.
Gedl, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. II (Materiały z badań prowadzonych w latach 1959–1963), Materiały Archeologiczne VII, 1966, s. 91–117.
76.
Gedl, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Jasieniu pow. Lubsko, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne 10, Kraków, 1968, s. 19–49.
77.
Gedl, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. II (Materiały z badań prowadzonych w latach 1964–1965), Materiały Archeologiczne XII, 1971, s. 137–191.
78.
Gedl, M., Cmentarzysko halsztackie w Kietrzu pow. Głubczyce, Wrocław, 1973.
79.
Gedl, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, pow. Kłobuck, cz. III (materiały z badań prowadzonych w latach 1966–1968), Materiały Archeologiczne XV, 1974, s. 57–118.
80.
Gedl, M., Kultura łużycka, Kraków, 1975.
81.
Gedl, M., Stufengliederung und Chronologie des Gräberfeldes der Lausitzer Kultur in Kietrz, Zeszty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Archeologiczne 27, Kraków, 1979.
82.
Gedl, M., Cmentarzysko ze schyłku epoki brązu w Kietrzu, tom 1, Wrocław, 1982.
83.
Gedl, M., Periodyzacja i chronologia kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce, [w:] M. Gedl (red.), Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z południem, Kraków-Przemyśl, 1982, s. 11–32.
84.
Gedl, M., Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami drewnianymi, Wrocław, 1984.
85.
Gedl, M., Schyłek kultury łużyckiej w południowo-zachodniej Polsce, Warszawa-Kraków, 1985.
86.
Gedl, M., Cmentarzysko ze schyłku epoki brązu w Kietrzu, tom II, Wrocław, 1987.
87.
Gedl, M., Grupy lokalne w obrębie kultury łużyckiej, [w:] J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich. Tom I. Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego. Część 2. Epoka brązu i początki epoka żelaza, Warszawa-Łódź, 1989, s. 607–647.
88.
Gedl, M., Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu (część I), Kraków, 1991.
89.
Gedl, M., Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu (część II), Kraków, 1992.
90.
Gedl, M., Cmentarzysko z epoki brązu w Bachórzu-Chodorówce, Kraków, 1994.
91.
Gedl, M., Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu (część III), Kraków, 1996.
92.
Gedl, M., Cmentarzysko z epoki brązu w Zbrojewsku (badania 1973–1981), Kraków, 1999.
93.
Gedl, M., Wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku z epoki brązu w Zbrojewsku, województwo częstochowskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1997 roku, Katowice, 2000, s. 59–66.
94.
Gedl, M., Wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku z epoki brązu w Zbrojewsku, województwo częstochowskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1998 roku, Katowice, 2001, s. 58–66.
95.
Gedl, M., Die Bronzegefäße in Polen, Prähistorische Bronzefunde II/15, Stuttgart, 2001.
96.
Gershuny, L., Bronze Vessels from Israel and Jordan, Prähistorische Bronzefunde II/6, München, 1985.
97.
Gołubkow, J., Prace ratowniczo-zabezpieczające na cmentarzysku kultury łużyckiej w Wołowie Śląskim w latach 1960–1961, Silesia Antiqua VI, 1964, s. 39–123.
98.
Gołubkow, J., Wyniki badań ratowniczych na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Miechowie, pow. Góra, Silesia Antiqua XII, 1970, s. 45–81.
99.
Gołubkow, J., Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej w Bełczu Małym, pow. Góra, Silesia Antiqua XIV, 1972, s. 67–134.
100.
Gołubkow, J., Wrząca Śląska, pow. Góra, Silesia Antiqua XV, 1973, s. 383–388.
101.
Gołubkow, J., Wyniki badań ratowniczych na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Sicinach, woj. Leszno, Silesia Antiqua XXIV, 1982, s. 109–134.
102.
Grabska, M., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z IV–V okresu epoki brązu w Wieleniu, woj. Piła, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXIV, 1985, s. 8–37.
103.
Gramsch, A., Von reichen Kindern und Kinderreichen – Alter und Geschlecht im Bestattungskult der Lausitzer Kultur, Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift 45/2–3, 2004, s. 405–419.
104.
Graves, R., Mity greckie (tłum. H. Krzeczkowski), Warszawa, 1982.
105.
Griesa, S., Die Göritzer Gruppe, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 16, Berlin, 1982.
106.
