ROZPRAWY
Po obu stronach środkowego Niemna. Nowe spojrzenie na dawne problemy
1
Klaipėdos universiteto
Baltijos regiono istorijos ir archeologijos institutas
Herkaus Manto g. 84
LT-92294, Klaipėda
Data publikacji: 31-12-2016
Wiadomości Archeologiczne 2016;LXVII(67):3-35
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Rozwój i zmiany kulturowe, które zachodziły po obu stronach środkowego biegu Niemna, na terenach znanych jako Litwa Zaniemieńska (lit. Užnemunė) oraz Litwa Południowo-Wschodnia, są w dalszym ciągu słabo poznane (Ryc. 1–3). W niniejszym artykule omawiam przemiany kulturowe tego regionu między końcem I a przełomem VI i VII wieku n.e., opierając się na analizie obrządku pogrzebowego i zabytków pochodzących ze stanowisk sepulkralnych.
W litewskiej historiografii archeologicznej, w której przeplatają się dane historyczne, lingwistyczne i archeologiczne, kwestia genezy i rozwój kulturowego regionu Litwy Zaniemieńskiej i Litwy Południowo--Wschodniej jest dość złożona. Autorzy piszący o Litwie Zaniemieńskiej zazwyczaj uznają ten obszar za zamieszkany przez społeczności praktykujące zróżnicowane zwyczaje pogrzebowe, które to ludy później weszły w skład plemion kultury sudowskiej – Sudowów vel Jaćwięgów. Dyskusyjna jest jednak kwestia spójności kulturowej terenów południowo-wschodniej i wschodniej Litwy, a zwłaszcza pytanie, czy kurhany z południowo-wschodniej Litwy, z kopcami kamiennymi, oraz wschodniolitewskie kurhany z kopcami otaczanymi przez wieńce kamienne, są zespołami kulturowo odmiennymi (Ryc. 3). W historiografii litewskiej dominuje pogląd, zgodnie z którym obie te grupy tworzą spójną całość.
Kurhany z nasypami oraz konstrukcjami grobowymi, do których budowy używano kamieni, spotykane są po obu stronach środkowego biegu Niemna, stanowiąc miejsca grzebalne typowe dla okresu późnorzymskiego i okresu wędrówek ludów (Ryc. 6–8). Kamienne kurhany i groby rozpowszechnione są w różnych częściach wysoczyzn nadbałtyckich – w Litwie Zaniemieńskiej i Litwie Południowo-Wschodniej tworzą one trzy główne grupy: północną (grupa 1), południowo-wschodnią (grupa 2) i południowo-zachodnią (grupa 3). Cmentarzyska grupy północnej zajmują teren Wzniesień Dzukijskich. Na północy kurhany z południowo-wschodniej i wschodniej Litwy rozdzielone są niewielką strefą niezasiedloną (Ryc. 2, 3). Zespół kurhanów z południowo-wschodniej Litwy (grupa II) skupia się na równinie w rejonie Ejszyszek (lit. Eišiškės), pomiędzy rzekami Ūla i Verseka. Kilka cmentarzysk, które mogłyby należeć do tej grupy, znanych jest z północno-zachodniej Białorusi (Rys. 2:2). Stanowiska grupy północnej (1) i południowo-wschodniej (2) tworzą małe, wyraźnie widoczne zgrupowania (Ryc. 4). Grupa 3, południowo-zachodnia, obejmuje duże terytorium na Litwie Zaniemeńskiej, a jej cmentarzyska są rozproszone pomiędzy Szeszupą a środkowym biegiem Niemna. Północny skraj tego obszaru, na granicy Równiny Środkowolitewskiej i rozległych lasów w rejonie dzisiejszej Kozłowej Rudy (lit. Kazlų Rūda), pozostawał jednak niezasiedlony praktycznie aż do połowy XIII wieku.
Na terenach rozciągających się po obu stronach środkowego biegu Niemna w okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów w obrządku pogrzebowym dominowała inhumacja. Groby ciałopalne, popielnicowe i bezpopielnicowe, na Litwie Zaniemeńskiej mogą być datowane na II i początki III wieku (fazy B2–C1a). Na południowo- -wschodniej Litwie pierwsze ciałopalne groby jamowe pojawiają się w fazie C1b, natomiast liczba grobów ciałopalnych zwiększa się w fazie C2. Większość tych pochówków była jednak niewyposażona, dlatego trudno ustalić ich datowanie. Na południowo-wschodniej Litwie ciałopalenia zsypywano do różnej wielkości jam, wkopywanych bądź to pod podstawą kurhanu, bądź w jego nasyp. Groby były często otaczane kamiennymi wieńcami, kamieni używano też do budowy samych grobów. Większość grobów ciałopalnych z południowo-wschodniej Litwy nie zawierała żadnego wyposażenia.
