MISCELLANEA
Odkrycia archeologiczne w Pilicy
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, PL 00-241, Warszawa
2
Laboratorium Bio- i Archeometrii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, ul. Długa 24/26, PL 00-950 Warszawa
Data nadesłania: 23-12-2020
Data ostatniej rewizji: 04-07-2021
Data akceptacji: 16-07-2021
Data publikacji: 20-12-2021
Wiadomości Archeologiczne 2021;LXXII(72):117-143
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
W lipcu 2019 roku w korycie rzeki Pilicy, niedaleko jej ujścia do Wisły, przypadkowo odkryto spiralną bransoletę brązową i ułamek starożytnego naczynia glinianego. Zabytki wydobyto z dna rzeki, przy południowym brzegu niewielkiej piaszczystej wysepki, położonej pomiędzy wsiami Pilica, gm. Warka, pow. grójecki i Boguszków, gm. Magnuszew, pow. kozienicki (Ryc. 1, 2). W wyniku profesjonalnych badań archeologicznych, przeprowadzonych z udziałem ekipy nurków-archeologów, w bezpośrednim sąsiedztwie pierwszego znaleziska pozyskano jeszcze dziesięć fragmentów starożytnych naczyń glinianych (Ryc. 3).
Zbiór ułamków ceramiki składa się z dwóch den, dwóch fragmentów przydennych partii naczyń, sześciu fragmentów brzuśców i jednego fragmentu talerza krążkowego, względnie masywnego dna (Ryc. 4, 5). Większość skorup nosi ślady długotrwałego przebywania w środowisku mokrym. Jeden ułamek uznano za nowożytny, pozostałe należy łączyć z kulturą łużycką z przedziału czasowego obejmującego młodsze fazy epoki brązu i wczesną epokę żelaza. Wyróżnia się dolna część silnie gładzonego naczynia o pogrubionym dnie (Ryc. 4:b, 5:b, 6:b). Może być to fragment tzw. pucharka/ kubka ulwóweckiego, formy ceramicznej znanej przede wszystkim ze stanowisk ulokowanych na wschód od środkowej Wiały, w dorzeczach Wieprza i Bugu. Najbliższe znaleziska naczyń zaliczanych do typu ulwóweckiego znane są z osady i cmentarzyska kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński i z cmentarzyska w Radomiu-Wośnikach. Pucharki/ kubki ulwóweckie powszechnie datowane są na IV okres epoki brązu, jednak niektóre okazy (np. z Radomia), ze względu na pewną swoistość formy i ornamentu, mogą być datowane na V okres epoki brązu i później.
Pozostałe fragmenty w większości pochodzą z naczyń średnio- lub grubościennych, chropowaconych, wykonanych z masy ceramicznej z obfitą domieszką mineralną o dużych ziarnach często barwy białej i różowej (Ryc. 4:i). Noszą cechy warsztatu ceramicznego kultury łużyckiej z końca epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Obecnie niemożliwe jest jednoznaczne wskazanie miejsca (lub miejsc), z których materiały ceramiczne zostały wypłukane i przeniesione przez wodę. Z położonych wzdłuż rzeki stanowisk kultury łużyckiej należy przede wszystkim brać pod uwagę osadę w Michałowie-Parcelach, gm. Warka (Ryc. 7), leżącą na piaszczysto-żwirowym wyniesieniu okresowo podmywanym przez rzekę. Badane w latach 70. XX wieku stanowisko nie zostało dotąd opracowane i opublikowane.