Handerek, A., Cmentarzysko kultury łużyckiej z miejscowości Rakowice Wielkie, pow. Lwówek Śląski, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne III, 1975, s. 185–221.
107.
Hanik, S., Bronzezeit aus der Vogel-Perspektive, [w:] Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier 2007, Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 20, Wünsdorf, 2008, s. 91–94.
108.
Harding, A., Ostoja-Zagórski, J., Palmer, C., Rackham, J., Sobiejuchy: A Fortified Site of the Early Iron Age in Poland, Warsaw, 2004.
109.
Ignaczak, M., Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej w strefie środkowobachorskiej, [w:] J. Bednarczyk, L. Czerniak, A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom III: Kujawy, cz. 5: Osadnictwo społeczeństw kultur cyklu łużyckiego, Poznań, 2004, s. 15–201.
110.
Ignaczak, M., Szamałek, K., Z. Głogowski, Z., Osadnictwo cyklu łużyckiego na stanowisku Sławsko Wielkie 12 (GAZ/384), [w:] J. Bednarczyk, L. Czerniak, A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom III: Kujawy, cz. 5: Osadnictwo społeczeństw kultur cyklu łużyckiego, Poznań, 2004, s. 335–400.
111.
Jadczykowa, I., Ciałopalne cmentarzysko ludności kultury łużyckiej, okresu halsztackiego D z Zalewu II, województwo sieradzkie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 35 (1988), 1990, s. 15–88.
112.
Jadczykowa, I., Późne stadia rozwoju kultury łużyckiej w Polsce Środkowej (na podstawie wybranych stanowisk), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 41 (1999–2001), 2001, s. 81–134.
113.
Jankowska, H., Nowe odkrycie z okresu halsztackiego we Wrocławiu-Grabiszynie, Silesia Antiqua XI, 1969, s. 115–129.
114.
Jasnosz, S., Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej. Część I, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXI (1980), 1982, s. 1–144.
115.
Jasnosz, S., Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej. Część II, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXII (1981), 1983, s. 105–155.
116.
Jasnosz, S., Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej. Część III, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXIII (1982–1984), 1984, s. 55–166.
117.
Kaczmarek, M., Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu, Poznań, 2002.
118.
Kaczmarek, M., Pradolina Noteci w dobie rozwoju kultury łużyckiej, [w:] H. Machajewski, J. Rola (red.), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Poznań, 2006, s. 157–181.
119.
Kaczmarek, M., Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych, Poznań, 2012.
120.
Kaczmarek, J., Archeologia miasta Poznania. Tom I. Stan badań i materiały. Część 1, Poznań, 2008.
121.
Kaczmarek, J., Archeologia miasta Poznania. Tom I. Stan badań i materiały. Część 2, Poznań, 2008.
122.
Kaletyn, T., Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Polance, pow. Legnica, Silesia Antiqua III, 1961, s. 103–121.
123.
Karczmarek, Ł., Gliniane miseczki z tzw. omfalosem w późnej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza na ziemiach polskich, mps pracy magisterskiej, Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa.
124.
Kerényi, K., Eleusis: archetypowy obraz matki i córki (tłum. I. Kania), Kraków, 2004.
125.
Kihl-Byczko, E., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Słupi Kapitulnej, pow. Rawicz, Fontes Archaeologici Posnanienses XXI (1970), 1972, s. 88–132.
126.
Kihl-Byczkowa, E., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Przemęcie, pow. Wolsztyn, Fontes Archaeologici Posnanienses XX (1969), 1970, s. 106–139.
127.
Kirschke, B., Narożna-Szamałek, U., Szamałek, K., Osadnictwo z III–IV okresu epoki brązu, [w:] Osadnictwo pradziejowe, średniowieczne i nowożytne w Lutolu Mokrym, Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych IV, Poznań, 2012, s. 113–294.
128.
Kobylińska, U., Ceramika naczyniowa, [w:] Z. Kobyliński (red.), Kontekstualizacja skarbu z Vettersfelde/Witaszkowa: badania archeologiczne na st. 2 w Kozowie w Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra, 2014, s. 225–360.
129.
Kobyliński, Z., Wyniki wykopalisk archeologicznych, [w:] Z. Kobyliński (red.), Kontekstualizacja skarbu z Vettersfelde/Witaszkowa: badania archeologiczne na st. 2 w Kozowie w Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra, 2014, s. 89–127.
