MISCELLANEA
Archaeological Discoveries in the Pilica
More details
Hide details
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, PL 00-241, Warszawa
2
Laboratorium Bio- i Archeometrii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, ul. Długa 24/26, PL 00-950 Warszawa
Submission date: 2020-12-23
Final revision date: 2021-07-04
Acceptance date: 2021-07-16
Publication date: 2021-12-20
Wiadomości Archeologiczne 2021;LXXII(72):117-143
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT
In July 2019, a bronze spiral bracelet and an ancient potsherd were discovered by chance in the bed of the Pilica River, near its confluence with the Vistula. The artefacts were recovered from the bottom of the river, by the southern bank of a small sandy island located between the villages of Pilica (Warka Commune, Grójec County) and Boguszków (Magnuszew Commune, Kozienice County) (Fig. 1, 2). As a result of a professional archaeological investigation, carried out with the help of a team of underwater archaeologists, ten more sherds from ancient earthenware vessels were obtained from the immediate vicinity of the original find (Fig. 3).
The potsherd assemblage consists of two bases, two base sherds, six body sherds and one sherd of either a disc-shaped plate or a massive base (Fig. 4–6). Most sherds show signs of a long-term stay in an aquatic environment. One sherd has been identified as modern, the rest should be associated with the Lusatian culture from a period covering the later phases of the Bronze Age and the Early Iron Age. Of note is the strongly smoothed lower part of a vessel with thickened base (Fig. 4:b, 5:b, 6:b). It may be a fragment of a so-called Ulwówek beaker/mug, a ceramic form known mainly from sites located to the east of the Middle Vistula, in the basin of the rivers Wieprz and Bug. The closest finds of vessels identified as the Ulwówek type are known from the Lusatian culture settlement and cemetery at Maciejowice, Garwolin County, and from the cemetery at Radom Wośniki. Ulwówek type beakers/mugs are commonly dated to Bronze Age IV, although some specimens (e.g., from Radom), due to certain specificity of their form and decoration, may be dated to Bronze Age V and later.
The remaining sherds mostly come from roughened, medium- and thick-walled vessels, made from a clay body with ample coarse-grained mineral temper, often white and pink in colour (Fig. 4). They present features of the Lusatian culture earthenware from the end of the Bronze Age and the beginning of the Iron Age.
At present, it is not possible to clearly indicate the place (or places) from which the pottery was washed away and transported by the current. Among the Lusatian culture sites located along the river, the settlement at Michałów-Parcele, Warka Commune (Fig. 7), situated on a sand-and-gravel elevation occasionally undercut by the river, should be foremost considered. The site, excavated in the 1970s, has yet to be analysed and published.
The ten-coil bracelet was made from a plano-convex bronze strip with round wire terminals (Fig. 8, 9). It is decorated with repeating alternating motifs of wide bands composed of narrow transverse grooves and oblique crosses, some of which have a circled dot symbol punched at the point where the arms intersect (Fig. 10). The form and decoration of the bracelet resemble in style the adornments of the “Stanomin type”, considered products of a Lusatian culture metallurgical centre from Hallstatt period D, located in Kuyavia. The most typical “Stanominian” decorative element of the Pilica bracelet is the recumbent cross motif, encountered in different variants on the adornments regarded as “Kuyavian ornaments”, throughout the entire range of bracelets in particular (Fig. 12:a–e.j–m). However, the number of coils, strip parameters and type of terminals distinguish this specimen from both the “short” and “tall” bracelets in J. Kostrzewski’s classification (1954), recently modified by M. Maciejewski (2019). In these particular features, the Pilica bracelet resembles three, likewise atypical, decorations discovered at Zabieżki, Otwock County, and near Słupia (Nowa?), Kielce County (Fig. 12:m), which were accompanied by “Kuyavian” ankle- and neck-rings as well as Stanomin type ankle-rings of the Mazovian variant in the classification by M. Mogielnicka-Urban (2008). The metal strips they were made of were more massive than in the case of the other “tall” bracelets decorated with crosses. Their terminal coils, in the form of smooth, round wires, find no analogy among other similarly decorated specimens. Such a shape of terminals is characteristic of tall, specifically decorated bracelets consisting of over a dozen coils, made from a not overly broad strip of roughly triangular cross-section, discovered (also together with “Kuyavian” items) in eastern Mazovia and Podlachia (Fig. 12:p).