Dziesięciozwojowa bransoleta wykonana została z płasko-wypukłej taśmy brązowej z końcami w kształcie okrągłych drutów (Ryc. 8, 9). Zdobiona jest powtarzającymi się na przemian motywami szerokich pasów złożonych z poprzecznych wąskich żłobków oraz skośnych krzyży, z których część ma na skrzyżowaniu ramion wybity symbol kółka z zaznaczonym środkiem (Ryc. 10). Forma i ornamentyka bransolety bliskie są stylistyce ozdób „typu stanomińskiego”, uznawanych za produkty lokowanego na Kujawach ośrodka metalurgicznego kultury łużyckiej, datowanego na okres halsztacki D. Najbardziej typowym „stanomińskim” elementem zdobniczym bransolety z Pilicy jest motyw leżącego krzyża, spotykany w różnych wersjach na wyrobach zaliczanych do kategorii „ozdób kujawskich”, a zwłaszcza na bransoletach w całym ich zasięgu (Ryc. 12:a–e.j–m). Liczba zwojów, parametry taśmy i rodzaj zakończeń różnią jednak ten egzemplarz zarówno od „niskich” jak też od „wysokich” bransolet w klasyfikacji J. Kostrzewskiego (1954), ostatnio zmodyfikowanej przez M. Maciejewskiego (2019). Swoiste cechy upodobniają bransoletę z Pilicy do trzech, również nietypowych ozdób odkrytych w Zabieżkach, pow. otwocki i w okolicach Słupi (Nowej?), pow. kielecki (Ryc. 12:m), które wystąpiły w towarzystwie nagolenników i naszyjników „kujawskich”, oraz nagolenników typu stanomińskiego wersji mazowieckiej wg klasyfikacji M. Mogielnickiej-Urban (2008). Wykonane zostały z bardziej masywnych pasów metalu niż pozostałe „wysokie” bransolety zdobione krzyżami. Ich końcowe zwoje,w postaci gładkich, okrągłych drutów, nie mają analogii w pozostałych, podobnie ornamentowanych okazach. Taki kształt zakończeń jest natomiast charakterystyczny dla wysokich, kilkunastozwojowych, specyficznie zdobionych bransolet zwiniętych z niezbyt szerokiej taśmy o daszkowatym przekroju, odkrywanych(także w zespołach z wyrobami „kujawskimi”) na wschodnim Mazowszu i Podlasiu (Ryc. 12:p).
Te cztery bransolety powstały zapewne w pracowniach ulokowanych w strefie mieszania się kanonów sztuki rzemieślniczej i zdobniczej reprezentowanej przez wyroby uważane za „klasyczne” kujawskie, z wzorami cenionymi na miejscowym rynku zbytu. Skład chemiczny stopu, z którego wykonano bransoletę z Pilicy jest charakterystyczny dla większości wyrobów z okresu halsztackiego (Aneks1). Brak śladów wytwórczości brązowniczej na omawianym terenie uniemożliwia próby lokalizacji warsztatów.
Z rejonu dolnej Pilicy znanych jest jeszcze kilka znalezisk „brązów kujawskich”, znajdowanych pojedynczo i w wieloskładnikowych skarbach (Ryc. 7). Ich charakterystyka i kontekst, w jakim wystąpiły, świadczą o szerokich powiazaniach tego obszaru z różnymi strefami kulturowymi, zwłaszcza południowej i południowo-wschodniej Europy.
REFERENCJE (92)
1.
ANDRZEJOWSKA M. 2008: Stanowisko ze schyłku epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza w Dziecinowie, pow. otwocki, „Wiadomości Archeologiczne” LX, 225–320.
2.
ANDRZEJOWSKA M. 2016: Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań „wschodnich”, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII w. przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupińskie Prace Archeologiczne 11 = Prace Komisji Archeologicznej 21, Biskupin-Wrocław, 279–322.
3.
ANDRZEJOWSKA M. 2017: Brązy ze Słupi. Historia niedokończona, „Wiadomości Archeologiczne” LXVIII, 119–146.
4.
ANDRZEJOWSKA M. 2020: Halsztackie ozdoby brązowe z Warszawy-Wilanowa, „Wiadomości Archeologiczne” LXXI, 217–237.
5.
BIELIŃSKA G., WIECZOREK-SZMAL M., KOSIŃSKI M. 2016: Bransoleta spiralna kultury łużyckiej znaleziona w miejscowości Żarki, pow. myszkowski, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego” 15 (2015), 55‒63.
6.
BLAJER W. 1990: Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej 28, Wrocław.
7.
BLAJER W. 1992: Ze studiów nad skarbami okresu halsztackiego w Polsce, [w:] S. Czopek (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami. Materiały z konferencji – Rzeszów, 17–20.09.1991, Rzeszów, 101–110.
8.
BLAJER W. 2001: Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków.
9.
BLAJER W. 2013: Młodsza epoka brązu na ziemiach polskich w świetle badań nad skarbami, Kraków.
10.
