MISCELLANEA
O nagolennikach z Siwianki na wschodnim Mazowszu i nie tylko...
1
Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
Data nadesłania: 03-04-2023
Data ostatniej rewizji: 09-05-2023
Data akceptacji: 06-11-2023
Data publikacji online: 03-06-2024
Autor do korespondencji
Grażyna Orlińska
Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
Wiadomości Archeologiczne 2023;LXXIV(74):61-84
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Para nagolenników stanomińskiach (Ryc. 1) została odkryta w południowo-zachodniej części wsi Siwianka, pow. Otwock, na terenie łąkowym nieznacznie opadającym w kierunku jeziora Brodek (Ryc. 2, 3). Przedmioty zalegały w środowisku suchym, na co wskazuje pokry-wająca je patyna szlachetna.
Nagolenniki o prawie takiej samej wielkości i zbliżonej wadze są dość ciasno zwinięte w przeciwne strony, w 1⅓ zwoju, z okrągłego pręta o długości ok. 53 cm i grubości maksymalnej 1,3 cm, zwężającego się ku guziczkowatym zakończeniom, z których jedno jest ukośnie ścienione od wewnątrz (Ryc. 4, 6). Ornament z wąskich rowków pokrywający całą zewnętrzną powierzchnię ozdób, z wieloma niedokładnościami (Ryc. 8), uzyskano w formie odlewniczej metodą na wosk tracony, użycie której potwierdza brak szwów odlewniczych na prętach i wady w postaci wgłębień nachodzących na zdobienie (Ryc. 5). Nagolenniki odlano z brązów cynowych o podobnym udziale głównych składników stopowych. Nagolenniki z Siwianki odpowiadają ciasno zwiniętym egzemplarzom typu klasycznego wersji mazowieckiej w klasyfikacji Małgorzaty Mogielnickiej-Urban i okazom typu Vb1 w podziale Marcina. Maciejewskiego – symetrycznym, z guziczkowatymi zakończeniami, zdobionym ciągłym ornamentem mazowieckim, wśród których ponad połowa zawiera wątek zakreskowanego trójkąta (Ryc. 10:a–h). Okazy zdobione takim jak w Siwiance silnie zgeometryzowanym wzorem z par zakreskowanych klepsydr ze stykających się wierzchołkami trójkątów (Ryc. 10:a.b) skupiają się na wschodnim Mazowszu (Ryc. 12). Na nagolennikach z Podlasia umieszczano najczęściej układy rombów między rozsuniętymi zakreskowanymi (Ryc. 10:h) i rzadziej pustymi trójkątami (Ryc.10:i–k). Nieliczne nagolenniki dekorowane innymi wzorami z zakreskowanych trójkątów rejestrowane są zarówno na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, jak i na Mazowszu zachodnim (Ryc. 10:e–g) oraz sporadycznie poza strefą mazowiecko-podlaską (Ryc. 10:c.d). Ornamenty, których podstawowym wątkiem są grupy ukośnych żłobków – stykające się (Ryc. 10:m) i rozsunięte (Ryc. 10:n–r) nie przyjęły się na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, podobnie jak i ukośne krzyże (Ryc. 10:s) czy układy „drabinek” (Ryc. 10:t). Elementy zdobnicze umieszczane na nagolennikach zaczerpnięto najprawdopodobniej z ornamentyki naczyń.