130.
Kobyliński, Z., Wach, D., Katalog warstw i obiektów, [w:] Z. Kobyliński (red.), Kontekstualizacja skarbu z Vettersfelde/Witaszkowa: badania archeologiczne na st. 2 w Kozowie w Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra, 2014, s. 129–210.
131.
Kogus, A., Osada kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Pleszowie (Część II. Katalog materiałów z badań prowadzonych w latach 1955–1978), Materiały Archeologiczne Nowej Huty IX, 1985, s. 7–88.
132.
Kolankiewicz, L., Eleusis: oczy szeroko zamknięte, [w:] A. Juzwenko, J. Miodek (red.), Między teatrem a literaturą. Księga ofiarowana Profesorowi Januszowi Deglerowi w 65. rocznicę urodzin, Wrocław, 2004, s. 31–91.
133.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Czarnowicach, pow. Lubsko, Materiały Komisji Archeologicznej 1, Zielona Góra, 1965, s. 3–26.
134.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Marszowie, pow. Żary, Materiały Komisji Archeologicznej 1, Zielona Góra, 1965, s. 127–137.
135.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej w Starym Kisielinie, pow. Zielona Góra, Materiały Komisji Archeologicznej 1, Zielona Góra, 1965, s. 27–42.
136.
Kołodziejski, A., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej w Starym Kisielinie, pow. Zielona Góra, Materiały Komisji Archeologicznej 2, Zielona Góra, 1967, s. 13–86.
137.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Trzebulach, pow. Krosno Odrzańskie, Fontes Archaeologici Posnanienses XIX, 1968, s. 96–141.
138.
Kołodziejski, A., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej w Bytomiu Odrzańskim, pow. Nowa Sól, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne II, 1971, s. 207–244.
139.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej w Kotli powiat Głogów, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne III, 1972, s. 23–172.
140.
Kołodziejski, A., Materiały z cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej w Sarbii, pow. Krosno Odrzańskie, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIV (1973), 1974, s. 148–152.
141.
Kołodziejski, A., Groby ludności kultury łużyckiej z Pierzwina, pow. Zielona Góra, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne V, 1975, s. 223–225.
142.
Kołodziejski, A., Próba nowego podziału chronologicznego okresu halsztackiego i lateńskiego w północnej części Dolnego Śląska na tle przemian kulturowych, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne V, 1975, s. 5–42.
143.
Kołodziejski, A., Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej w Białkowie, pow. Lubsko, Materiały Komisji Archeologicznej. Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego 3, 1977, s. 47–268.
144.
Kołodziejski, A., Pierzwin, woj. Zielona Góra, Silesia Antiqua XIX, 1977, s. 333–336.
145.
Kołodziejski, A., Żary, woj. Zielona Góra, Silesia Antiqua XX, 1978, s. 313–316.
146.
Kołodziejski, A., Kultura łużycka i kultura pomorska na środkowym Nadodrzu w badaniach archeologicznych końca XX wieku, [w:] T. Malinowski (red.), Archeologia zielonogórska u schyłku XX wieku, Rocznik Lubuski XXIV/1, Zielona Góra, 1998, s. 41–81.
147.
Kołodziejski, A., Marcinkian, A., Materiały z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Żaganiu-Kolonii, Materiały Komisji Archeologicznej 3, Zielona Góra, 1977, s. 343–589.
148.
Kondracki, J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa, 1988.
149.
Kopaliński, W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa, 1985.
150.
Kossack, G., Trinkgeschirr als Kulturgerät der Hallstattzeit, [w:] P. Grimm (red.), Varia Archaeologica. Wilhelm Unverzagt zum 70. Geburtstag dargebracht, Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte 16, Berlin, 1964, s. 96–105.
151.
Kostrzewski, J., Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań, 1958.
152.
Koutecký, D., Das Bylaner Gräberfeld in Poláky, Kr. Chomutov, II. Teil, Památky archeologické LXXXIV/1, 1993, s. 5–59.
153.
Krawczyk, M., Badania ratownicze w Rychnowie, województwo opolskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002, Katowice, 2004, s. 78–83.
154.
Kres, B., Dwa groby ludności kultury łużyckiej z Zawady, pow. Zielona Góra, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 1965, s. 251–255.
155.