Od końca okresu wczesnorzymskiego, a zwłaszcza fazy przejściowej do okresu późnorzymskiego (faza B2/C1), oraz w okresie wędrówek ludów, wyrazistą cechą obrządku pogrzebowego ludów bałtyjskich są groby ludzkie z końmi lub pochówki końskie nie związane z żadnym konkretnym pochówkiem ludzkim. Pojedyncze groby koni, które są powszechne w kulturze bogaczewskiej, zarejestrowano na cmentarzyskach w Liepynai i Stanaičiai na Litwie Zaniemeńskiej. W południowo-wschodniej Litwie grób człowieka i konia odkryto na kurhanowej nekropoli w Moša-Naujasodai (Ryc. 12).
Wspólne dla kultur bogaczewskiej i sudowskiej są brązowe ozdoby – naszyjniki z trąbkowatymi zakończeniami i łyżeczkowatymi zapięciami, tzw. zapinki oczkowate (typu Almgren 60–61), podkowiaste zapinki emaliowane, kuszowate zapinki różnych typów, zawieszki ósemkowate i w kształcie szprychowego koła, szpile typu Beckmann A, B, H, L i typu Szwajcaria oraz bransolety mankietowe (Ryc. 9, 11, 15, 16).
Podstaw dla atrybucji kulturowej materiałów z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów oraz rozpoznania kontaktów, jakie utrzymywała ludność zamieszkująca Litwę Zaniemeńską i Litwę Południowo-Wschodnią dostarczają znaleziska masowe, a mianowicie ceramika. Bliskie podobieństwo ceramiki z Litwy Zaniemeńskiej do ceramiki kultur wyraźnie świadczy o wspólnocie kulturowej tych obszarów (Ryc. 5, 13, 17–20).
W Litwie Południowo-Wschodniej można wyróżnić północne (grupa 1) i południowo-wschodnie (grupa 2) skupienie stanowisk z kurhanami kamiennymi, natomiast w Litwie Zaniemeńskiej południowo-zachodnie (grupa 3) skupienie stanowisk sepulkralnych. Konstrukcje grobowe, obrządek pogrzebowy oraz materiały zabytkowe z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów pozwalają uznać je za peryferia grup suwalskiej, a częściowo gołdapskiej i augustowskiej, kultury sudowskiej, bądź przyjąć, że stanowią one odrębne grupy tej kultury.
REFERENCJE (139)
1.
Abaravičius, G., Archeologinių tyrinėjimų Skersabalių pilkapyne (Trakų raj.) 1991 m. ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 1816, 1991.
2.
Abaravičius, G., Mošos (Naujasodų) pilkapyno (AR–1662) (Trakų raj., Aukštadvario apyl.) archeologinių tyrimų ataskaita, 1994, LTH, corpus 1, file no. 2123, 1995.
3.
Abaravičius, G., Mošos (Naujasodų) pilkapynas (AR–1662) Trakų rajone, Aukštadvario apylinkėje ataskaita 1995, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 2339, 1996.
4.
Abaravičius, G., Mošos (Naujasodų) pilkapyno kasinėjimai 1994 metais, Archeologiniai tyrinėjimai 1994 ir 1995 metais, Vilnius, 1996, p. 77–78.
5.
Andrašiūnaitė, D., Mustenių-Baubonių pilkapiai, Trakų raj. 1970 m. tyrinėjimų ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, file 1, no. 310, 1970.
6.
Almgren, O., Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Stockholm1, 1897.
7.
Alseikaitė-Gimbutienė, M., Die Bestattung in Litauen in der vorgeschichtlichen Zeit: Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades einer Hohen Philosophischen Fakultät der Eberhard-Karls-Universität zu Tübingen, Tübingen, 1946.
8.
Antoniewicz, J,.Wyniki dotychczasowych badań starożytnego osadnictwa jaćwieskiego w dorzeczu Czarnej Hańczy, Wiadomości Archeologiczne XXV/1–2, 1958, p. 1–21.
9.
