ROZPRAWY
O nożach ze skuwkami w kulturze przeworskiej
1
Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
Data nadesłania: 23-03-2022
Data ostatniej rewizji: 03-06-2022
Data akceptacji: 30-08-2022
Data publikacji online: 03-11-2022
Data publikacji: 31-12-2022
Autor do korespondencji
Tomasz Rakowski
Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, 00-241, Warszawa, Polska
Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, 00-241, Warszawa, Polska
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):73-107
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Noże jako kategoria zabytków, rzadko były przedmiotem osobnych opracowań. Podejmowano próby ich kategoryzacji i typologizacji, ale masowość ich występowania i relatywne podobieństwo odkrywanych form uniemożliwiały całościowe ujęcie dla poszczególnych kultur archeologicznych. Podobnie jest w przypadku kultury przeworskiej, gdzie ilość zabytków wykonanych z żelaza, jest ogromna w porównaniu do wielu innych kultur europejskiego Barbaricum. Przed właściwym omówieniem zagadnienia warto uściślić terminologię, bowiem poszczególne części noży bywały w publikacjach nazywane rozmaicie, co z pewnością wywołuje pewne nieporozumienia. W oparciu o własną wiedzę i wybrane źródła, proponuję uściślenie nazewnictwa (ryc. 1 i 2).
Jedną z kategorii noży w kulturze przeworskiej są egzemplarze, których rękojeści [ang. handle] wzmacniane były wykonywanymi z taśmy żelaznej skuwkami [ang. ferrules], datowane na młodszy okres przedrzymski i początki wczesnej fazy okresu wpływów rzymskich. Odróżnić można je od noży z pseudoskuwkami, czyli okuciami nie mającymi wewnętrznego światła, ale ściśle przylegającymi do trzpienia rękojeści, będącymi raczej rodzajem tarczki oporowej rękojeści [ang. bolster] (ryc. 4). Ta kategoria noży wymaga osobnego skatalogowania i omówienia.
Skuwki wzmacniające przód rękojeści noży miały kształt owalny lub migdałowaty; inne kształty należą do rzadkości. Zrobione są z cienkiej, wąskiej taśmy żelaznej, zaś nity rękojeści położone dalej od głowni są szersze niż te skuwki, co wskazuje na celowe profilowanie kształtu rękojeści.
Noże o tej konstrukcji w kulturze przeworskiej mają różną długość głowni [ang. blade], od bardzo długich (ponad 20 cm), do krótkich (10 cm i mniej). Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, częściej jednak w tych pierwszych. Datowane są od fazy A2 (ryc. 5), poprzez przełom fazy A2 i A3 (ryc. 6), fazę A3 (ryc. 7 i 8), fazę A3/B1 (ryc. 9 i 10) do początku fazy B1 (ryc. 11). Najczęściej spotykane są w fazach A3 i A3/B1, a więc w drugiej połowie I w. przed Chr. oraz początkowi I w. po Chr. Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, ale częściej w tych pierwszych (tab. 1). Długość głowni noży nie ma znaczenia chronologicznego ani terytorialnego (tab. 1, mapa 2). Wyróżnić można dwa wyraźne skupiska tych zabytków. Pierwsze, zachodnie, obejmuje obszar południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska, drugie zaś, wschodnie znajduje się na Mazowszu (ryc. 14).
Ze względu na relatywnie dużą liczbę (skatalogowano trzydzieści siedem egzemplarzy) uznać należy je za formy charakterystyczne dla wczesnych faz kultury przeworskiej, gdzie też upatrywać należy ich genezy. Największa liczba (siedem egzemplarzy) znana jest z cmentarzyska w Oblinie, pow. garwoliński, gdzie datowane są na wszystkie fazy chronologiczne ich występowania, tj. od fazy A2 do B1. Z tego powodu dla omawianych form noży proponuję nazwę typ Oblin.