The four bracelets were probably made in workshops located in the area where the canons of craftsmanship and decorative arts, represented by the “classic” Kuyavian products, intermingled with designs valued by the local market. The chemical composition of the alloy of which the Pilica bracelet was made is characteristic of the majority of goods from the Hallstatt period (Appendix 1). Due to the absence of signs of bronze manufacturing in the area in question, attempting to locate the workshops is not possible.
A few other finds of “Kuyavian bronzes” are known from the Lower Pilica region; they were found on their own or as parts of multi-component hoards (Fig. 7). Their characteristics and the context in which they occurred indicate wide-ranging connections of this area and various cultural zones, especially those in southern and south-eastern Europe.
REFERENCES (92)
1.
ANDRZEJOWSKA M. 2008: Stanowisko ze schyłku epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza w Dziecinowie, pow. otwocki, „Wiadomości Archeologiczne” LX, 225–320.
2.
ANDRZEJOWSKA M. 2016: Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań „wschodnich”, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII w. przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupińskie Prace Archeologiczne 11 = Prace Komisji Archeologicznej 21, Biskupin-Wrocław, 279–322.
3.
ANDRZEJOWSKA M. 2017: Brązy ze Słupi. Historia niedokończona, „Wiadomości Archeologiczne” LXVIII, 119–146.
4.
ANDRZEJOWSKA M. 2020: Halsztackie ozdoby brązowe z Warszawy-Wilanowa, „Wiadomości Archeologiczne” LXXI, 217–237.
5.
BIELIŃSKA G., WIECZOREK-SZMAL M., KOSIŃSKI M. 2016: Bransoleta spiralna kultury łużyckiej znaleziona w miejscowości Żarki, pow. myszkowski, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego” 15 (2015), 55‒63.
6.
BLAJER W. 1990: Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej 28, Wrocław.
7.
BLAJER W. 1992: Ze studiów nad skarbami okresu halsztackiego w Polsce, [w:] S. Czopek (red.), Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami. Materiały z konferencji – Rzeszów, 17–20.09.1991, Rzeszów, 101–110.
8.
BLAJER W. 2001: Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków.
9.
BLAJER W. 2013: Młodsza epoka brązu na ziemiach polskich w świetle badań nad skarbami, Kraków.
10.
BLAJER W. ET ALII 2018: W. Blajer, P. Micyk, M. Biborski, A. Kraszewska, P. Valde-Nowak, The hoard of bronze objects from site 8 at Zagórze, Wadowice District, „Recherches Archéologiques” NS 9 (2017), 319–338.
11.
BRZÓSKA A. ET ALII 2016: A. Brzóska, B. Kontny, P. Prejs, J. Staniszewska, O dłubankach z jeziora Łęczek historia prawdziwa, „Archeo UW” 3, 18–27.
12.
CHOMENTOWSKA B. 1960: Brązowy skarb halsztacki z miejscowości Ginetówka, pow. Grójec, „Światowit” XXIII, 495–522.
13.
CIEŚLAK-KOPYT M. ET ALII 2004: M. Cieślak-Kopyt, I. Micke, E. Skubicha, W. Twardowski, Radomskie – Alfabet wykopalisk, Radom.
14.
COFTA-BRONIEWSKA A. 1996: Metalurgia brązu w świetle źródeł archeologicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska, Z. Hensel, Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 7, Poznań, 1–130.
15.
CONWENTZ H. 1905: Das Westpreussische Provinzial-Museum 1880–1905. Nebst bildlichen Darstellungen aus Westpreussens. Natur und vorgeschichtlicher Kunst, Danzig.
16.
CZEKIERUK I.B. 1906: Cmentarzysko ciałopalne we wsi Ostrołęce, „Światowit” VII, 44–45.