Skupiska podobnie dekorowanych nagolenników na zachodnim i wschodnim Mazowszu oraz Podlasiu (Ryc. 12) mogą świadczyć o funkcjonowaniu tu lokalnych warsztatów brązowniczych hołdujących określonym wzorcom. Znajdowane licznie nagolenniki – same albo w wieloelementowych skarbach przekonują o nadwyżkach miejscowej produkcji brązowniczej, ale skierowanej przede wszystkim na lokalny rynek (Ryc. 12). Niemal wszystkie nagolenniki znalezione na wschód od Wisły są skręcone w 1⅓ zwoju, czym różnią się od w większości półtorazwojowych okazów z zachodniego Mazowsza i egzemplarzy wersji kujawskiej. Te ostatnie tworzą skupisko nad dolną Pilicą (Ryc. 11), świadcząc o oddziaływania kujawskiego ośrodka metalurgicznego, przejawiających się także w rozprzestrzenianiu swoistych wątków zdobniczych (Ryc. 10:p.r, 12). Wpływy ośrodka kujawskiego sięgały także na Podlasie (Ryc. 11). Rozchodzenie się wyrobów i wzorców zdobniczych z Kujaw w kierunkach wschodnim i południowo-wschodnim spowodowała najprawdopodobniej utrata dotychczasowych odbiorców, za-równo w następstwie rozszerzania się w Wielkopolsce osadnictwa kultury pomorskiej, jak i niepokojów wywoływanych najazdami scytyjskimi.
Skarby ze strefy mazowiecko-podlaskiej zawierające nagolenniki są pozbawione wy-znaczników chronologicznych, które pozwoliłyby na uszczegółowienie ich datowania w ramach okresu halsztackiego D. Skarby z Ginetówki, pow. Grójec, Kisielska, pow. Łuków, Rzeszotkowa, pow. Siedlce i Otwocka-Teklina, z uwagi na obecność paciorków wykonanych z pasty szklanej, a nie fajansowej, mogły zostać zdeponowane najwcześniej w młodszej części okresu halsztackiego D (fazie HaD2 według Tomasza Purowskiego). Do schyłku okresu halsz-tackiego D lub początków starszego okresu przedrzymskiego (początków okresu lateńskiego w datowaniu Jana Michalskiego) odnoszony jest zespół z Bąkowa Dolnego, pow. Łowicz. Zapinka z ozdobną nóżką z Łuszkowa, pow. Kościan, wyznacza terminus ante quem złożenia skarbu na początki starszego okresu przedrzymskiego (wczesny okres lateński A według Zenona Woźniaka).
FINANSOWANIE
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
REFERENCJE (68)
2.
Kostrzewski, Archiwum: archiwum Józefa Kostrzewskiego w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze.
4.
Andrzejowska M. 2016: Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań „wschodnich”, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupińskie Prace Archeologiczne 11 = Prace Komisji Archeologicznej 21, Biskupin-Wrocław [Muzeum Archeologiczne w Biskupinie], 279–322.
5.
Andrzejowska M. 2017: Brązy ze Słupi – historia niedokończona, WA LXVIII, 119–143.
6.
Andrzejowska M. 2020: Halsztackie ozdoby brązowe z Warszawy-Wilanowa, WA LXXI, 217–236.
7.
Andrzejowska M., Karczmarek Ł. 2021: Odkrycia archeologiczne w Pilicy, WA LXXII, 117–136.
8.
Antoniewicz J. 1959: Skarb halsztacki znaleziony w miejscowości Kisielsk, pow. Łuków, WA XXVI, 49‒55.
9.
Beyer K. 1859: Album fotograficzne wystawy starożytności i Zabytków sztuki urządzonéj przez c.k. Towarzystwo Naukowe w Krakowie 1858 i 1859 r., Warszawa [Karol Beyer].
10.
Blajer W. 2001: Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków [Księgarnia Akademicka].
11.
Blajer W., Chudzińska B. 2000: Ein Bronzebeinring aus unbekanntem Fundort in der Umgebung von Radomsko, [w:] S. Kadrow (red.), A Turning of Ages / Im Wandel der Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on his 70th Anniversary, Kraków [Instytut Archeologii i Etnologii PAN], 47‒55.
12.
Chomentowska B. 1960: Brązowy skarb halsztacki z miejscowości Ginetówka, pow. Grójec, „Światowit” XXIII, 495‒522.
13.
Chudziakowa J. 1974: Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy, Warszawa-Poznań [Państwowe Wydawnictwo Naukowe].
14.
Cofta-Broniewska A. 1996: Metalurgia brązu w świetle źródeł archeologicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska (red.), Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i materiały do dziejów Kujaw 7, Poznań [Uniwersytet im. Adama Mickiewicza], 1‒127.
15.
