Otto Braasch (1936–2021) i rozwój archeologii lotniczej w Polsce
Więcej
Ukryj
1
Instytut Archeologii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska
Data nadesłania: 27-02-2022
Data ostatniej rewizji: 21-04-2022
Data akceptacji: 18-08-2022
Data publikacji online: 14-10-2022
Data publikacji: 31-12-2022
Autor do korespondencji
Zbigniew Kobyliński
Instytut Archeologii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wóycickiego 1/3, 01-938, Warszawa, Polska
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):277-291
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Artykuł przedstawia rolę Ottona Braascha, niemieckiego pilota i archeologa lotniczego w rozwoju archeologii lotniczej w Polsce w ostatniej dekadzie XX wieku.
Otto Braasch w wieku 20 lat, uzyskał licencję pilota szybowcowego, a w roku 1958 wstąpił do niemieckich powietrznych sił zbrojnych, gdzie do roku 1980 pełnił służbę jako pilot naddźwiękowych samolotów myśliwskich, jako dowódca eskadry, oficer operacyjny i zastępca dowódcy skrzydła w jednostkach myśliwskich, a także oficer sztabowy w kwaterze głównej Luftwaffe. W 1974 roku rozpoczęła się jego trwająca niemal 50 lat działalność jako praktyka i teoretyka archeologii lotniczej, początkowo na terenie południowych Niemiec, a po upadku systemu komunistycznego w środkowej Europie, także na terenie wschodnich krajów związkowych Niemiec, Czech, Słowacji, Węgier, Polski, Estonii czy Łotwy.
Jego zainteresowania archeologią rozwinęły się dzięki osobistym kontaktom z archeologiem i inżynierem Irwinem Scollarem, który od 1960 r., jako pracownik Nadreńskiego Muzeum Krajowego w Bonn był pionierem powojennej archeologii lotniczej w Niemczech, a następnie z archeologiem Rainerem Christleinem, który w 1976 r. jako pracownik, a później dyrektor sekcji archeologicznej Bawarskiego Państwowego Urzędu Ochrony Zabytków (Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege), zainicjował regularne poszukiwania stanowisk archeologicznych na terenie Bawarii z samolotu, realizowane właśnie przez Ottona Braascha.
W 1980 roku Otto Braasch opuścił lotnictwo wojskowe by poświęcić się całkowicie i wyłącznie archeologii lotniczej. Do 1989 r. służył jako archeolog lotniczy bawarskiego urzędu konserwatorskiego, tworząc od podstaw archiwum zdjęć lotniczych stanowisk archeologicznych z terenu Bawarii, początkowo przechowywane w Landshut, a później w Monachium. Archiwum to jest obecnie jednym z największych na świecie zasobów źródłowych archeologii lotniczej. Później obszarem jego zainteresowania stała się Badenia-Wirtembergia, a po upadku reżimu komunistycznego w Europie i zjednoczeniu Niemiec rozpoczął systematyczną działalność poszukiwawczą na obszarze wschodnioniemieckich krajów związkowych – Saksonii, Saksonii-Anhalt, Brandenburgii i Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Ta zainicjowana przez Ottona Braascha prospekcja aerofotograficzna była i jest kontynuowana przez jego następców, będących w większości przypadków jego uczniami. Otto Braasch rozpowszechniał swoją ogromną wiedzę i dzielił się swoimi doświadczeniami w licznych publikacjach, podczas wielu konferencji i podczas wykładów, które prowadził na uniwersytetach w Monachium i Berlinie.
Dla historii współczesnej polskiej archeologii najważniejsza stała się misjonarska działalność Ottona Braascha w krajach byłego bloku sowieckiego. Otto Braasch był mianowicie jednym z inicjatorów pomocy archeologom z krajów środkowej i wschodniej Europy w rozpoczęciu rozpoznawania lotniczego zasobów dziedzictwa archeologicznego, co stało się możliwe na szerszą skalę po upadku systemu komunistycznego. Służył pomocą archeologom w tym także w Polsce, jako instruktor w czasie praktycznych kursów archeologii lotniczej, a także kilkukrotnie przybywał swoim samolotem do Polski, by w towarzystwie polskich archeologów dokonywać lotów zwiadowczych w różnych częściach kraju, odkrywając wiele nieznanych wcześniej stanowisk archeologicznych, w tym pierwszego neolitycznego kręgu kultowego w Bodzowie, woj. lubuskie.