Duża precyzja ich wykonania (dotyczy to znanych mi z autopsji egzemplarzy ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie), obecność otworów i nitów [ang. rivets] w trzpieniach [ang. tangs] rękojeści, wskazują na funkcjonowanie w I w. przed Chr. i w samym początku I w. po Chr. wyspecjalizowanych warsztatów potrafiących wykonywać dość skomplikowane projekty. Zanik noży omawianej konstrukcji zbiega się z końcem wytwarzania ceramiki toczonej na kole w tym okresie kultury przeworskiej. Oba te krańcowe zjawiska wiązać można z załamaniem rynków handlowych wynikającym z upadku szeroko rozumianej Celtyki i brakiem miejsca na obszarach na północ od Karpat dla funkcjonowania wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych.
Jedną z kategorii noży w kulturze przeworskiej są egzemplarze, których rękojeści [ang. handle] wzmacniane były wykonywanymi z taśmy żelaznej skuwkami [ang. ferrules], datowane na młodszy okres przedrzymski i początki wczesnej fazy okresu wpływów rzymskich. Odróżnić można je od noży z pseudoskuwkami, czyli okuciami nie mającymi wewnętrznego światła, ale ściśle przylegającymi do trzpienia rękojeści, będącymi raczej rodzajem tarczki oporowej rękojeści [ang. bolster] (ryc. 4). Ta kategoria noży wymaga osobnego skatalogowania i omówienia.
Skuwki wzmacniające przód rękojeści noży miały kształt owalny lub migdałowaty; inne kształty należą do rzadkości. Zrobione są z cienkiej, wąskiej taśmy żelaznej, zaś nity rękojeści położone dalej od głowni są szersze niż te skuwki, co wskazuje na celowe profilowanie kształtu rękojeści.
Noże o tej konstrukcji w kulturze przeworskiej mają różną długość głowni [ang. blade], od bardzo długich (ponad 20 cm), do krótkich (10 cm i mniej). Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, częściej jednak w tych pierwszych. Datowane są od fazy A2 (ryc. 5), poprzez przełom fazy A2 i A3 (ryc. 6), fazę A3 (ryc. 7 i 8), fazę A3/B1 (ryc. 9 i 10) do początku fazy B1 (ryc. 11). Najczęściej spotykane są w fazach A3 i A3/B1, a więc w drugiej połowie I w. przed Chr. oraz początkowi I w. po Chr. Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, ale częściej w tych pierwszych (tab. 1). Długość głowni noży nie ma znaczenia chronologicznego ani terytorialnego (tab. 1, mapa 2). Wyróżnić można dwa wyraźne skupiska tych zabytków. Pierwsze, zachodnie, obejmuje obszar południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska, drugie zaś, wschodnie znajduje się na Mazowszu (ryc. 14).
Ze względu na relatywnie dużą liczbę (skatalogowano trzydzieści siedem egzemplarzy) uznać należy je za formy charakterystyczne dla wczesnych faz kultury przeworskiej, gdzie też upatrywać należy ich genezy. Największa liczba (siedem egzemplarzy) znana jest z cmentarzyska w Oblinie, pow. garwoliński, gdzie datowane są na wszystkie fazy chronologiczne ich występowania, tj. od fazy A2 do B1. Z tego powodu dla omawianych form noży proponuję nazwę typ Oblin.
Duża precyzja ich wykonania (dotyczy to znanych mi z autopsji egzemplarzy ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie), obecność otworów i nitów [ang. rivets] w trzpieniach [ang. tangs] rękojeści, wskazują na funkcjonowanie w I w. przed Chr. i w samym początku I w. po Chr. wyspecjalizowanych warsztatów potrafiących wykonywać dość skomplikowane projekty. Zanik noży omawianej konstrukcji zbiega się z końcem wytwarzania ceramiki toczonej na kole w tym okresie kultury przeworskiej. Oba te krańcowe zjawiska wiązać można z załamaniem rynków handlowych wynikającym z upadku szeroko rozumianej Celtyki i brakiem miejsca na obszarach na północ od Karpat dla funkcjonowania wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych.
FINANSOWANIE
nie dotyczy
REFERENCJE (82)
1.
ANDRZEJOWSKI J. 2005: Wczesna Kragenfibel z Obór i problem jej pochodzenia, WA LVII (2004–2005), 57–66.
2.