Dąbrowski J., Mogielnicka-Urban 2014: Zespół osadniczy kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński, woj. mazowieckie, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały V, Warszawa [Instytut Archeologii i Etnologii PAN].
16.
Durczewski D. 1961: Skarby halsztackie z Wielkopolski, PArch. XIII (1960), 7‒107.
17.
Gackowski J. 2012: Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza, Toruń [Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika].
18.
Garbacz-Klempka A. et alii 2018: A. Garbacz-Klempka, Ł. Karczmarek, Z. Kwak, J. Kozana, M. Piękoś, M. Perek-Nowak, P. Długosz, Analysis of a Castings Quality and Metalworking Technology. Treasure of the Bronze Age Axes, „Archives of Foundry Engineering” 18 (30/3), 179–185.
19.
Garbacz-Klempka A., Dzięgielewski K., Perek-Nowak M. 2022: Analizy metaloznawcze wybranych przedmiotów brązowych i ołowianych z cmentarzyska w Świbiu, [w:] M. Machnik, K. Dzięgielewski, Cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza w Świbiu na Górnym Śląsku. Tom 2, Gliwice [Muzeum w Gliwicach], 288–335.
20.
Garbacz-Klempka A., Ścibior D., Kwak Z. 2016: Badania i wizualizacja technologii odlewniczej w epoce brązu na podstawie ceramicznych i kamiennych form z Legnicy z ul. Spokojnej, [w:] K. Nowak, T. Stolarczyk (red.), Metalurdzy znad Kaczawy. Cmentarzysko ciałopalne z epoki brązu odkryte w Legnicy przy ul. Spokojnej, Legnica [Muzeum Miedzi w Legnicy], 109–128.
21.
Gądzikiewicz-Woźniak M. 1961: Cmentarzysko łużycko-kloszowe Warszawa-Grochów, stanowisko „Brylowszczyzna”, MS VII, 47–106.
22.
Głosik J. 1993: Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1977‒1981, WA LII/2, 209‒234.
23.
Grygiel M. 2018: Chronologia przemian kulturowych w dobie przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego na Niżu Polskim / The chronology of cultural changes at the turn of the Early and Late Pre-Roman Period in the Polish Lowland, Łódź [Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi].
24.
Gurba J. 1961: Brązowe nagolenniki z Zemborzyc, pow. Lublin, SprArch. XII, 103‒105.
25.
Jaskanis D. 1976: Skarb ozdób brązowych kultury łużyckiej z Brańska. gm. loco, woj. białostockie, RB XIII, 135–149.
26.
Hensel Z. 1996: Produkcja wyrobów ze stopów miedzi na Kujawach w świetle badań chemicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska (red.), Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 7, Poznań [Uniwersytet im. Adama Mickiewicza], 129–190.
27.
Jadczykowa I. 1990: Ciałopalne cmentarzysko kultury łużyckiej, okresu halsztackiego D z Zalewu II, województwo sieradzkie, PMMAE 35 (1988), 15–87.
28.
Kaczmarek M. 2002: Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu, Poznań [Wydawnictwo Naukowe UAM].
29.
Kaczmarek M. 2005: Uwagi o wczesnej fazie kultury pomorskiej w Wielkopolsce, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury pomorskiej, Gdańsk [Muzeum Archeologiczne w Gdańsku], 159–179.
30.
Kaczmarek M. 2017: Nadziejewo. Cmentarzysko ciałopalne z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w środkowej Wielkopolsce / The Late Bronze Age and Early Iron Age Cremation Cemetery in Central Wielkopolska. Nadziejewo, [w:] M. Kaczmarek, G. Szczurek red., Poznańskie studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza / Poznań Studies in the Bronze and Early Iron Ages, HYPERBOREA 3, Poznań [Uniwersytet im. Adama Mickiewicza].
31.
Kłosińska E.M. 2010: Nieznane materiały z cmentarzysk ludności kultury łużyckiej znajdujące się w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 44 (1‒4), 9–24.
32.