FINANSOWANIE
Praca nie była finansowana z żadnego grantu ani przez żadną instytucję
REFERENCJE (141)
1.
WYBRANE PUBLIKACJE OTTONA BRAASCHA.
2.
BECKER H. ET ALII 1996: H. Becker, O. Braasch, J.W.E. Fassbinder, K. Leidorf, Luftbild und Bodenmagnetik zur Prospektion des augusteischen Legionslagers Marktbreit, [w:] H. Becker (red.), Archäologische Prospektion – Luftbildarchäologie und Geophysik, Arbeitshefte Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege 59, 203–215.
3.
BEWLEY R., BRAASCH O., PALMER R. 1996: An aerial archaeology training week, 15–22 June 1996, held near Siófok, Lake Balaton, Hungary, „Antiquity” 70, 745–750.
4.
BRAASCH O. 1981: Die Schanze von Baustarring, Gemeinde Kirchberg, Landkreis Erding, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1980”, 106–107.
5.
BRAASCH O. 1982a: Unter Crawfords Zellenfenster. Amtliche Luftbildarchäologie in Bayern, [w:] C. Léva (red.), Photographie aérienne et prospection géophysique en archéologie. Actes du Symposium international du CIRA, Bruxelles 8.12.1979, Bruxelles, 51–64.
6.
BRAASCH O. 1982b: Ein bajuwarisches Gräberfeld in Zuchering, Stadt Ingolstadt, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1981”, 162–163.
7.
BRAASCH O. 1982c: Eine mittelalterliche Wasserburg bei Marklkofen, Landkreis Dingolfing-Landau, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1981”, 182–183.
8.
BRAASCH O. 1982d: Die Burg Isarau bei Aholming, Landkreis Deggendorf, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1981”, 186–187.
9.
BRAASCH O. 1983a: Luftbildarchäologie in Süddeutschland: Spuren aus römischer Zeit, Stuttgart.
10.
BRAASCH O. 1983b: Neue Viereckschanzen in und um München, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1982”, 87–91.
11.
BRAASCH O. 1983c: Some typical Prehistoric and early historic burial forms: a comparison of crop marks and excavation plans, „Aerial Archaeology” 7, 13–21.
12.
BRAASCH O. 1983d: Der Nutzen der Luftbildarchäologie für eine präventive Bodendenkmalpflege in Bayern, [w:] M. Kühlenthal (red.), Denkmalpflege in Bayern: 75 Jahre Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, München, 80 –83.
13.
BRAASCH O. 1984a: Bilder dreier Grabhügelfelder aus Ober- und Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1983”, 55–58.
14.
BRAASCH O. 1984b: Luftbildarchäologie zwischen Poikam und Straubing, [w:] S. Rieckhoff, W. Torbrügge (red.), Regensburg – Kelheim – Straubing, Führer zu archäologischen Denkmälern in Deutschland 5, Stuttgart, 122–135.
15.
BRAASCH O. 1985a: Schneemerkmale im Gäuboden – die Haunersdorfer Grabenwerke, Gemeinde Otzing, Landkreis Deggendorf, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1984”, 86–88.
16.
BRAASCH O. 1985b: Beobachtungen an der spätkeltischen Viereckschanze von Hartkirchen, Gemeinde Pocking, Landkreis Passau, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1984”, 88–90.
17.
BRAASCH O. 1985c: Römisches Militär an der Donausüdstraße –das Lager von Zell, Stadt Neuburg an der Donau, Landkreis Neuburg-Schrobenhausen, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1984”, 95–96.
18.