ANDRZEJOWSKI J. 2006: Kołoząb, stanowisko 3. Cmentarzysko kultury przeworskiej i kultury wielbarskiej na Mazowszu Płockim, Warszawa, mps w Dziale Epoki Żelaza Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
3.
ANDRZEJOWSKI J. 2009: Nekropola w Modle a późna faza kultury przeworskiej na północnym Mazowszu, mps dysertacji doktorskiej na Wydziale Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
4.
BITNER-WRÓBLEWSKA A. 2007: Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa.
5.
BOCHNAK T. 2003: „Długie noże” w grobach kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego – broń czy narzędzie?, MatArch. XXXIV, 5–18.
6.
BOCHNAK T. 2013: Przyczyny zaniku ceramiki toczonej na ziemiach polskich w początkach I wieku po Chr. – zapomniany sekret, uwarunkowania społeczno-psychologiczne czy czynniki ekonomiczne?, WA LXIV, 85–95.
7.
COFTA-BRONIEWSKA A., BEDNARCZYK J. 1998: Miejsce obrzędowe z doby neolitu i schyłku starożytności w Inowrocławiu, st. 58, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 9, Poznań.
8.
Czarnecka K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Südmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica XIII, Warszawa.
9.
CZARNECKA K. 2010: Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina II, Łódź-Warszawa, 229–238.
10.
CZARNECKA K., SICIŃSKI W. 2015: Unikatowa pochwa miecza z cmentarzyska kultury przeworskiej w Orenicach, pow. łęczycki, WA LXVI, 320–330.
11.
DĄBROWSCY I. i K. 1967: Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz, Polskie Badania Archeologiczne 15, Wrocław.
12.
DĄBROWSKA T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa.
13.
DĄBROWSKA T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków.
14.
DOBROWOLSKA-KIERYŁ M. 2013: (red.) Nóż w kuchni. Sekrety szefa kuchni. Jak kroić i obierać, żeby smacznie zjeść, Warszawa.
15.
DOLENZ H.T. 1992: Studien zu den Eisenmessern vom Magdalensberg in Kärnten, „Carinthia I” 182, 93–134.
16.
DROBERJAR E. 1994: Der Niederschlag der Markomannenkriege auf den kaiserzeitlichen Siedlungen in Südmähren und die Frage der Übergangsstufe B2/C1, [w:] H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (red.), Markomanennkriege – Ursachen und Wirkungen. VI. Internationales Symposium “Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet”, Wien 23.––26. November 1993, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 1, Brno,179–201.
17.
FOGEL J. 1980: Uzbrojenie ludności kultury wschodniopomorskiej, PArch. 27, 87–123.
18.
GAJEWSKI L., WOŹNIAK Z. 2000: Cmentarzysko wczesnoprzeworskie ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka, SprArch. 52, 231–327.
19.
GARBACZ K. 1991: Nowo odkryte cmentarzysko (?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XLIII, 199–226.
20.
GODŁOWSKI K. 1959: Materiały z cmentarzyska z późnego okresu wpływów rzymskich w Opatowie, pow. Kłobuck, MatArch. I, 173–277.
21.
GODŁOWSKI K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), MSiW II, 255–382.
23.
GODŁOWSKI K. SZADKOWSKA L. 1972: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie, powiat Opole, „Opolski Rocznik Muzealny” V, 5–246.
24.
GRYGIEL M., GRYGIEL R., STASIAK W. 2018: Gola pod Jaraczewem w pradziejach, Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 40, Łódź.
25.
GRYGIEL M., ORZECHOWSKI M. 2015: Zabytki z grobu (?) kultury pomorskiej z miejscowości Ławy, pow. Kazimierza Wielka, woj. świętokrzyskie, MatArch. XL, 169–194.
26.
ILKJÆR J. 1993: Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:3, Højbjerg.
27.
ILKJÆR J. 2007: Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii (tłum. A. Kokowski), Warszawa.
28.
JAMKA R. 1933: Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej, PArch. V/1 (1933–1934), 23–62.
29.
JAMKA R. 1959: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Starachowicach, PArch. XI, 32–62.
30.