BLAJER W. ET ALII 2018: W. Blajer, P. Micyk, M. Biborski, A. Kraszewska, P. Valde-Nowak, The hoard of bronze objects from site 8 at Zagórze, Wadowice District, „Recherches Archéologiques” NS 9 (2017), 319–338.
11.
BRZÓSKA A. ET ALII 2016: A. Brzóska, B. Kontny, P. Prejs, J. Staniszewska, O dłubankach z jeziora Łęczek historia prawdziwa, „Archeo UW” 3, 18–27.
12.
CHOMENTOWSKA B. 1960: Brązowy skarb halsztacki z miejscowości Ginetówka, pow. Grójec, „Światowit” XXIII, 495–522.
13.
CIEŚLAK-KOPYT M. ET ALII 2004: M. Cieślak-Kopyt, I. Micke, E. Skubicha, W. Twardowski, Radomskie – Alfabet wykopalisk, Radom.
14.
COFTA-BRONIEWSKA A. 1996: Metalurgia brązu w świetle źródeł archeologicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska, Z. Hensel, Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 7, Poznań, 1–130.
15.
CONWENTZ H. 1905: Das Westpreussische Provinzial-Museum 1880–1905. Nebst bildlichen Darstellungen aus Westpreussens. Natur und vorgeschichtlicher Kunst, Danzig.
16.
CZEKIERUK I.B. 1906: Cmentarzysko ciałopalne we wsi Ostrołęce, „Światowit” VII, 44–45.
18.
DANIELOVÁ B. 2018: Northern elements in the Lusatian culture in Slovakia on the example of bronze artefacts from Orava, „Acta Archaeologica Carpathica” LIII, 77–96.
19.
DĄBROWSKI J., MOGIELNICKA-URBAN M. 2014: Zespół osadniczy kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński, woj. mazowieckie, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały V, Warszawa.
20.
DURCZEWSKI D. 1961: Skarby halsztackie z Wielkopolski, „Przegląd Archeologiczny” XIII (1960), 7–107.
21.
DURCZEWSKI D. 1973: Brązowy skarb halsztacki z Rudki, pow. Szamotuły, FAP 23 (1972), 206–209.
22.
DZIĘGIELEWSKI K. 2010: Osada z młodszej i późnej epoki brązu na stanowisku 48 w Wojniczu, pow. Tarnów, [w:] J. Chochorowski (red.), Wojnicz 18 i 48, pow. Tarnów – osady z epoki brązu i średniowiecza, Via Archaeologica. Źródła z nadań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 55–116.
23.
DZIĘGIELEWSKI K. 2016: Societies of the younger segment of the early Iron Age in Poland (500–250 BC), [w:] A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages4: 500 BC–500 AD, Warszawa, 15–48.
24.
GACKOWSKI J., ROSOŁOWSKI S. 2020: Wyroby z brązu i żelaza: analiza kulturowo-chronologiczna, [w:] J. Gackowski, H.P. Dąbrowski, Znalezisko gromadne przedmiotów metalowych kultury łużyckiej w Brudzyniu, pow. żniński, VI Sprawozdania Biskupińskie = Archeologia epoki brązu i żelaza. Studia i materiały 3, Biskupin-Toruń, 83–114.
25.
GAWLIK A. 2009: Elementy miłogradzkie w środowisku kultury łużyckiej Polski południowo-wschodniej, [w:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, Collectio Archaeologica Ressoviensis XI, Rzeszów, s. 177–190.
26.
GĄDZIKIEWICZ M. 1954: Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, „Wiadomości Archeologiczne” XX/2, 134–178.
27.
GŁOSIK J. 1970: Zniszczony grób ciałopalny kultury łużyckiej w miejscowości Odrzywołek, pow. Grójec, „Wiadomości Archeologiczne” XXXV/3, 406–407.
28.
GŁOSIK J. 1977: Katalog Pogotowia Archeologicznego za rok 1972 (III), „Wiadomości Archeologiczne” XLI/2 (1976), 225–240.
29.
GRIESA I. 1999: Die früheisenzeitlichen Funde der Lausitzer Kultur, [w:] I. Griesa, R.-M. Weiss, Hallstattzeit, Die Altertümer im Museum für Vor- und Frühgeschichte, Mainz am Rhein.
30.
HENSEL Z. 1996: Produkcja wyrobów ze stopów miedzi na Kujawach w świetle badań chemicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska, Z. Hensel, Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 7, Poznań, 131–190.