BRAASCH O. 1985d: Das kurzlebige Gräberfeld von Eching, Landkreis Freising, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1984”, 127–129.
19.
BRAASCH O. 1985e: Neues von der Wischlburg – Luftbilder belegen im Innern eine untergegange Befestigung, Gemeinde Stephansposching, Landkreis Deggendorf, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1984”, 151–154.
20.
BRAASCH O. 1985f: Archäologische Luftbilder früher Straßen und Gräben an Lech und Wertach, [w:] J. Bellot, W. Czysz, G. Krahe (red.), Forschungen zur Provinzialrömischen Archäologie in Bayerisch-Schwaben, Schwäbische Geschichtsquellen und Forschungen 14, Augsburg, 116–146.
21.
BRAASCH O. 1985g: Luftbildarchäologie, ein Wintermärchen?, „Archäologische Informationen” 8 (2), 125–134.
22.
BRAASCH O. 1986: Schneemerkmale im Deggendorfer Land –Bemerkungen zur Luftbildarchäologie, [w:] B. Engelhardt, K. Schmotz (red.), Vorträge des 4. Niederbayerischen Archäologentages in Deggendorf 1985, Buch am Erlbach, 131–142.
23.
BRAASCH O. 1987a: Spuren einer Viereckschanze in den Hochäckern von Nordhausen, Gemeinde Unterschneidheim, Ostalbkreis, „Archäologische Ausgrabungen in Baden--Württemberg 1986”, 84–86.
24.
BRAASCH O. 1987b: Der vergessene Dorffriedhof: das Reihengräberfeld von Altbierlingen, Stadt Ehingen, Alb-Donau-Kreis, „Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 1986”, 202–204.
25.
BRAASCH O. 1987c: Peising verliert seine Geschichte, Gemeinde Bad Abbach, Landkreis Kelheim, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1986”, 137–138.
26.
BRAASCH O. 1987d: Konventionelle Luftbildarchäologie in einer dichten Kulturlandschaft. Einige Ergebnisse und Probleme aus Süddeutschland, „Archaeologica Peruana” 1, 97–117.
27.
BRAASCH O. 1988a: Beobachtungen am Burgstall Altenfurt, „Das archäologische Jahr in Bayern 1987”, 164–168.
28.
BRAASCH O. 1988b: Flugreise vom Baierbach zum Grasenseebach. Gedanken zur Luftbildarchäologie und Inventarisation niederbayerischer Burgställe, „Der Storchenturm” 44 (Festschrift für Hans Bleibrunner), 16–30.
29.
BRAASCH O. 1989a: An Speltach, Vils und Donau: Bemerkungen zur Luftbildarchäologie, [w:] V. Hašek (red.), Geofyzika v archeologii a moderni metody térenniho vyzkumu a dokumentace, Brno, 394–422.
30.
BRAASCH O. 1989b: Winter flights Into Medieaval Bavaria: Pictures And Comments On Aerial Archaeology And Monument Inventories, [w:] D. Kennedy (red.), Into The Sun. Essays In Air Photography In Archaeology In Honour Of Derrick Riley, Sheffield, 72–85.
31.
BRAASCH O. 1990a: Flugbeobachtungen an spätkeltischen Viereckschanzen in Südostbayern, [w:] Ch. Léva (red.), Aerial Photography and Geophysical Prospection in Archaeology. Proceedings of the Second International Symposium, Brussels 8-XI-1986, Bruxelles, 49–72.
32.
BRAASCH O. 1990b: Daten und Gedanken zur Luftbildarchäologie in Baden-Württemberg, „Denkmalpflege in Baden--Württemberg” 19, 149–155.
33.
BRAASCH O. 1990c: Flugbeobachtungen am Lager von Eislingen, Kr. Göppingen, „Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 1989”, 361–369.
34.
BRAASCH O. 1991a: Der Erde unter die Haut geschaut – Luftbildarchäologie im Heilbronner Raum, Städtische Museen Heilbronn, „Museo” 2, 8–11.