Antoniewicz, W., Wykopaliska z kurhanu późno-rzymskiego we wsi Urdomin, w pow. Kalwaryjskim, PArch. I/3–4 (1919), p. 141– 142.
10.
Antoniewicz, W., Czasy przedhistoryczne i wczesnodziejowe Ziemi Wileńskiej, [in:] Wilno i Ziemia Wileńska. Zarys monograficzny, vol. I, Wilno, 1930, 1920, p. 103–123.
11.
Astrauskas, A., Pogrebalnyje pamâtniki âtvâžskoi zemli, [in:] V. Žulkus (ed.), Vakarų baltų archeologija ir istorija, Vilnius, 1989, p. 70–77.
12.
Astrauskas, A.,Vidurio Lietuvos gyventojų kutūrinės orientacijos kaita SGA–VIGA, [in:] A. Astrauskas & M. Bertašius (eds.), Vidurio Lietuvoss archeologija. Etnukutūriniai ryšiai, Vilnius, 1996, p. 4–8.
13.
Astrauskas, A.,Marvelės bendruomenė (II a. pabaiga – V a.), unpublished PhD thesis, Humanities, History (05 H), Vilnius, Lithuanian National Library, Archive, corpus 132, file no. 736, 1998.
14.
Beckmann, B., Die baltischen Metallnadeln der römischen Kaiserzeit, Saalburg Jahrbuch XXVI, 1969, p. 107–119.
15.
Belâvec, V. G. , K izučeniû pamâtnikov vel'barskoj kul'tury v Belarusi, [in:] M. Fudziński & H. Paner (eds.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, p. 293–344.
16.
Banytė-Rowell, R., Romėnų įtakos laikai ir baltų kultūrų klestėjimo laikotarpis, [in:] G. Zabiela (ed.), Lietuvos istorija. Geležies amžius, vol. II, Vilnius, 2007, p. 27–172.
17.
Baubonis, Z., Fediajevas, O., Merkevičius, A., Zubrių neįtvirtinta gyvenvietė, Archeologiniai tyrinėjimai 2011 metais, Vilnius, 2012, p. 59–74.
18.
Baubonis, Z., Fediajevas, O., Merkevičius, A., Zubrių neįtvirtintos gyvenvietės tyrimai, Archeologiniai tyrinėjimai Lietuvoje 2012 metais, Vilnius, 2013, p. 52–60.
19.
Baubonis, Z., Zabiela, G., Lietuvos piliakalniai. Atlasas, vol. I–III, Vilnius, 2005.
20.
Bertašius, M., Marvelė. Ein Gräberfeld Mittellitauens. Vidurio Lietuvos aukštaičių II–XII a. kapinynas, vol. I, Kaunas, 2005.
21.
Bertašius, M., Uwagi na temat kontaktów ludności kultury bogaczewskiej i mieszkańców środkowej Litwy na podstawie materiałów z cmentarzyska w Marvelė, [in:] A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, p. 252–260.
22.
Bitner-Wróblewska, A., The Southeastern Baltic Zone and Scandinavia in the Early Migration Period, Barbaricum 2, Warszawa, 1992, p. 245–277.
23.
Bitner-Wróblewska, A., Z badań nad ceramiką zachodniobałtyjską w okresie wędrówek ludów. Problem tzw. kultury sudowskiej, Barbaricum 3, Warszawa, 1994, p. 219–241.
24.
Bitner-Wróblewska, A., From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa, 2001.
25.
Bitner-Wróblewska, A., Bitner-Wróblewska, A., „pacyfiści”. Wpływ Gotów na obrządek pogrzebowy mieszkańców Suwalszczyzny w okresie wędrówek ludów?, [in:] P. Łuczkiewicz et alii (eds.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, 2005, p. 33–42.
26.
Bitner-Wróblewska, A., Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa, 2007.
27.
Bitner-Wróblewska, A., North-eastern Poland in first centuries AD – a world apart, [in:] U. Lund Hansen & A. Bitner- Wróblewska (eds.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder C7, København-Warszawa, 2010, p. 141–184.
28.
Bitner-Wróblewska, A., Engel, M., Sobczak, C., Jaćwingowie. Zapomniani wojownicy / Yatvings. The Forgotten Warriors, Warszawa, 2015.
29.
Blankenfeldt, R., Die persönlichen Ausrüstungen, Das Thorsberger Moor 2, Schleswig, 2015.
30.
Bliujienė, A., Alinkos (Raistinės) pilkapiai, Lietuvos archeologija 8, 1992, p. 105–127.