Krzyżaniak, L., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Biernatkach, pow. Śrem, Fontes Archaeologici Posnanienses XIV, 1963, s. 45–111.
156.
Kytlicová, O., Die Bronzegefäße in Böhmen, Prähistorische Bronzefunde II/12, Stuttgart, 1991.
157.
Lasak, I., Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Część I – materiały źródłowe, Wrocław, 1996.
158.
Lasak, I., Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Część II – zagadnienia kulturowo-osadnicze, Wrocław, 2001.
159.
Lasak, I., Baron, J., Piwko, A., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Miłosławicach koło Milicza, badania w 2003 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XLVI, 2004, s. 71–78.
160.
Lasak, I., Preis, R., Krasuski, W., Badania na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz, w 2005 roku (jedenasty sezon), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne L, 2008, s. 133–144.
161.
Lewartowski, K., Archeologia egejska. Grecja od paleolitu po wczesną epokę żelaza, Warszawa, 1998.
162.
Lewczuk, J. , Sękowice Gmina Gubin, stanowisko 8. Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej ze starszego okresu przedrzymskiego, Zielona Góra, 2004.
163.
Łopata, J., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z IV–V okresu epoki brązu w Wartosławiu, pow. Szamotuły, Fontes Archaeologici Posnanienses XV, 1964, s. 12–72.
164.
Łopata, J., Nowe materiały z cmentarzysk kultury łużyckiej w powiecie szamotulskim, Fontes Archaeologici Posnanienses XVII, 1966, s. 38–44.
165.
Łuka, L. J., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Czarnkowie z IV–V okresu epoki brązu, Fontes Archaeologici Posnanienses I (1950), 1951, s. 1–160.
166.
Łukowa, A., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Cieślach Wielkich w pow. wrzesińskim, Fontes Archaeologici Posnanienses IV (1953), 1954, s. 87–99.
167.
Maciejewski, F., Materiały starożytne z powiatu żnińskiego, Materiały Starożytne VIII, 1962, s. 217–236.
168.
Malinowski, T., Osadnictwo kultury łużyckiej wczesnej epoki żelaza w Słupcy, Fontes Archaeologici Posnanienses VIII–IX (1957–58), 1958, s. 1–96.
169.
Malinowski, T., Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce. Tom I A–M, Warszawa, 1961.
170.
Malinowski, T., (rec.) B. Gediga, Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, Fontes Archaeologici Posnanienses XXI (1970), 1972, s. 286–291.
171.
Malinowski, T., Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej. Część 1, Słupsk, 1988.
172.
Malinowski, T., Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej. Część 3, Słupsk, 1990.
173.
Malinowski, T., Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej. Część 5, Słupsk, 1993.
174.
Malinowski, T., Komorowo, stanowisko 1: grodzisko kultury łużyckiej – faktoria na szlaku bursztynowym, Collectio Archaeologica Resoviensis I, Rzeszów, 2006.
175.
Marcinkian, A., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z III–V okresu epoki brązu w Przyborowie powiat Nowa Sól, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne III, 1972, s. 173–423.
176.
Marcinkian, A., Żelisław, pow. Żagań, Silesia Antiqua XIV, 1972, s. 310–312.
177.
Marcinkian, A., Bieganów, woj. Gorzów Wielkopolski, Silesia Antiqua XVIII, 1976, s. 283–287.
178.
Marcinkian, A., Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu w Trzęsowie, pow. Głogów, Materiały Komisji Archeologicznej 3, Zielona Góra, 1977, s. 269–342.
179.
Marcinkian, A., Badania na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Grzmiącej, gm. Cybinka, woj. Zielona Góra, Sprawozdania Archeologiczne XXX, 1978, s. 97–111.
180.
Marcinkian, A., Archeologiczne badania ratownicze na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Cybince-Bieganowie, gm. Cybinka, woj. Zielona Góra, Sprawozdania Archeologiczne XXXIII (1981), 1982, s. 31–48.
181.
Marcinkian, A., Ratunkowe badania wykopaliskowe na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Sulęcinie, woj. Gorzów Wielkopolski, Sprawozdania Archeologiczne XXXIV (1982), 1983, s. 87–101.
182.
Marcinkian, A., Cmentarzysko ciałopalne z młodszych okresów epoki brązu w Grzmiącej, gm. Cybinka, woj. Zielona Góra, stan. 4, Sprawozdania Archeologiczne XXXV (1983), 1984, s. 117–128.