35.
BRAASCH O. 1991b: Neue Ergebnisse der Flugprospektion, „Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 1990”, 303–315.
36.
BRAASCH O. 1992a: Neue Ergebnisse der Flugprospektion, „Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 1991”, 337–343.
37.
BRAASCH O. 1992b: Sommer an Rhein und Enns – Bemerkungen zur archäologischen Flugprospektion, [w:] A. Lippert (red.), Festschrift zum 50jährigen Bestehen des Institutes für Ur- und Frühgeschichte der Leopold-Franzens-Universität Innsbruck, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 8, Bonn, 75–85.
38.
BRAASCH O. 1993a: Das unterirdische Archiv – Luftbildarchäologie, [w:] G. Graichen, H.H. Hillrichs (red.), C14 – Die Gebeine des Papstes. Neue archäologische Entdeckungen in Deutschland, München, 15–28.
39.
BRAASCH O. 1993b: Im Osten endlich freie Sicht von oben, „Archäologie in Deutschland” 1993/4, 32–35.
40.
BRAASCH O. 1995a: 50 Jahre verloren, [w:] J. Kunow (red.), Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Internationales Symposium 26.-30.9.1994, Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam, 109–122.
41.
BRAASCH O. 1995b: Bodendenkmäler der Neuzeit im Luftbild, „Ausgrabungen und Funde” 40, 13–17.
42.
BRAASCH O. 1996: Zur archäologischen Flugprospektion, „Archäologisches Nachrichtenblatt” 1, 16–34.
43.
BRAASCH O. 1997a: Hunting the Evidence – Airborne Prospection of Snow and Damp Marks, „Annales Geophysicae” 15, 83.
44.
BRAASCH O. 1997: Bemerkungen zur archäologischen Flugprospektion in West und Ost, [w:] J. Oexle (red.), Aus der Luft – Bilder unserer Geschichte. Luftbildarchäologie in Zentraleuropa, Dresden, 28–37.
45.
BRAASCH O. 1999a: Z innego punktu widzenia – prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Z. Kobyliński (red.), Metodyka ratowniczych badań archeologicznych, Warszawa, 41–100.
46.
BRAASCH O. 1999b: La liberation du ciel à l’est, [w:] B. Bréart, F. Nowicki, Ch. Léva (red.), Archéologie Aérienne. Actes du Colloque International tenu à Amiens (France) du 15 au 18 octobre 1992, „Revue Archéologique de Picardie” no spécial 17, 61–72.
47.
BRAASCH O. 1999c: Archäologische Flugprospektion, [w:] J. Biel, D. Klonk (red.), Handbuch der Grabungstechnik, Stuttgart, rozdz. 26.3. (
https://landesarchaeologen.de/...; dostęp 29.08. 2022).
48.
BRAASCH O. 1999d: Von Fischen, Kreisgräben und Viereckschanzen – Nachrichten aus der Flugprospektion, „Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 1998”, 17–22.
49.
BRAASCH O. 1999e: Luftbildarchäologie – die archäologisch-historische Flugprospektion, [w:] J. Brandt et alii (red.), Luftbild-Archäologie in Mecklenburg-Vorpommern. Katalog zur Ausstellung im Kulturhistorischen Museum Rostock und im Regionalmuseum Neubrandenburg, Rostock-Neubrandenburg-Schwerin, 4–13.
50.
BRAASCH O. 2000a: Erste Ergebnisse der Luftbildprospektion in der Stadtwüstung Corvey, [w:] H.-G. Stephan, Studien zur Siedlungsentwicklung und -struktur von Stadt und Reichskloster Corvey (800–1670). Eine Gesamtdarstellung auf der Grundlage archäologischer und historischer Quellen, Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 26/2, Neumünster, 572–577.
51.