31.
Bliujienė, A., Lokalių Europos puošybos stilių įtaka I tūkstantmečio vidurio baltų genčių ornamentikai, [in:] V. Kazakevičius et alii (eds.), Iš baltų kultūros istorijos. Skiriama Adolfo Tautavičiaus 75-mečiui, Vilnius, 2000, p. 99–112.
32.
Bliujienė, A., Watershed between Eastern and Western Lithuania during the Early and Late Migration Period, Archaeologia Lituana 6, 2006, p. 123–143.
33.
Bliujienė, A., The Bog Offerings of the Balts: ‘I Give in Oder to Get Back’, [in:] A. Girininkas (ed.), Underwater Archaeology in the Baltic Region. Dedicated to the 65th Birthday of Prof Habil. Dr Vladas Žulkus, Archaeologia Baltica 14, 2010, p. 136–165.
34.
Bliujienė, A., Romėniškasis ir tautų kraustymosi laikotarpiai, Lietuvos archeologija III, 2013, Klaipėda.
35.
Bliujienė, A., Armed People of Eastern and South-Eastern Lithuania in the Geocultural Contexts of the Migration Period, [in:] Societies of the Past: Approaches to Landscape, Burial Customs and Grave Goods, Archaeologia Baltica 19, 2013, p. 145–166.
36.
Bliujienė, A., South Lithuanian barrows, [in:] G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė (eds.), A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Vilnius, 2016, p. 208–225.
37.
Bliujienė, A., Butkus, D., rmed Men and their Riding Horses as a Reflection of Warrior Hierarchy in Western Lithuania during the Roman Iron Age, [in:] A. Bliujienė (ed.), Weapons, Weaponry and Man: In Memoriam Vytautas Kazakevičius, Archaeologia Baltica 8, 2007, p. 95–116.
38.
Bliujus, A., Eitulionių pilkapyno, Trakų raj., 1978 m. tyrinėjimų ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 615, 1979.
39.
Bliujus, A., Eitulionių pilkapyno, Trakų raj., 1979 m. tyrinėjimų ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 689, 1980.
40.
Bliujus, A., Eitulionių pilkapyno, Trakų raj., 1980 m. tyrinėjimų ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 797, 1981.
41.
Bliujus, A., Eitulionių pilkapyno, Trakų raj., 1981 m. tyrinėjimų ataskaita, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, corpus 1, file no. 935, 1982.
43.
Budzinskij, A., Arheologičeskìâ rozyskanìâ v Suvalkskoj gubernìi, [in:] Pamâtnaâ knižka Suvalkskoj gubernii na 1877 god, Suvalki, 1877, p. III.21–24.
44.
Butėnas, E., Maisiejūnų pilkapyno tyrinėjimai, Lietuvos archeologija 15, 1998, p. 163–184.
45.
Cieśliński, A., Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski, Wiadomości Archeologiczne LXV, 2014, p. 45–93.
46.
Ducmane, K., Ozoliņa, A., Latvija Eiropā: monētu depozīti 1. – 20. gadsimtā, Latvijas nacionālā vēstures muzeja raksti 16, 2009, Rīga.
47.
Dusburgietis, P., Prūsijos žemės kronika / Petri de Dusburg, Chronica Terrae Prussiae, Lituanistinė biblioteka 23, 1985, Vilnius.
48.
Engel, C., Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und Finnischen Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia 30/I, 1933, p. 261–286.
49.
Engel, M., Suwałki Region after the Prudziszki Phase. An Attempt to Define the Horizon Dated to the 7th–8th AD, [in:] M. Bertašius (ed.), Transformatio Mundi. The Transition from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic, Kaunas, 2006, p. 173–182.
50.
Engel, M., Iwanicki, P., Rzeszotarska- Nowakiewicz, A., Sudovia in qua Sudovitae. Nowa hipoteza na temat genezy kultury sudowskiej, Światowit VI (XLVII), fasc. B, 2006, p. 23–33.
51.
Grižas, G., Zapsės kapinyno tyrinėjimai, Archeologiniai tyrinėjimai 1996 ir 1997 metais, Vilnius, 1998, p. 195–197.
52.
Grižas, G., Bitner-Wróblewska, A., Ceramika kultury bogaczewskiej z południowej Litwy, [in:] A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa 2007, Warszawa, 2007, p. 261–278.
53.