31.
HÄNSEL A. 1997: Floth, Kr. Czarnikau, Prov. Brandenburg (Radolinek, Gm. Trzcianka, woj. Piła, Polen), [w:] A. Hänsel, B. Hänsel (red.), Gaben an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin – Bestandskataloge 4, Berlin, 133–134.
32.
HÄNSEL B. 1976: Beiträge zur regionalen und chronologischen Gliederung der älteren Hallstattzeit an der unteren Donau, Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes 17, Bonn.
33.
IGNACZAK M. 2016: Elementy kulturowe lasostepu pontyjskiego we wczesnej epoce żelaza na Niżu Polskim w świetle materiałów ceramicznych (650–520/470 BC), Poznań.
34.
JASKANIS D. 1976: Skarb ozdób brązowych kultury łużyckiej z Brańska, gm. loco, woj. białostockie, „Rocznik Białostocki” XIII, 135–149.
35.
JENSEN J. 1997: Fra Bronze- til Jernalder – en kronologisk undersogelse, Nordiske Fortidsminder B/15, København.
36.
KACZMAREK M. 2012: Epoka brązu na nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych, Poznań.
37.
KARCZMAREK Ł. 2018: Ceramika ze starszych faz stanowiska II w Łęgonicach Małych, [w:] M. Kordowska, K. Kowalska, Łęgonice Małe, stan II. Cmentarzysko kultury przeworskiej nad dolną Pilicą, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VII, Warszawa, 118–123.
38.
KĘPKA A. 2020: Bransoleta z dna rzeki. Jakie jeszcze skarby skrywają wody Pilicy?, „Gazeta Wyborcza. Radom” z 12.07. 2020.
39.
KŁOSIŃSKA E.M. 2010: Nieznane materiały z cmentarzysk ludności kultury łużyckiej znajdujące się w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” XLIV/1–4, 9–24.
40.
KŁOSIŃSKA E.M. 2018: Radom-Wośniki, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury łużyckiej w regionie radomskim, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 7, Radom-Pękowice.
41.
KŁOSIŃSKA E.M. 2019: Some thoughts regarding the research on the metal finds from the Early Iron Age in the lower Pilica River basin, [w:] M.S. Przybyła, K. Dzięgielewski (red.), Chasing Bronze Age rainbows. Studies on hoards and related phenomena in prehistoric Europe in honour of Wojciech Blajer, Prace Archeologiczne 69, Kraków, 243–255.
42.
KOSSINNA G. 1915: Die illyrische, die germanische und die keltische Kultur der frühesten Eisenzeit im Verhältnis zu dem Eisenfunde von Wahren bei Leipzig, „Mannus” VII, 87–126.
43.
KOSTRZEWSKI J. 1953: Wytwórczość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego okresu żelaznego, „Przegląd Archeologiczny” IX/2–3 (1951–1952), 177–213.
44.
KOSTRZEWSKI J. 1954: Ze studiów nad wczesnym okresem żelaznym w Polsce, „Slavia Antiqua” IV, 22–70.
45.
Kostrzewski J. 1959: Studien über die ältere Eisenzeit in Polen, „Acta Archaeologica” XXIX (1958), 51–94.
46.
KOSTRZEWSKI J. 1964: Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego i środkowego dorzecza Warty, PArch. XV (1962), 5–133.
47.
KOWALSKI K., KOZŁOWSKA-SKOCZKA D. 2012: (red.) Zaginione – ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich / Lost – Saved. The Pomeranian Antiquities Collection of Szczecin, Szczecin.
48.
KUNKEL O. 1942: Ein spätbronzezeitlicher Hortfund von Karkow Kr. Saazig, „Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde” 56, 24–28.
50.
ŁUKA L.J. 1947: Skarb brązowy z wczesnej epoki żelaznej z Starego Bojanowa, w pow. kościańskim, „Przegląd Archeologiczny” VII/2, 297–303.
51.
MACIEJEWSKI M. 2016: Meta – granica – rytuał. Badania nad depozytami przedmiotów metalowych w kontekście sieci osadniczej, Archaeologia Bimaris. Monografie 7, Poznań.
52.