183.
Marcinkian, A., Grób ludności grupy uradzkiej kultury łużyckiej z Cybinki-Bieganowa, gm. Cybinka, woj. zielonogórskie, Wiadomości Archeologiczne XLVI/1 (1981), 1984, s. 23–32.
184.
Marcinkian, A., Uwagi o kulturze łużyckiej w epoce brązu na pograniczu Śląska, Łużyc i Ziemi Lubuskiej, Archeologia Środkowego Nadodrza V, 2007, s. 31–74.
185.
Marcinkian, A., Ziemia Lubuska w dobie cywilizacji łużyckiej. Część pierwsza. Katalogowa, Zielona Góra, 2010.
186.
Marcinkian, A., Ziemia Lubuska w dobie cywilizacji łużyckiej. Część druga. Analityczna, Zielona Góra, 2010.
187.
Martin, J., Die Bronzegefäße in Mecklenburg-Vorpommern, Brandenburg, Berlin, Sachsen-Anhalt, Thüringen und Sachsen, Prähistorische Bronzefunde II/16, Stuttgart, 2009.
188.
Matthäus, H., Die Bronzegefäße der kretisch-mykenische Kultur, Prähistorische Bronzefunde II/1, München, 1980.
189.
Matthäus, H., Metallgefäße und Gefäßuntersätze der Bronzezeit, der geometrischen und archaischen Periode auf Cypern mit einem Anhang der bronzezeitlichen Schwertfunde auf Cypern, Prähistorische Bronzefunde II/8, München, 1985.
190.
Mierzwiński, A., Biesiady w rytuale pogrzebowym nadodrzańskiej strefy pól popielnicowych, Wrocław, 2012.
191.
Mikłaszewska, R., Materiały z okresu halsztackiego i wczesnego okresu lateńskiego w dorzeczu górnej Warty i środkowej Pilicy ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego, Wiadomości Archeologiczne XXVIII/3, 1962, s. 230–242.
192.
Mikłaszewska-Balcer, R., Materiały kultury łużyckiej z epoki brązu oraz z początków epoki żelaza w dorzeczu Górnej Warty i Środkowej Pilicy, Wiadomości Archeologiczne XXX/3–4 (1964), 1965, s. 281–288.
193.
Mikłaszewska-Balcer, R., Cmentarzysko kultury łużyckiej z ceramiką malowaną w Kunicach, pow. Legnica, Wiadomości Archeologiczne XXXV/4 (1970), 1971, s. 514––530.
194.
Mikłaszewska-Balcer, R., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Kunicach, woj. legnickie, Wiadomości Archeologiczne XLV/1 (1980), 1981, s. 59–80.
195.
Miśkiewicz, J., Cmentarzysko kultury łużyckiej z miejscowości Trzebiel, powiat Żary, Materiały Starożytne VIII, 1962, s. 355–384.
196.
Miśkiewicz, J., Węgrzynowicz, T., Cmentarzyska kultury łużyckiej z Kosina, pow. Kraśnik (stanowiska, I, II, III), Wiadomości Archeologiczne XXXIX/2, 1974, s. 131–202.
197.
Mogielnicka-Urban, M., Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Wrocław, 1984.
198.
Moskwa, K., Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej w Gorzycach pow. Tarnobrzeg, Rocznik Województwa Rzeszowskiego II, 1959, s. 131–186.
199.
Moskwa, K., Późnołużyckie cmentarzysko w Trzęsówce pow. Kolbuszowa, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1967, 1971, s. 9–98.
200.
Moskwa, K., Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów, 1976.
201.
Mrówka, Ł.. Development of pottery style on the Bronze and Early Iron Age cemetery at Kietrz, Głubczyce district, in the light of statistical analyses, Recherches Archéologiques, NS 3, 2011, s. 67–100.
202.
Narożna-Szamałek, U., Osada ludności kultury łużyckiej w Kruszwicy, stan. K-2/4, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXV (1986), 1987, s. 103–131.
203.
Narożna-Szamałek, U., Szamałek, K., Cmentarzysko halsztackie w Gorszewicach w świetle nowych badań, Fontes Archaeologici Posnanienses XLIII, 2007, s. 113–175.
204.
Naumowiczówna, E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Dębówcu, w pow. wolsztyńskim, Fontes Archaeologici Posnanienses X, 1959, s. 161–199.