17.
CZOPEK S. 1992: Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej, Rzeszów.
18.
DANIELOVÁ B. 2018: Northern elements in the Lusatian culture in Slovakia on the example of bronze artefacts from Orava, „Acta Archaeologica Carpathica” LIII, 77–96.
19.
DĄBROWSKI J., MOGIELNICKA-URBAN M. 2014: Zespół osadniczy kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński, woj. mazowieckie, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały V, Warszawa.
20.
DURCZEWSKI D. 1961: Skarby halsztackie z Wielkopolski, „Przegląd Archeologiczny” XIII (1960), 7–107.
21.
DURCZEWSKI D. 1973: Brązowy skarb halsztacki z Rudki, pow. Szamotuły, FAP 23 (1972), 206–209.
22.
DZIĘGIELEWSKI K. 2010: Osada z młodszej i późnej epoki brązu na stanowisku 48 w Wojniczu, pow. Tarnów, [w:] J. Chochorowski (red.), Wojnicz 18 i 48, pow. Tarnów – osady z epoki brązu i średniowiecza, Via Archaeologica. Źródła z nadań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 55–116.
23.
DZIĘGIELEWSKI K. 2016: Societies of the younger segment of the early Iron Age in Poland (500–250 BC), [w:] A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages4: 500 BC–500 AD, Warszawa, 15–48.
24.
GACKOWSKI J., ROSOŁOWSKI S. 2020: Wyroby z brązu i żelaza: analiza kulturowo-chronologiczna, [w:] J. Gackowski, H.P. Dąbrowski, Znalezisko gromadne przedmiotów metalowych kultury łużyckiej w Brudzyniu, pow. żniński, VI Sprawozdania Biskupińskie = Archeologia epoki brązu i żelaza. Studia i materiały 3, Biskupin-Toruń, 83–114.
25.
GAWLIK A. 2009: Elementy miłogradzkie w środowisku kultury łużyckiej Polski południowo-wschodniej, [w:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, Collectio Archaeologica Ressoviensis XI, Rzeszów, s. 177–190.
26.
GĄDZIKIEWICZ M. 1954: Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, „Wiadomości Archeologiczne” XX/2, 134–178.
27.
GŁOSIK J. 1970: Zniszczony grób ciałopalny kultury łużyckiej w miejscowości Odrzywołek, pow. Grójec, „Wiadomości Archeologiczne” XXXV/3, 406–407.
28.
GŁOSIK J. 1977: Katalog Pogotowia Archeologicznego za rok 1972 (III), „Wiadomości Archeologiczne” XLI/2 (1976), 225–240.
29.
GRIESA I. 1999: Die früheisenzeitlichen Funde der Lausitzer Kultur, [w:] I. Griesa, R.-M. Weiss, Hallstattzeit, Die Altertümer im Museum für Vor- und Frühgeschichte, Mainz am Rhein.
30.
HENSEL Z. 1996: Produkcja wyrobów ze stopów miedzi na Kujawach w świetle badań chemicznych, [w:] A. Cofta-Broniewska, Z. Hensel, Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 7, Poznań, 131–190.
31.
HÄNSEL A. 1997: Floth, Kr. Czarnikau, Prov. Brandenburg (Radolinek, Gm. Trzcianka, woj. Piła, Polen), [w:] A. Hänsel, B. Hänsel (red.), Gaben an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin – Bestandskataloge 4, Berlin, 133–134.
32.
HÄNSEL B. 1976: Beiträge zur regionalen und chronologischen Gliederung der älteren Hallstattzeit an der unteren Donau, Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes 17, Bonn.
33.
IGNACZAK M. 2016: Elementy kulturowe lasostepu pontyjskiego we wczesnej epoce żelaza na Niżu Polskim w świetle materiałów ceramicznych (650–520/470 BC), Poznań.
34.
JASKANIS D. 1976: Skarb ozdób brązowych kultury łużyckiej z Brańska, gm. loco, woj. białostockie, „Rocznik Białostocki” XIII, 135–149.
35.