MACIEJEWSKI M. 2019: Brązy stanomińskie i chronologia wczesnej epoki żelaza. Próba uchwycenia nowej perspektywy, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 61, 7–83.
53.
MAKAROVÁ E. 2010: Príspevok ku kroju lužickej kultúry na Orave, „Zborník Oravského múzea” XXVII, 15–33.
54.
MATYJAS R. 2019: Grójeckie – ziemia popielnic i mamutów, „Życie Grójca” XII/5 (116), 5.
55.
MICHALAK A. 2011: Zabytki metalowe z grodziska ludności kultury łużyckiej w Wicinie, [w:] A. Jaszewska (red.), Wicina. Katalog zabytków metalowych, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, 21‒53.
56.
MICHALAK A., JASZEWSKA A. 2011: Katalog zabytków metalowych, [w:] A. Jaszewska (red.), Wicina. Katalog zabytków metalowych, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, 55‒291.
58.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2002: Ceramika kultury łużyckiej z Maciejowic, woj. mazowieckie w aspekcie technologicznym, „Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied” 35, 155–173.
59.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2005: Kultura łużycka na Mazowszu, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 67–91.
60.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2008: Nagolennik typu stanomińskiego z Biejkowskiej Woli koło Biejkowa, gm. Promna, pow. białobrzeski, woj. mazowieckie na tle innych znalezisk tego typu w Polsce, [w:] M. Mogielnicka-Urban (red.), Opera ex aere. Studia z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi Janowi Dąbrowskiemu przez przyjaciół, uczniów i kolegów z okazji siedemdziesięciolecia urodzin, Warszawa, 211–222.
61.
NAROŻNA-SZAMAŁEK U. 2013: Skarb ozdób z Podbieli, pow. otwocki, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 49, 193–212.
62.
NIEWĘGŁOWSKI A., HENSEL Z. 1997: Zróżnicowanie i pochodzenie surowca wyrobów „brązowych” w okresach halsztackim i przedrzymskim w Polsce, „Archeologia Polski” XLII/1–2, 63–139.
63.
NOSEK S. 1960: Zabytki brązowe z Niewiadomej w powiecie sokołowskim na Podlasiu, „Materiały Archeologiczne” II, 333–347.
64.
NOWAKIEWICZ T. 2015: Bagienne stanowisko ofiarne w dawnym jeziorze Nidajno (Czaszkowo, Mazury): zarys problematyki badawczej, uwarunkowania terenowe i zagadnienia metodyczne, [w:] M. Hoffmann, M. Karczewski, S. Wadyl (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom 2, Białystok-Gdańsk-Olsztyn, 125–139.
65.
NOWAKIEWICZ T. 2016: (red.) Starożytne miejsce ofiarne w jeziorze w Lubanowie (d. Herrn-See) na Pomorzu Zachodnim / Ancient Sacrificial Place in the Lake in Lubanowo (former Herrn-See) in West Pomerania, Depozyty ofiarne z polskich bagien i jezior 3 / The Offerings Once Made in Poland’s Bogs and Lakes 3, Warszawa.
66.
NOWAKIEWICZ T., RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ A. 2012: Jezioro Nidajno koło Czaszkowa na Mazurach: niezwykłe miejsce kultu z okresu późnej starożytności / Lake Nidajno near Czaszkowo in Masuria: a unique sacrificial site from Late Antiquity, Warszawa.
67.
ORLIŃSKA G. 2016: Ozdoby z Warszawy-Zacisza świadectwem starożytnego brązownictwa sprzed 2500 lat, [w:] M. Bryl, A. Badach (red.), Brązy warszawskie. Dzieła, twórcy, kolekcjonerzy, badacze, Warszawa, 9–13, 89, 102–106.
68.
ORLIŃSKA G., KARCZMAREK Ł. 2010: Niepublikowane nagolenniki typu stanomińskiego, „Wiadomości Archeologiczne” LXI (2009–2010), 81–109.
69.
OSSOWSKI W. 2010: Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. Studium archeologiczne, Prace Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku B/I, Gdańsk.
70.
PUROWSKI T. 2000: Kubek odkryty na cmentarzysku w Ożumiechu, gmina Krzynowłoga Mała, na tle naczyń typu „ulwóweckiego”, „Światowit” NS II (XLIII), fasc. B, 210–220.
71.