205.
Naumowiczówna, E., Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1959–1960, Fontes Archaeologici Posnanienses XIII (1962), 1963, s. 364–385.
206.
Nekvasil, J., Mohyly s kamennými konstrukcemi na pohřebišti v Moravičanech, [w:] M. Gedl (red.), Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z południem, Kraków-Przemyśl, 1982, s. 153–178.
207.
Noworyta, E., Materiały z badań osady kultury łużyckiej w Strachowie, gmina Sobótka, Silesia Antiqua XX, 1978, s. 29–47.
208.
Orlicka, J., Badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury łużyckiej w Mirocinie Dolnym, stan. 78, gm. Kożuchów, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XXXVI, 1995, s. 275–280.
209.
Orlicka, J., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Mirocinie Dolnym gm. Kożuchów, Archeologia Środkowego Nadodrza I, 1998, s. 203–211.
210.
Orlicka-Jasnoch, J., Wstępne wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na cmentarzysku kurhanowym ludności kultury łużyckiej w Różanówce, pow. Nowa Sól, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XLIX, 2007, s. 103–122.
211.
Orlicka-Jasnoch, J., Uwagi na temat roli kadzielnic w grobach ciałopalnych grupy białowickiej, [w:] A. Jaszewska, A. Michalak (red.), Ogień – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VI polsko-niemieckie spotkania archeologiczne Garbicz, 5–6 czerwca 2008, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 4, Zielona Góra, 2011, s. 95–115.
212.
Orlińska, G., Catalogue of the Germanic Antiquities from the Klemm Collection in the British Museum, London, 2001.
213.
Ostoja-Zagórski, J., Gród halsztacki w Jankowie nad Jeziorem Pakoskim, Wrocław, 1978.
214.
Patay, P., Die Bronzegefäße in Ungarn, Prähistorische Bronzefunde II/10, München, 1990.
215.
Pawlak, E., Wyniki badań ratowniczych prowadzonych na stanowisku 1 w Osieku, gm. Jarocin w 2007 r., Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 11, 2010, s. 61–81.
216.
Perzyńska, M., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Nowym Mieście nad Wartą w powiecie jarocińskim, Fontes Archaeologici Posnanienses XII, 1961, s. 56––145.
217.
Piaszykówna, M., Pradzieje miasta Poznania, Biblioteka Archeologiczna. Seria B. Inwentaryzacja zabytków archeologicznych I, Poznań, 1953.
218.
Pieczyński, Z., Cmentarzysko z wczesnego okresu żelaznego (700–400 p.n.e.) w Gorszewicach, w pow. szamotulskim, Fontes Archaeologici Posnanienses IV (1953), 1954, s. 101–150.
219.
Piontek, J., Wyniki badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych z cmentarzyska w Trzebulach powiat Krosno, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne III, 1972, s. 425–430.
220.
Piontek, J., Charakterystyka antropologiczna grobów ciałopalnych z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Kotli powiat Głogów, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne III, 1972, s. 430––436.
221.
Prüssing, G., Die Bronzegefäße in Österreich, Prähistorische Bronzefunde II/5, Stuttgart, 1991.
222.
Przybyła, M. M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Siemoni, gm. Bobrowniki, woj. śląskie, Śląskie Prace Prahistoryczne 6, 2007, s. 54–200.
223.
Przybyła, M. S., Uwagi o chronologii ceramiki grupy tarnobrzeskiej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego XXIV, 2003, s. 27–54.
224.
Purowski, T., Paciorki szklane zdobione linią zygzakowatą odkryte w międzyrzeczu Odry i Wisły na stanowiskach z wczesnej epoki żelaza, Archeologia Polski LV, 2010, s. 23–88.
225.
Puttkammer, T., Das prähistorische Gräberfeld von Niederkaina bei Bautzen. Band 10, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte 54, Dresden, 2008.
226.
Rachwaniec, A., Problematyka wczesnej fazy kultury łużyckiej w rejonie Nowej Huty, [w:] M. Gedl (red.), Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z południem, Kraków-Przemyśl, 1982, s. 59–72.
227.
Radwan, A., Die Kupfer- und Bronzegefäße Ägyptens, Prähistorische Bronzefunde II/2, München, 1983.
228.
Rajkowska, E., Materiały z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Osieku, gm. Jarocin, woj. kaliskie, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXIII (1982–1984), 1984, s. 1–18.