JENSEN J. 1997: Fra Bronze- til Jernalder – en kronologisk undersogelse, Nordiske Fortidsminder B/15, København.
36.
KACZMAREK M. 2012: Epoka brązu na nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych, Poznań.
37.
KARCZMAREK Ł. 2018: Ceramika ze starszych faz stanowiska II w Łęgonicach Małych, [w:] M. Kordowska, K. Kowalska, Łęgonice Małe, stan II. Cmentarzysko kultury przeworskiej nad dolną Pilicą, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VII, Warszawa, 118–123.
38.
KĘPKA A. 2020: Bransoleta z dna rzeki. Jakie jeszcze skarby skrywają wody Pilicy?, „Gazeta Wyborcza. Radom” z 12.07. 2020.
39.
KŁOSIŃSKA E.M. 2010: Nieznane materiały z cmentarzysk ludności kultury łużyckiej znajdujące się w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” XLIV/1–4, 9–24.
40.
KŁOSIŃSKA E.M. 2018: Radom-Wośniki, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury łużyckiej w regionie radomskim, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 7, Radom-Pękowice.
41.
KŁOSIŃSKA E.M. 2019: Some thoughts regarding the research on the metal finds from the Early Iron Age in the lower Pilica River basin, [w:] M.S. Przybyła, K. Dzięgielewski (red.), Chasing Bronze Age rainbows. Studies on hoards and related phenomena in prehistoric Europe in honour of Wojciech Blajer, Prace Archeologiczne 69, Kraków, 243–255.
42.
KOSSINNA G. 1915: Die illyrische, die germanische und die keltische Kultur der frühesten Eisenzeit im Verhältnis zu dem Eisenfunde von Wahren bei Leipzig, „Mannus” VII, 87–126.
43.
KOSTRZEWSKI J. 1953: Wytwórczość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego okresu żelaznego, „Przegląd Archeologiczny” IX/2–3 (1951–1952), 177–213.
44.
KOSTRZEWSKI J. 1954: Ze studiów nad wczesnym okresem żelaznym w Polsce, „Slavia Antiqua” IV, 22–70.
45.
Kostrzewski J. 1959: Studien über die ältere Eisenzeit in Polen, „Acta Archaeologica” XXIX (1958), 51–94.
46.
KOSTRZEWSKI J. 1964: Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego i środkowego dorzecza Warty, PArch. XV (1962), 5–133.
47.
KOWALSKI K., KOZŁOWSKA-SKOCZKA D. 2012: (red.) Zaginione – ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich / Lost – Saved. The Pomeranian Antiquities Collection of Szczecin, Szczecin.
48.
KUNKEL O. 1942: Ein spätbronzezeitlicher Hortfund von Karkow Kr. Saazig, „Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde” 56, 24–28.
49.
LA BAUME W. 1934: Urgeschichte der Ostgermanen, Ostland-Forschungen 5, Danzig.
50.
ŁUKA L.J. 1947: Skarb brązowy z wczesnej epoki żelaznej z Starego Bojanowa, w pow. kościańskim, „Przegląd Archeologiczny” VII/2, 297–303.
51.
MACIEJEWSKI M. 2016: Meta – granica – rytuał. Badania nad depozytami przedmiotów metalowych w kontekście sieci osadniczej, Archaeologia Bimaris. Monografie 7, Poznań.
52.
MACIEJEWSKI M. 2019: Brązy stanomińskie i chronologia wczesnej epoki żelaza. Próba uchwycenia nowej perspektywy, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 61, 7–83.
53.
MAKAROVÁ E. 2010: Príspevok ku kroju lužickej kultúry na Orave, „Zborník Oravského múzea” XXVII, 15–33.
54.
MATYJAS R. 2019: Grójeckie – ziemia popielnic i mamutów, „Życie Grójca” XII/5 (116), 5.
55.
MICHALAK A. 2011: Zabytki metalowe z grodziska ludności kultury łużyckiej w Wicinie, [w:] A. Jaszewska (red.), Wicina. Katalog zabytków metalowych, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, 21‒53.
56.