Henriksen, M. B., Gold deposits in the Late and Migration Period landscape – case study from the island of Funen (Fyn), Denmark, [in:] U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (eds.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder C7, København-Warszawa, 2010, p. 389–184.
54.
Ibsen, T., Skvorzov, K. N., Das Gräberfeld von Berezovka/Groß Ottenhagen – Ein wiederentdeckter Bestattungsplatz des 1. Jahrtausends n. Chr. im Kaliningrader Gebiet, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 85 (2004), 2004, p. 379–452.
55.
Ilkjær, J., Illerup Ådal 4. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Tafelband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:4, Moesgård, 1993.
56.
Ilkjær, J., Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii (translated by A. Kokowski), Warszawa, 2007.
57.
Iwanicki, P., Wschodnia strefa kultury bogaczewskiej, [in:] A. Bitner- Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, p. 139–166. Jankevičienė, A. , Počkaluvkos pilkapiai, Lietuvos TSR mokslų akademijos darbai A 2(5), 1958, p. 37–50.
58.
Jaskanis, D., Jaskanis, J., Sudauisches Siedlungskomplex aus der Spätrömischen Periode und Völkerwanderungszeit in Osowa, Kreis Suwałki, [in:] J. Antoniewicz, J. Jaskanis & R. Odoj (eds.), Archaeological Research on North-Eastern Poland and East Europe, Acta Baltico-Slavica IV, 1966, p. 109–150.
59.
Jaskanis, J., Human Burials with Horses in Prussia and Sudovia in the First Millennium of our Era, [in:] J. Antoniewicz, J. Jaskanis & R. Odoj (eds.), Archaeological Research on North-Eastern Poland and East Europe, Acta Baltico-Slavica IV, 1966, p. 29–65.
60.
Jaskanis, J., Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności (I–V w.n.e.), Biblioteka Archeologiczna 23, Wrocław, 1974.
61.
Jaskanis, J., Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej w północno-wschodniej Polsce, Warszawa, 2013.
62.
Juga-Szymańska, A., Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie III, Warszawa, 2014.
63.
Kaczyński, M., Materiały z cmentarzyska kurhanowego badanego w 1934 r. w miejscowości Mieżany, pow. Święciany na Wileńszczyźnie (LSRR), Wiadomości Archeologiczne XXIX/2, 1963, p. 119–137.
64.
Kaczyński, M., Problem zróżnicowania wewnętrznego kultury sudowskiej w późnym podokresie wpływów rzymskich i w okresie wędrówek ludów, [in:] K. Godłowski (red.), Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne, Oddział w Nowej Hucie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 20–22 września 1972 roku w Nowej Hucie i Krakowie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII = Prace Archeologiczne 22, Warszawa-Kraków, 1976, p. 253–286.
65.
Karczewska, M., Karczewski, M., Gręzak, A., The Role of Horse Burials in the Bogaczewo Culture. Key Studies of Paprotki Kolonia Site 1 Cemetery, Northeast Poland, [in:] A. Bliujienė (ed.), The Horse and Man in European Antiquity (Worldview, Burial Rites, and Military and Everyday Life), Archaeologia Baltica 11, 2009, p. 56–88.
66.
Kavoliutė, F., Lietuvos gamtinis pamatas I dalis. Gelmės ir paviršius, Vilnius (textbook, University of Vilnius, Faculty of Natural Sciences, Chair of Geography and Landscape), 2012.
67.
Kazakevičius, V., Dėl E tipo ietigalių ornamentuotomis įmovomis chronologijos ir kilmės, Archaeologia Lituana 1, 1999, p. 179–196.
68.
Kazakevičius, V., Kalniškių V–VI a. kapinyno keramika, Lietuvos archeologija 26, 2004, p. 9–28.
69.
Kliaugaitė, V., Puntuzių I pilkapių tyrinėjimai 1999 m., Archeologiniai tyrinėjimai 1998 ir 1999 metais. Vilnius, 2000, p. 181–182.
70.
Kontny, B., The lastest weapons in the Bogaczewo culture, [in:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (eds.), The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman Period and the Migration Period II, Monumenta Studia Gothica V, Lublin, 2008, p. 87–101.
71.
Kontny, B., New Traces in Old Barrow. A Reinterpretation of Particular Finds from Barrow 2 at Szwajcaria Cemetery (Sudovian Culture), [in:] Societies of the Past: Approaches to Landscape, Burial Customs and Grave Goods, Archaeologia Baltica 19, 2013, p. 132–143.