Kłosińska E.M. 2013: Zapomniany skarb ozdób brązowych z miejscowości Skwarne, pow. Mińsk Mazowiecki, MSROA XXXIV, 139‒147.
33.
Kłosińska E.M. 2019: Some thoughts regarding the research on the metal finds from the Early Iron Age in the lower Pilica River basin, [w:] M.S. Przybyła, K. Dzięgielewski (red.), Chasing Bronze Age rainbows. Studies on hoards and related phenomena in prehistoric Europe in honour of Wojciech Blajer, Prace Archeologiczne 69. Studies, Kraków [Profil-Archeo], 243–255.
34.
Kłosińska E.M., Solarska K. 2010: Unikatowe znalezisko gromadne z okolic Stawiszyna, pow. białobrzeski, woj. mazowieckie, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 44 (1‒4), 25‒47.
35.
Kostrzewski J. 1954: Ze studiów nad wczesnym okresem żelaznym w Polsce, „Slavia Antiqua” IV, 22–70.
36.
Kostrzewski J. 1964: Skarby i luźne znaleziska metalowe od neolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty, PArch. XV, 5–133.
37.
Krzysiak A., Dzięgielewski K., Garbacz-Klempka A. 2017: Pierścień brązowego napierśnika z wczesnej epoki żelaza z miejscowości Dziechlino-Leśnice koło Lęborka, WA LXVIII, 257–265.
38.
Kurzawska A. 2013: Muszle porcelanek w skarbie z Podbieli, pow. otwocki, FAP 49, 213–220.
39.
La Baume W. 1920: Vorgeschichte von Westpreußen in ihren Grundzügen allgemeinverständlich dargestellt, Danzig: [R. Friedländer & Sohn].
40.
Lissauer A. 1891: Alterthümer der Bronzezeit Provinz Westpreussen und den angrenzenden Gebieten. I. Die Bronzen (Festschrift zur Begrüssung der vom. 3.–5. August 1891 in Danzig tagenden XXII. Allgemeinen Versammlung der Deutschen Anthropologischen Gesellschaft. Gewidmet von der Provinzial-Kommission zur Verwaltung der westpreussischen Provinzial-Museen), Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen II, Danzig [Theodor Bertling].
41.
Maciejewski M. 2019: Brązy stanomińskie i chronologia wczesnej epoki żelaza. Próba uchwycenia nowej perspektywy, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 61, 7–83.
42.
Makarowicz P., Garbacz-Klempka A. 2014: Osada metalurgów w Szczepidle nad środkową Wartą. Z badań nad wytwórczością z brązu w II tys. BC, FAP 50/2, 261–281.
43.
Michalski J. 2000: O skarbie z Bąkowa Dolnego, jego właścicielu i pewnej półce w muzeum, ZOW 55/2, 76–83.
44.
Mikłaszewska-Balcer R. 1964: Cmentarzysko kultury łużyckiej w Warszawie-Miedzeszynie, WA XXX/3–4, 354–370.
45.
Mogielnicka-Urban M. 2008: Nagolennik typu stanomińskiego z Biejkowskiej Woli k. Biejkowa, gm. Promna, pow. białobrzeski, woj. mazowieckie na tle innych znalezisk tego typu w Polsce, [w:] M. Mogielnicka-Urban (red.), Opera ex aere. Studia z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi Janowi Dąbrowskiemu przez przyjaciół, uczniów i kolegów z okazji siedemdziesiątych urodzin, Warszawa [Instytut Archeologii i Etnologii PAN], 211–222.
47.
Nosek S. 1957: Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F: Nauki filozoficzne i humanistyczne VI (1951), Lublin [Uniwersytet Marii-Curie Skłodowskiej].
48.
Orlińska G. 2016: Ozdoby z Warszawy-Zacisza świadectwem starożytnego brązownictwa sprzed 2500 lat, [w:] M. Bryl, A. Badach (red.) Brązy warszawskie. Dzieła, twórcy, kolekcjonerzy, badacze, Warszawa [Stowarzyszenie Historyków Sztuki], 9–13, 89, 102–106.
49.