MICHALAK A., JASZEWSKA A. 2011: Katalog zabytków metalowych, [w:] A. Jaszewska (red.), Wicina. Katalog zabytków metalowych, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, 55‒291.
57.
MOGIELNICKA-URBAN M. 1984: Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Wrocław.
58.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2002: Ceramika kultury łużyckiej z Maciejowic, woj. mazowieckie w aspekcie technologicznym, „Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied” 35, 155–173.
59.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2005: Kultura łużycka na Mazowszu, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 67–91.
60.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2008: Nagolennik typu stanomińskiego z Biejkowskiej Woli koło Biejkowa, gm. Promna, pow. białobrzeski, woj. mazowieckie na tle innych znalezisk tego typu w Polsce, [w:] M. Mogielnicka-Urban (red.), Opera ex aere. Studia z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi Janowi Dąbrowskiemu przez przyjaciół, uczniów i kolegów z okazji siedemdziesięciolecia urodzin, Warszawa, 211–222.
61.
NAROŻNA-SZAMAŁEK U. 2013: Skarb ozdób z Podbieli, pow. otwocki, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 49, 193–212.
62.
NIEWĘGŁOWSKI A., HENSEL Z. 1997: Zróżnicowanie i pochodzenie surowca wyrobów „brązowych” w okresach halsztackim i przedrzymskim w Polsce, „Archeologia Polski” XLII/1–2, 63–139.
63.
NOSEK S. 1960: Zabytki brązowe z Niewiadomej w powiecie sokołowskim na Podlasiu, „Materiały Archeologiczne” II, 333–347.
64.
NOWAKIEWICZ T. 2015: Bagienne stanowisko ofiarne w dawnym jeziorze Nidajno (Czaszkowo, Mazury): zarys problematyki badawczej, uwarunkowania terenowe i zagadnienia metodyczne, [w:] M. Hoffmann, M. Karczewski, S. Wadyl (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom 2, Białystok-Gdańsk-Olsztyn, 125–139.
65.
NOWAKIEWICZ T. 2016: (red.) Starożytne miejsce ofiarne w jeziorze w Lubanowie (d. Herrn-See) na Pomorzu Zachodnim / Ancient Sacrificial Place in the Lake in Lubanowo (former Herrn-See) in West Pomerania, Depozyty ofiarne z polskich bagien i jezior 3 / The Offerings Once Made in Poland’s Bogs and Lakes 3, Warszawa.
66.
NOWAKIEWICZ T., RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ A. 2012: Jezioro Nidajno koło Czaszkowa na Mazurach: niezwykłe miejsce kultu z okresu późnej starożytności / Lake Nidajno near Czaszkowo in Masuria: a unique sacrificial site from Late Antiquity, Warszawa.
67.
ORLIŃSKA G. 2016: Ozdoby z Warszawy-Zacisza świadectwem starożytnego brązownictwa sprzed 2500 lat, [w:] M. Bryl, A. Badach (red.), Brązy warszawskie. Dzieła, twórcy, kolekcjonerzy, badacze, Warszawa, 9–13, 89, 102–106.
68.
ORLIŃSKA G., KARCZMAREK Ł. 2010: Niepublikowane nagolenniki typu stanomińskiego, „Wiadomości Archeologiczne” LXI (2009–2010), 81–109.
69.
OSSOWSKI W. 2010: Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. Studium archeologiczne, Prace Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku B/I, Gdańsk.
70.
PUROWSKI T. 2000: Kubek odkryty na cmentarzysku w Ożumiechu, gmina Krzynowłoga Mała, na tle naczyń typu „ulwóweckiego”, „Światowit” NS II (XLIII), fasc. B, 210–220.
71.
PUROWSKI T. 2005: Problemy badań nad kulturą grobów kloszowych na Mazowszu, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 93–107.
72.
PUROWSKI T. 2010: Paciorki szklane zdobione linią zygzakowatą odkryte w międzyrzeczu odry i Wisły na stanowiskach z wczesnej epoki żelaza, APolski LV/1–2, 23–88.
73.