229.
Romanow, J., Wielokulturowa osada w Książku, pow. Kłodzko, Silesia Antiqua XVI, 1974, s. 175–195.
230.
Rook, E., Zabytki kultury łużyckiej z Pleszowa (Nowa Huta) z badań w latach 1954–1955, Materiały Archeologiczne II, 1960, s. 179–196.
231.
Różańska, H., Cmentarzysko łużyckie z młodszego okresu halsztackiego w Spicymierzu, pow. Turek, Materiały Starożytne IV, 1958, s. 145–155.
232.
Różycka, T., Badania na cmentarzysku kultury łużyckiej w Słupie, pow. Środa Śląska, w 1960 roku, Silesia Antiqua IV, 1962, s. 165–197.
233.
Różycka, T., Różycki, K., Prace ratowniczo-zabezpieczające na cmentarzysku kultury łużyckiej w Wołowie Śląskim w latach 1958–1959, Silesia Antiqua III, 1961, s. 39–74.
234.
Rydzewski, J., Osada kultury łużyckiej w Podłężu (Część I: katalog materiałów), Materiały Archeologiczne Nowej Huty XIII, 1989, s. 11–124.
235.
Sarnowska, W., Cmentarzysko łużyckie we Wrocławiu-Grabiszynie, Materiały Starożytne III, 1958, s. 351–377.
236.
Schneider, J., Die Keramik des Aurither Stils westlich der Oder, Studien zur Lausitzer Kultur 3, Leipzig, 1958, s. 5–70.
237.
Schöneburg, P., Rösler, H., Wasser aus der Röhre, [w:] Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier 2007, Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 20, Wünsdorf, 2008, s. 91–94.
238.
Sobkowiak-Tabaka, I., Katalog obiektów, [w:] Osadnictwo pradziejowe, średniowieczne i nowożytne w Lutolu Mokrym, Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych IV, Poznań, 2012, s. 13–49.
239.
Sobkowiak-Tabaka, I., Podsumowanie, [w:] Osadnictwo pradziejowe, średniowieczne i nowożytne w Lutolu Mokrym, Ratownicze badania archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych IV, Poznań, 2012, s. 383–385.
240.
Stanisławski, A., Wojnicki, T., Osada ludności kultury łużyckiej na wielokulturowym stanowisku Zakrzów 41, powiat Krapkowice, [w:] B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, zesz. 7: Badania na autostradzie A4, część V: Osada ludności kultury łużyckiej w Zakrzowie, powiat Krapkowice, stanowisko 41, Wrocław, 2008, s. 7–148.
241.
Stegmann-Rajtár, S., Spätbronze- und früheisenzeitliche Fundgruppen des mittleren Donaugebietes, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 73, 1992, s. 30–179.
242.
Stępnik, T., Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej w Chróstniku stan. 1, gm. Lubin, woj. dolnośląskie, Archeologia Środkowego Nadodrza VII, 2010, s. 39–80.
243.
Szamałek, K., Kruszwicki zespół osadniczy w młodszej epoce brązu i w początkach epoki żelaza, Polskie Badania Archeologiczne 26, Wrocław, 1987.
244.
Szamałek, K., Zmiany w technologii i stylu ceramiki z osad kultury łużyckiej w świetle badań materiałów nadgoplańskich, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXVII, 1992, s. 5–22.
245.
Szamałek, K., Procesy integracji kulturowej w młodszej epoce brązu i początkach epoki żelaza na Pojezierzu Wielkopolskim, Poznań, 2009.
246.
Szarek-Waszkowska, E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Krzemienicy pow. Mielec, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego IX (1970/1972), 1975, s. 3–51.
247.
Szczepanek, A., Wieczorek, M., Cmentarzysko z epoki brązu w Opatowie, stanowisko 1, woj. częstochowskie. Zarys badań prowadzonych w latach 1938–1998, Zeszyty Muzeum Częstochowskiego. Archeologia 3, 1999, s. 43–53.
248.
Szczepanek, A., Jarosz, P., Suder, W., Sprawozdanie z badań ratowniczych na cmentarzysku z epoki brązu w Opatowie, stanowisko 1, województwo śląskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002, Katowice, 2004, s. 60–66.
249.
Szpunar, A., Okoński, J., Faza łużycka wielokulturowej osady w Tarnowcu, gm. Tarnów, pow. tarnowski, woj. małopolskie, stan. 1, [w:] J. Gancarski (red.), Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, 2003, s. 397–435.