72.
Kontrimas, D., Mankūnų pilkapis, Archeologiniai tyrinėjimai 2013 metais, Vilnius, 2014, p. 131–134.
73.
Krukowski, S., Cmentarz ciałopalny bez popielnic w Wysokiem (pow. sejneński), Światowit XI, 1913, p. 1–13.
74.
Kulakov, V. I., The Amber Land in the Time of Roman Empire, B.A.R. Int. Series 1356, Oxford, 2005.
75.
Kulikauskas, P., Liepynų km. /Marijampolės raj./ priešistorinio kapinyno 1938 m. kasinėjimų dienoraštis, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, file 1, no. 782, 1938.
76.
Kulikauskas, P.,Naujas archeologijos paminklas Užnemunėje (V–VII amžių jotvingių senkapis Krikštonyse, Lazdijų raj.), Lietuvos TSR mokslų akademijos darbai A 1(6), 1959, p. 71–88.
78.
Kulikauskienė, R., Rimantienė, R., Lietuvių liaudies menas. Senovės lietuvių papuošalai, vol. I, Vilnius, 1958.
79.
Kurila, L., Socialinė organizacija Rytų Lietuvoje III–XII a. (Laidojimo paminklų duomenimis), PhD thesis, University of Vilnius, Humanities, History (05 H), Vilnius, 2009.
80.
Kurila, L., Senieji Rytų Lietuvos kapų plėšikai, Lietuvos archeologija 34, 2009, p. 43–58.
81.
Kurila, L., East Lithuanian Barrows – Burial in the Cradle of Lithuanian Tribes, [in:] G. Zabiela, Z. Baubonis & E. Marcinkevičiūtė (eds.), A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Vilnius, 2016, p. 192–207.
82.
Lau, N., Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römischen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Archivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, Neumünster, 2012.
83.
Lietuvos TSR atlasas, Lietuvos TSR archeologijos atlasas, vol. III, Vilnius, 1978.
84.
Luchtanas, A., K voprosu ob izčeznovenii kul'tury štrihovanoj keramiki v bassejne Neris (gorodiŝa i seliŝa v Kârnave), Archaeologia Lituana 2, 2001, p. 22–28.
85.
Madyda-Legutko, R., Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986), 1987.
86.
Madyda-Legutko, R., Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków, 2011.
87.
Medvedev, A. M., Verhnee Poneman'e v železnom veke i rannem srednevekov'e, Minsk, 2011.
88.
Merkevičius, A., Stanaičių kapinyno tyrinėjimai, Archeologiniai tyrinėjimai 1988 ir 1989 metais, Vilnius, 1990, p. 83–85. Michelbertas, M., Senasis geležies amžius Lietuvoje I–IV amžius, Vilnius, 1986.
89.
Michelbertas, M., Pažarsčio pilkapiai, Istorija. Lietuvos aukštųjų mokyklų mokslo darbai 30, 1989, p. 3–23.
90.
Michelbertas, M., Radiniai iš Bakšių (Alytaus rajonas) laidojimo paminklo, [in:] A. Luchtanas & L. Tamulynas (eds.), Lietuvos archeologijos šaltiniai Sankt Peterburge, Vilnius, 2011, p. 67–86.
91.
Navickaitė, O., Lavariškių km. Krištapiškio apyl. Jaunosios Gvardijos kol. Jezno raj. Tyrinėjimų dienoraštis, Lietuvos istorijos instituto rankraštynas / Archiwum Instytutu Historii Litwy, Wilno, file 1, no. 52, 1955.
92.
Nowakowski, W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa, 1995.
93.
Nowakowski, W., Retrospekcja w archeologii: Galindai/Galinditae oraz Soudinoi/Sudavitae w świetle źródeł historycznych i znalezisk archeologicznych, [in:] W. Wróblewski (ed.), Stu- dia Galindzkie, tom I, Warszawa, 2003, p. 7–12.
94.
Nowakowski, W., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. mrągowski, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 7, Warszawa, 2004, p. 191– 247.
95.
Nowakowski, W., Zmierzch dawnych czasów, czy świt nowej epoki? Południowa rubież osadnictwa zachodniobałtyjskiego w VI–VII wieku, [in:] W. Chudziak & S. Moździoch (eds.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń-Wrocław-Warszawa 2006, 2006, p. 273–283.
96.