PUROWSKI T. 2005: Problemy badań nad kulturą grobów kloszowych na Mazowszu, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 93–107.
72.
PUROWSKI T. 2010: Paciorki szklane zdobione linią zygzakowatą odkryte w międzyrzeczu odry i Wisły na stanowiskach z wczesnej epoki żelaza, APolski LV/1–2, 23–88.
73.
RAKOWSKI T., STANASZEK Ł.M., WATEMBORSKA-RAKOWSKA K. 2019: Niezbyt sucha kraina. Specyfika osadnicza terenów zalewowych Doliny Środkowej Wisły na przykładzie skupiska osadniczego w Glinkach, pow. otwocki, „Wiadomości Archeologiczne” LXX, 271–280.
74.
RAUBE-BUKOWSKA A. 2018: Analiza mineralogiczno-petrograficzna ceramiki kultury łużyckiej, [w:] E.M. KŁOSIŃSKA 2018, 147–154.
75.
RÜCKER J. 1997: Sommerfeld, Kr. Krossen, Prov. Brandenburg (Lubsko, Woj. Zielona Góra, Polen), [w:] A. Hänsel, B. Hänsel (red.), Gaben an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin – Bestandskataloge 4, Berlin, 199–202.
76.
RUSEK M. 2019: Bezcenne skarby kultury łużyckiej trafiły do muzeum dzięki... nielegalnym poszukiwaniom, „Gazeta Wyborcza Radom” z 21.10.2019.
77.
RYDZEWSKI J. 2005: (red.) Pradzieje i wczesne średniowiecze Małopolski. Przewodnik po wystawie, katalog zabytków, Kraków.
78.
SEGER H. 1928: Drei neue schlesische Bronzefunde, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” NF IX, 1–10.
79.
SEGER H. 1936: Schlesische Hortfunde aus der Bronze- und frühen Eisenzeit, „Altschlesien” 6/1, 85–182.
80.
SOLON J. ET ALII 2018: J. Solon, J. Borzyszkowski, M. Bidłasik, A. Richling, K. Badora, J. Balon, T. Brzezińska-Wójcik, Ł. Chabudziński, R. Dobrowolski, I. Grzegorczyk, M. Jodłowski, M. Kistowski, R. Kot, P. Krąż, J. Lechnio, A. Macias, A. Majchrowska, E. Malinowska, P. Migoń, U. Myga-Piątek, J. Nita, E. Papińska, J. Rodzik, M. Strzyż, S. Terpiłowski, W. Ziaja, Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica” 91/2, 143–170.
81.
SPROCKHOFF E. 1956a: Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzone des nordischen Kreises (Periode V). Band I, Kataloge des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 16/1, Mainz.
82.
SPROCKHOFF E. 1956b: Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzone des nordischen Kreises (Periode V). Band I, Kataloge des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 16/2, Mainz.
84.
SULIMIRSKI T. 1936: Zagadnienie ekspansji kultury łużyckiej na Ukrainę, „Wiadomości Archeologiczne” XIV, 40‒54.
85.
TWARDOWSKI W. 1981: Komunikat z ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych w miejscowości Michałów Parcele k/Warki na stanowisku nr 1 w latach 1978–1979, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” XVIII/1, 68–69.
86.
UZAROWICZOWA A. 1962: Cmentarzysko łużyckie w Szwarocinie, pow. Sochaczew, „Wiadomości Archeologiczne” XXVIII/4, 359–390.
87.
WĘGRZYNOWICZ T. 1973: Kultura łużycka na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” II, 7–126.
88.
WĘGRZYNOWICZ T. 1979: Kultura grobów kloszowych, [w:] Prahistoria ziem polskich II, 169–178.
89.
WIERCIŃSKA A. 1969: Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych z cmentarzyska ciałopalnego w Ostrołęce, pow. Grójec, „Wiadomości Archeologiczne” XXXIV/3–4, 412–420.
90.
WIKLAK H. 1972: Późniejsze stadia rozwojowe środkowopolskiej grupy kultury łużyckiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna 19, 15–172.
91.
ŻUROWSKI J. 1927: Skarby halsztackiego okresu z doliny Dunajca, „Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” IV/I, 3–112.
92.
ŻUROWSKI J. 1933: Dwa skarby bronzowe z krakowskiego, „Materjały Prehistoryczne” I, 123–138.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