JAMKA R. 1963: Materiały kultury przeworskiej z Leonowa, stanowisko II, pow. Łódź, ZNUJ 46 = Prace Archeologiczne 5, Kraków, 59–75.
31.
JANKOWSKA B., NIEWĘGŁOWSKI A., SOCHACKI Z. 1975: Cmentarzysko sprzed 2000 lat w Lemanach, pow. Pułtusk, [w:] B. Gierlach, A. Gieysztor, S. Kotarski (red.), Pułtusk. Studia i materiały z dziejów regionu II, Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych 17, Pułtusk, 27–54.
32.
JANOSZ S. 1952: Cmentarzysko z okresu późno-lateńskiego i rzymskiego w Wymysłowie, pow. Gostyń, FAP II (1951), 1–284.
33.
JANOSZ S. 1960: Dalsze groby ciałopalne z okresu rzymskiego w Nacławiu pow. Kościan, FAP XI, 224–229.
34.
JAŻDŻEWSKA M., SICIŃSKI W. 2017: Siemiechów stanowisko 2, województwo łódzkie. Cmentarzysko i osada kultury przeworskiej, Wydawnictwa Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego 22, Łódź.
35.
KAMYSZEK L., ŻYGADŁO L. 2020: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ochocicach, stanowisko 5, gm. Kamieńsk, woj. łódzkie, FAP 56, 157–198.
36.
KASPRZAK M. 2013: Noże ze stanowiska w południowo-zachodniej części kwartału ulic: Długie Ogrody, Szafarnia, Angielska Grobla i św. Barbary w Gdańsku, Archeologia Gdańska V, Gdańsk, 309–335.
37.
KASZEWSKA E. 1962: Cmentarzysko kultury wenedzkiej w Piotrkowie Kujawskim, pow. Radziejów, PMMAE 8, 5–78.
38.
KONTNY B. 2019: Archeologia wojny. Ze studiów nad uzbrojeniem barbarzyńskiej Europy okresów wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Oświęcim.
39.
KOSTRZEWSKI B. 1947: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie), PArch. VII/2, 192–293.
40.
KOSTRZEWSKI B. 1954: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Domaradzicach, pow. Rawicz, FAP IV (1953), 153–274.
42.
ERZEPKI B., KOSTRZEWSKI J. 1915: (red.) Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu / Album im Museum der Posener Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften aufbewahrten praehistorischen Denkmäler des Grossherzogtums Posen, zesz. IV / Heft IV, Poznań/Posen.
43.
KOZAK D.N. 1982: Eine Bestattung aus dem ersten nachchristlichen Jahrhundert am Oberlauf des Dnjestr, „Germania” 60/2, 533–545.
44.
KOZAK D.N. 1985: Mogil'nik pševors'koï kul'turi pobliżu s. Grinìv na Verhn'omu Podnìstrov’ï, „Arheologìâ” 52, 52–64.
45.
KOZŁOWSKA R. 1958: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i wczesnorzymskiego w Niecieplinie, pow. Garwolin, MS IV, 337–365.
46.
KRAMAREK I. 1962: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Kotli, pow. Głogów, „Silesia Antiqua” IV, 213–240.
47.
KRÄMER W. 1985: Die Grabfunde von Manching und die latènezeitlichen Flachgräber in Südbayern, Die Ausgrabungen in Manching 9, Stuttgart.
48.
KURZYŃSKA M. 2020: Grudziądz-Rządz (Rondsen, Kr. Graudenz), stan. 1, archiwalne cmentarzysko kultury oksywskiej i wielbarskiej, Grudziądz.
49.
LiaNa T. 1975: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Nowym Mieście, pow. Rawa Mazowiecka, WA XL/3, 375–410.
50.
ŁUCZKIEWICZ P. 2006: Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Archaeologia Militaria II, Lublin.
51.
MACIAŁOWICZ A. 2017: Celtyckie tradycje rzemieślnicze na Mazowszu w świetle znalezisk zapinek, [w:] W. Nowakowski, W. Orliński, M. Woińska (red.), Relacje kultury przeworskiej i lateńskiej na Mazowszu. Wnioski z badań cmentarzyska przeworskiego w Legionowie CSP, Legionowo-Warszawa, 61–118.