Nowakowski, W., Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno-kulturowej (Warszawa 1983), [in:] A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa (CD), 2007.
97.
Nowakowski, W., Horse Burials in Roman Period Cemeteries of the Bogaczewo Culture [Santrauka: Žirgų kapai romėniškojo laikotarpio Bogačevo kultūros kapinynuose], [in:] A. Bliujienė (ed.), The Horse and Man in European Antiquity. Worldview, Burial Rites and Military and Everyday Life, Archaeologia Baltica 11, 2009, p. 115–129.
98.
Nowakowski, W., Das »Doppelgrab« aus Płociczno bei Suwałki. Ein Erster Analyseversuch, Światowit NS VIII (XLIX), fasc. B (2009–2010), 2011, p. 101–118.
99.
Nowakowski, W., Kurhany Jaćwięgów – kilkadziesiąt lat naukowego mitu, Światowit NS IX (L), fasc. B, 2012, p. 181–192.
100.
Nowakowski, W., The roots of the Yotvingians – archaeological traces of a Baltic tribe in the north-eastern Poland, Archaeologia Polona 48 (2010), 2015, p. 21–36.
101.
Nowakiewicz, T., Rzeszotarska- Nowakiewicz, A., Lake Nidajno near Czaszkowo in Masuria: unique sacrificial site from the Late Antiquity, Warszawa, 2012.
102.
Okulicz, J., Sprawozdanie z badań prowadzonych w 1959 r. na osadzie i grodzisku w Osinkach, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXIX/2, 1963, p. 193–209.
103.
Oras, E., Ritual Wealth Deposits in Estonian Middle Iron Age Material, Estonian Journal of Archaeology 14.2, 2010, p. 123–142.
104.
Piątkowska-Małecka, J., Pochówki końskie na obszarze Polski północno-wschodniej, Światowit NS II (XLIII), fasc. B, 2000, p. 186–201.
105.
Piorun, P., Części rzędu końskiego w kulturze sudowskiej, unpublished BA thesis in the Institute of Archaeology, Jagiellonian University, Kraków, 2011.
106.
Puzinas, J., Naujausių proistorinių tyrinėjimų duomenys (1919–1938 metų Lietuvos proistorinių tyrinėjimų apžvalga), Kaunas, 1938.
107.
Puzinas, J., Sūduvių problema, [in:] A. Mažiulis (ed.), Rinktiniai raštai, vol. 1: Proistorė, Chicago, 1983, p. 460–495.
108.
Ragauskaitė, A., Kompleksinė kultūrinio regiono samprata, [in:] Regioniškumas ir tradicinė kultūra XVIII, Tautosakos darbai XLIII, 2012, p. 109–125.
109.
Reichert, H., Ptolemaeus, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23, 2003, p. 567–597.
110.
Remecas, E., Mošos (Naujasodų) gyvenvietės žvalgomieji tyrinėjimai 1997 metais, Archeologiniai tyrinėjimai 1996 ir 1997 metais, Vilnius, 1998, p. 89–90.
111.
Rudnicki, M., Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn-Gruppe. Erste Feststellungen, [in:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (eds.), The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman Period and the Migration Period II, Lublin, 2008, p. 291–302.
112.
Sadauskaitė, I., Seiliūnų ir Kairėnų kapinynų radiniai, Lietuvos TSR mokslų akademijos darbai A 1(6), 1959, p. 59–70. Sedov, V. V. , Kugany âtvâgov, SovArh. 1964/4, 1964, p. 36–51.
113.
Steponaitis, V., Pašekščių pilkapių (Molėtų raj.) 2002 metų archeologinių tyrinėjimų ataskaita, Kultūros paveldo centro archyvas / Archiwum dziedzictwa Kulturowego Wilno, corpus 39, file no. 1120, 2002.
115.
Szymański, P., Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa, 2005.
116.
Szymański, P., Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwonego Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdaapskiego kułtury sudowskiej, [in:] W. Nowakowski & A. Szela (eds.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej, i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 2006, p. 369–380.
117.
Szymański, P., Ceramika z cmentarzysk skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej. Wstęp do badań, [in:] M. Karczewska & M. Karczewski (eds.), Ceramika bałtyjska. Tradycje i wpływy. Materiały z konferencji, Białystok 21–23 września 2005 roku, Białystok, 2009, p. 71–95.
118.
Szymański, P., Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 9, Warszawa, 2013.
119.