250.
Szydłowska, E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie. Materiały, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 5, Bytom, 1968.
251.
Szydłowska, E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie. Omówienie materiałów, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia 9, Bytom, 1972.
252.
Śmigielski, W., Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w roku 1956 i 1957, Fontes Archaeologici Posnanienses X, 1959, s. 256–286.
253.
Śmigielski, W., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Terespotockiem, pow. Nowy Tomyśl, Fontes Archaeologici Posnanienses XI, 1960, s. 1–40.
254.
Śmigielski, W., Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w roku 1958, Fontes Archaeologici Posnanienses XIII (1962), 1963, s. 346–363.
255.
Śmigielski, W., Groby ludności kultury łużyckiej z Wągrowca, Fontes Archaeologici Posnanienses XIII (1962), 1963, s. 318–321.
256.
Śmigielski, W., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Karcu, pow. Gostyń. Część I, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 1965, s. 10–78.
257.
Trybała-Zawiślak, K., Groby z przykryciem popielnicy w tarnobrzeskiej kulturze łużyckiej, [w:] S. Czopek (red.), Hic mortui vivunt. Z badań nad archeologią funeralną, Rzeszów, 2012, s. 149–165.
258.
Uciechowska-Gawron, A., Osadnictwo łużyckie i wczesnośredniowieczne na stanowisku Św. Wojciech nr 17, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 2, Zielona Góra, 2006, s. 213–262.
259.
Uhl, U., Bönisch, E., Töpferton und Scherbenhaufen. Bronzezeitlicher Hausrat bei Klein Görigk, [w:] Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier 2007, Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 20, Wünsdorf, 2008, s. 127–145.
260.
Wanzek, B., Die jungbronzezeitliche Großsiedlung von Buch-Berlin. Erste Vorlage ausgewählter Funde und Befunde, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 2, Zielona Góra, 2004, s. 37–76.
261.
Wawrzyniak, P., Nowe cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu w Glińsku, powiat Świebodzin, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 2, Zielona Góra, 2004, s. 77–90.
262.
Węcowski, M., Sympozjon, czyli wspólne picie. Początki greckiej biesiady arystokratycznej (IX–VII w. p.n.e.), Warszawa, 2011.
263.
Węgrzynowicz, T., Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne II, 1973, s. 7–126.
264.
Wiklak, H., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Niemysłowie pow. Poddębice, Wiadomości Archeologiczne XXVII/4, 1962, s. 395–396.
265.
Wiklak, H., Późniejsze stadia rozwojowe środkowopolskiej grupy kultury łużyckiej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 19, 1972, s. 15–138.
266.
Woźniak, Z., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Chojnie-Golejewku w pow. rawickim, Przegląd Archeologiczny XII (1959), 1960, s. 31–116.
267.
Zaitz, E., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej we Włoszakowicach, woj. Leszno, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX (1978), 1980, s. 3–43.
268.
Zeylandowa, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przyborowie pow. Nowa Sól, Fontes Archaeologici Posnanienses X, 1959, s. 143–151.
269.
Zeylandowa, M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Sierszewie, pow. Jarocin, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 1965, s. 79–102.
270.
Zeylandowa, M., Otwarta osada halsztacka ludności kultury łużyckiej w Kotlinie, pow. Jarocin, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIV (1973), 1974, s. 50–131.
271.
Zeylandowa, M., Materiały z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Dalewie, gm. Śrem, woj. Poznań, Fontes Archaeologici Posnanienses XXXII (1981), 1983, s. 9–12.
272.
Zielonka, B., Materiały z osiedla obronnego kultury łużyckiej w miejscowości Kamieniec, pow. Toruń, Wiadomości Archeologiczne XXII/2, 1955, s. 158–174.
273.
Ziemlińska, W., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Chojnie, w pow. szamotulskim, Fontes Archaeologici Posnanienses VI (1955), 1956, s. 1–29.
274.
Ziomecki, J., Obróbka gliny, [w:] K. Majewski (red.), Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys, tom I, Wrocław, 1975, s. 335–395.
275.
Żychlińska, J., Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Cerekwicy, gm. Rokietnica, woj. wielkopolskie, stanowisko 3, Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza III–IV (1998–2002), 2002, s. 9–135.