52.
MAKIEWICZ. T. 1970: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej, pow. Łódź, PMMAE 17, 175–255.
53.
MARCINIAK J. 1957: Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy, MS II, 7–174.
54.
MARTYNIAK G., PASTWIŃSKI R., PAZDA S. 1997: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie, Wrocław.
55.
MICHALIK P. 2007: Późnośredniowieczne i wczesnonowożytne noże z zamku w Pucku, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XV, Warszawa.
56.
NIEWĘGŁOWSKI A. 1982: Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XXXIII (1981), 61–98.
57.
NIEWĘGŁOWSKI A. 1991: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Garwolinie, woj. siedleckie, Warszawa.
58.
NOWAKOWSKI W. 1994: Krieger ohne Schwerter – Die Bewaffnung der Aestii in der Römischen Kaiserzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 8, Lublin/Marburg, 379–391.
59.
OKULICZ J. 1971: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w miejscowości Dobrzankowo, pow. Przasnysz, MSiW I, 127–170.
60.
OKULICZ J. 1983: Cmentarzyska z okresu rzymskiego na „Łysej Górze” i „Zwierzyńcu” w Gródkach w województwie ciechanowskim, RO XIV/XV, 73–189.
61.
ORLIŃSKI W., WOIŃSKA M. 2017: Katalog, [w:] W. Nowakowski, W. Orliński, M. Woińska (red.), Relacje kultury przeworskiej i lateńskiej na Mazowszu. Wnioski z badań cmentarzyska przeworskiego w Legionowie CSP, Legionowo-Warszawa, 255–[307].
62.
PESCHECK CH. 1939: Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus), Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 5, Leipzig.
63.
PIČ J.L. 1905: Starožitnosti země České, część II: Čechy na úsvitě dějin, tom 3: Žarové hroby v Čechách a příchod Čechů, Praha.
64.
RAMSL P.C. 2002: Das Eisenzeitliche Gräberfeld von Pottenbrunn, Fundberichte aus Österreich. Materialheft A 11, Wien.
65.
PIETA K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska, Archeologica Slovaca Monographiae – Studia XI, Nitra.
66.
RAU A. 2010a: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 1. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Text, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72/1, Højbjerg.
67.
RAU A. 2010b: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 2. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Listen, Katalog, Literatur, Konkordanz, Tafeln, Pläne, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72/2, Højbjerg.
68.
RODZIŃSKA-NOWAK J. 2012: Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej, Opera Archeologiae Iagellonicae II, Kraków.
69.
RUUSUVUORI A. 2016: The Puukko. Finish knives from antiquity to today, Atglen (Pa).
70.
SICIŃSKI W. 2019: Kolonia Rychłocice stanowisko 1, województwo łódzkie. Cmentarzysko od epoki brązu po okres wędrówek ludów, Łódź.
71.
SÎRBU V. 2006: Oameni şi zei în lumea geto-dacilor – mărturii arheologice / Man and Gods in the Geto-Dacian World – archaeogical testimony, Braşov.
73.
SZABOVÁ A. 2018: Nože a nožnice na juhozápadnom Slovensku v dobe rímskiej, „Musaica archaeologica” 3/1, 65–80.
74.
SZAREK-WASZKOWSKA E. 1973: Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy, Studia i Materiały Lubelskie 5, Lublin (1971), 79–186.
75.
SZYDŁOWSKI J. 1959: Badania na Ostrej Górce w Kalinowie, pow. Strzelce Opolskie, „Silesia Antiqua” I, 155–195.
76.
SZYDŁOWSKI J. 1964: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Choruli, pow. Krapkowice, Wrocław.
78.
WESKI T. 1982: Waffen In germanischen Gräbern der älteren römischen Kaiserzeit südlich der Ostsee, B.A.R. Int. Series 147, Oxford.
79.
WOŁĄGIEWICZOWIE M.D. i R.1964: Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, MZP IX (1963), 9–166.
81.
ZIELONKA B. 1953: Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w pow. inowrocławskim, PArch. IX/2–3 (1951–1952), 353–386.
82.
ZIELONKA B. 1970: Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim, FAP XX (1969), 147–217.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