RAKOWSKI T., STANASZEK Ł.M., WATEMBORSKA-RAKOWSKA K. 2019: Niezbyt sucha kraina. Specyfika osadnicza terenów zalewowych Doliny Środkowej Wisły na przykładzie skupiska osadniczego w Glinkach, pow. otwocki, „Wiadomości Archeologiczne” LXX, 271–280.
74.
RAUBE-BUKOWSKA A. 2018: Analiza mineralogiczno-petrograficzna ceramiki kultury łużyckiej, [w:] E.M. KŁOSIŃSKA 2018, 147–154.
75.
RÜCKER J. 1997: Sommerfeld, Kr. Krossen, Prov. Brandenburg (Lubsko, Woj. Zielona Góra, Polen), [w:] A. Hänsel, B. Hänsel (red.), Gaben an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin – Bestandskataloge 4, Berlin, 199–202.
76.
RUSEK M. 2019: Bezcenne skarby kultury łużyckiej trafiły do muzeum dzięki... nielegalnym poszukiwaniom, „Gazeta Wyborcza Radom” z 21.10.2019.
77.
RYDZEWSKI J. 2005: (red.) Pradzieje i wczesne średniowiecze Małopolski. Przewodnik po wystawie, katalog zabytków, Kraków.
78.
SEGER H. 1928: Drei neue schlesische Bronzefunde, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” NF IX, 1–10.
79.
SEGER H. 1936: Schlesische Hortfunde aus der Bronze- und frühen Eisenzeit, „Altschlesien” 6/1, 85–182.
80.
SOLON J. ET ALII 2018: J. Solon, J. Borzyszkowski, M. Bidłasik, A. Richling, K. Badora, J. Balon, T. Brzezińska-Wójcik, Ł. Chabudziński, R. Dobrowolski, I. Grzegorczyk, M. Jodłowski, M. Kistowski, R. Kot, P. Krąż, J. Lechnio, A. Macias, A. Majchrowska, E. Malinowska, P. Migoń, U. Myga-Piątek, J. Nita, E. Papińska, J. Rodzik, M. Strzyż, S. Terpiłowski, W. Ziaja, Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica” 91/2, 143–170.
81.
SPROCKHOFF E. 1956a: Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzone des nordischen Kreises (Periode V). Band I, Kataloge des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 16/1, Mainz.
82.
SPROCKHOFF E. 1956b: Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzone des nordischen Kreises (Periode V). Band I, Kataloge des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 16/2, Mainz.
83.
SULIMIRSKI T. 1931: Kultura wysocka, Prace Prehistoryczne 1, Kraków.
84.
SULIMIRSKI T. 1936: Zagadnienie ekspansji kultury łużyckiej na Ukrainę, „Wiadomości Archeologiczne” XIV, 40‒54.
85.
TWARDOWSKI W. 1981: Komunikat z ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych w miejscowości Michałów Parcele k/Warki na stanowisku nr 1 w latach 1978–1979, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” XVIII/1, 68–69.
86.
UZAROWICZOWA A. 1962: Cmentarzysko łużyckie w Szwarocinie, pow. Sochaczew, „Wiadomości Archeologiczne” XXVIII/4, 359–390.
87.
WĘGRZYNOWICZ T. 1973: Kultura łużycka na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” II, 7–126.
88.
WĘGRZYNOWICZ T. 1979: Kultura grobów kloszowych, [w:] Prahistoria ziem polskich II, 169–178.
89.
WIERCIŃSKA A. 1969: Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych z cmentarzyska ciałopalnego w Ostrołęce, pow. Grójec, „Wiadomości Archeologiczne” XXXIV/3–4, 412–420.
90.
WIKLAK H. 1972: Późniejsze stadia rozwojowe środkowopolskiej grupy kultury łużyckiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna 19, 15–172.
91.
ŻUROWSKI J. 1927: Skarby halsztackiego okresu z doliny Dunajca, „Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” IV/I, 3–112.
92.
ŻUROWSKI J. 1933: Dwa skarby bronzowe z krakowskiego, „Materjały Prehistoryczne” I, 123–138.