Orlińska G., Karczmarek Ł. 2010: Niepublikowane nagolenniki typu stanomińskiego, WA LXI (2009–2010), 81–94.
50.
Orlińska G., Prochowicz R. 2010: Późnohalsztacki skarb z Ruszkowa, w pow. ciechanowskim, WA LXI (2009–2010), 95–109.
51.
Pasternak J. 1938: Brązowy skarb halsztacki z Kiełczewa, „Światowit” XVII (1936–1937), 287‒292.
52.
Pawlata L. 2016: Przedmioty z brązu znalezione w okolicach Łomży jako przyczynek do badań metalurgii, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 10‒11 (2014–2015), 37‒56.
53.
Pernicka E. 2014: Provenance Determination of Archaeological Metal Objects, [w:] B.W. Roberts, C.P. Thornton (red.), Archaeometallurgy in Global Perspective, New York [Springer], 239–268.
54.
Podczaszyński B. 1856: (red.) Katalog Wystawy Starożytności i Przedmiotów Sztuki 1856 urządzonéj w pałacu JW. hr. Augustostwa Potockich w Warszawie na Krakowskiem-Przedmieściu, na korzyść Domu Schronienia Opieki Najświętszej Maryi Panny, Warszawa [Józefa Unger].
55.
Podczaszyński B. 1857: Przegląd historyczny starożytności krajowych z powodu wystawy urządzonéj w Warszawie w r. 1856. w pałacu JW. Hr. Aug. Potockich, Warszawa [Józef Unger].
56.
Purowski T. 2010: Paciorki szklane zdobione linią zygzakowatą odkryte w międzyrzeczu Odry i Wisły na stanowiskach z wczesnej epoki żelaza, APolski LV/1–2, 23–86.
57.
Purowski T. 2019: Od fajansu do szkła. Kontakty ziem polskich z głównymi centrami cywilizacyjnymi w II–I tys. p.n.e. w świetle badań archeometrycznych tworzyw szklistych, Warszawa [Instytut Archeologii i Etnologii PAN].
58.
Roszyk W. b.d.: Badania archeologiczne przeprowadzone na stanowisku 4 w Liwie, gm. Liw, woj. siedleckie 1998 roku, m-pis sprawozdania w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, Delegatura w Siedlcach.
59.
Szafrański W. 1955: Skarby brązowe z epoki wspólnoty pierwotnej (IV i V okres epoki brązowej) w Wielkopolsce, Warszawa-Wrocław [Zakład im. Ossolińskich].
60.
Szamałek K. 1987: Kruszwicki zespół osadniczy w młodszej epoce brązu i w początkach epoki żelaza, Polskie Badania Archeologiczne 26, Wrocław [Zakład Narodowy im. Ossolińskich].
61.
Szamałek K. 2009: Procesy integracji kulturowej w młodszej epoce brązu i początkach epoki żelaza na Pojezierzu Wielkopolskim, Poznań [Instytut Archeologii i Etnologii PAN].
62.
Węgrzynowicz T. 1964: Zespół ozdób brązowych z Gośniewic Nowych, pow. Grójec, WA XXX, 84‒86.
63.
Węgrzynowicz T. 1968a: Materiały z cmentarzyska w Woli Kisielskiej, pow. Łuków, WA XXXII/3–4 (1967–1968), 325–331.
64.
Węgrzynowicz T. 1968b: Znaleziska przedmiotów halsztackich z Teklina, pow. Otwock, WA XXXII/3–4 (1967–1968), 505‒511.
65.
Węgrzynowicz T. 1970: Materiały kultury łużyckiej ze wschodniego Mazowsza i Podlasia, WA XXXIV/3–4 (1969), 389–411.
66.
Węgrzynowicz T. 1973: Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, MSiW II, 7–126.
67.
Woźniak Z. 2010: Kontakty mieszkańców ziem polskich ze światem celtyckim u schyłku okresu halsztackiego i we wczesnym okresie lateńskim, PArch. 58, 39–104.
68.
Żurowski J. 1927: Skarby halsztackiego okresu z doliny Dunajca, „Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” IV/1, 3–112.
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