Szukiewicz, W., Kurhan ciałopalny przy wsi Wersoce w powiecie Lidzkim, gubenii Wileńskiej, Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne XI, 1910, p. (63)–(69).
120.
Šaknys, Ž., Etnografiniai regionai Lietuvoje: šiuolaikinio jaunimo požiūris, [in:] Regioniškumas ir tradicinė kultūra XVIII, Tautosakos darbai XLIII, 2012, p. 127–142.
121.
Šimėnas, V., Jotvingiai: seniausioji Seinų ir Punsko krašto praeitis, Liaudies kultūra 1997/3, 1997, p. 3–12.
122.
Tautavičius, A., Lietuvių ir jotvingių genčių gyventų plotų ribų klausimų, Lietuvos TSR mokslų akademijos darbai A 2(21), 1966, p. 161–182.
123.
Tautavičius, A., I–XIII a. laidojimo paminklai, [in:] A. Tautavičius (ed.), Lietuvos TSR archeologijos atlasas III, Vilnius, 1977, p. 5–18.
124.
Tautavičius, A., 3. Archeologinės kultūrinės sritys, [in:] Lietuvių etnogenezė, Vilnius, 1987, p. 129–143.
125.
Tautavičius, A., Jotvingiai, dainaviai, sūduviai, poleksėnai ir..., Lietuvos mokslas 2, vol. 1(2), Vilnius, 1994, p. 4–14.
127.
Tučas, R., Lietuvos teritorijos apgyvendinimo raida I–XIII a, PhD thesis, University of Vilnius, Natural Sciences, Geography (06 P), Vilnius, 2012.
128.
Vaitkevičius, V., Pilviškių (Vilniaus r.) pilkapyno 2000 m. tyrinėjimo ataskaita, Kultūros paveldo centro archyvas / Archiwum dziedzictwa Kulturowego Wilno, corpus 39, file no. 779, 2000.
129.
Vaitkevičius, V., Pakalnių pilkapiai (Vilniaus r.), Lietuvos archeologija 26, 2004, p. 47–72.
130.
Vaitkevičius, V., Interpreting the East Lithuanian Barrow Culture, [in:] V. Lang (ed.), Culture and Material Culture. Papers from the first seminar of the Baltic archaeologists (BASE), held at the University of Tartu, Estonia, October 17th–19th, 2003, Tartu-Riga-Vilnius, 2005, p. 71–86.
131.
Vaitkevičius, V., Vienos teorijos pėdsakais, arba mirusiųjų deginimo paprotys Rytų Lietuvoje, Lietuvos archeologija 27, 2005, p. 49–58.
132.
Vanagas, A., Panemunių dzūkų toponimijos svarbesnieji bruožai, [in:] A. Vyšniauskaitė (ed.), Panemunių dzūkai, Vilnius, 1970, p. 33–42.
133.
Vaškevičiūtė, I., Tautų kraustymosi ir baltų genčių sklaidos laikotarpis, [in:] G. Zabiela (ed.), Lietuvos istorija, vol. II: Geležies amžius, Vilnius, 2007, p. 173–297.
134.
Vengalis, R., Rytų Lietuvos gyvenvietės I–XII a., PhD thesis, Humanities, History (05 H), Vilnius, 2009.
135.
Volkaitė-Kulikauskienė, R., Migonių (Jiezno raj.) archeologiniai paminklai, [in:] Iš lietuvių kultūros istorijos, vol. I, Vilnius, 1958, p. 44–64.
136.
Wróblewski, W., Ziemie pruskie i jaćwieskie w okresie plemiennym VI/VII–XII/XIII wieku, [in:] W. Chudziak, S. Możdzioch (eds.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń-Wrocław-Warszawa, 2006, p. 285–309.
137.
Wróblewski, W., Nowakiewicz, T., Bogucki, M., Terra desolata. Wczesnośredniowieczna Galindia w świetle badań mikroregionu Jeziora Salęt, [in:] W. Wróblewski (ed.), Studia Galindzkie, tom I, Warszawa, 2003, p. 157– 180.
138.
Zabiela, G., Paverknių piliakalnio (Prienų raj.) 1994 metų tyrinėjimų ataskaita, Kultūros paveldo centro archyvas / Archiwum dziedzictwa Kulturowego Wilno, corpus 39, file no. 1261, 1995.
139.
Žulkus, V., Jarockis, R., Vikingų laikai ir ikivalstybinis laikotarpis, Lietuvos archeologija IV, Klaipėda, 2013.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