BRAASCH O. 2000b: Archäologische Flugprospektion über der Ostsee, [w:] H. von Schmettow (red.), Schutz des Kulturerbes unter Wasser. Veränderungen europäischer Lebenskultur durch Flußs- und Seehandel. Beiträge zum internationalen Kongress für Unterwasserarchäologie (IKUWA ‘99), 18.–21. Februar 1999 in Sassnitz auf Rügen, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg--Vorpommern 35, Lübstorf, 481–489.
52.
BRAASCH O. 2000c: Flug nach El Dorado, „Bulletin du Centre interdisciplinaire de recherches aériennes” 23, 13–15.
53.
BRAASCH O. 2002a: Unterirdisches im Sucher – Die Luftbildarchäologie deckt verborgene Fundstellen auf, „Monumente. Magazin für Denkmalkultur in Deutschland” (Sonderausgabe „Tag des offenen Denkmals 2002“), 11–13.
54.
BRAASCH O. 2002b: Aerial Survey and Neolithic Enclosures in Central Europe, [w:] G. Varndell, P. Topping (red.), Enclosures in Neolithic Europe: Essays on Causewayed and Non-Causewayed Sites, Oxford, 63–68.
55.
BRAASCH O. 2002c: Goodbye Cold War! Goodbye Bureaucracy? Opening the Skies to Aerial Archaeology in Europe, [w:] R.H. Bewley, W. Rączkowski (red.), Aerial Archaeology – Developing Future Practice, NATO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337, Amsterdam, 19–22.
56.
BRAASCH O. 2003: Die Donau hinab – archäologische Flüge in Ungarn, [w:] Z. Visy (red.), Régészeti müemlékek kutatása és gondozása a 3. évezred küszöbén, Pecs, 41–65.
57.
BRAASCH O. 2005: Vom heiteren Himmel... Luftbildarchäologie, Porträt Archäologie 1, Esslingen.
58.
BRAASCH O. ET ALII 2012: O. Braasch, T. Herbich, Z. Kobyliński, K. Misiewicz, L.D. Nebelsick, D. Wach, Complex non-destructive prospection and the discovery of the first Neolithic rondel-type enclosure in Poland, „Antiquity” 86 (334), 1084–1096.
59.
BRAASCH O., CHRISTLEIN R. 1981: Die Römerstraße zwischen Kösching und Pförring, Landkreis Eichstätt, Oberbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1980”, 110–111.
60.
BRAASCH O., CHRISTLEIN R. 1982a: Das unterirdische Bayern. 7000 Jahre Geschichte und Archäologie im Luftbild, Stuttgart.
61.
BRAASCH O., CHRISTLEIN R. 1982b: Die Burg Isarau bei Almohing, Landkreis Deggendorf, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1981”, 186–187.
62.
BRAASCH O., KARL O. 1988: Alburgs altes Totenfeld, Stadt Straubing, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1987”, 144–147.
63.
BRAASCH O., KAUFMANN D. 1992: Zum Beginn archäologischer Flugprospektion in Sachsen-Anhalt, „Ausgrabungen und Funde” 37, 186–205.
64.
BRAASCH O., MÖLLER J. 1994: Zum Stand der archäologischen Flugprospektion in Niedersachsen, „Berichte zur Denkmalpflege in Niedersachsen“ 14, 2–8.
65.
BRAASCH O., SCHÖTZ M. 1986: Das hallstattzeitliche Grabenwerk von Hartkirchen in der Vilsniederung, Gemeinde Eichendorf, Landkreis Dingolfing-Landau, Niederbayern, „Das archäologische Jahr in Bayern 1985”, 79–82.
66.
BRAASCH O., WAMSER L. 1984: Eine neue spätkeltische Viereckschanze bei Marktbreit, „Das archäologische Jahr in Bayern 1983”, 85–87.
67.
BRAASCH O., WAMSER L. 1986: Große Befestigungsanlagen auf dem Kapellenberg über Marktbreit, Landkreis Kitzingen, Unterfranken, „Das archäologische Jahr in Bayern 1985”, 82–84.
68.
BRAASCH O., WEIDENHAMMER P. 1986: Archäologie mit dem Flugzeug, „Mercedes-Benz in aller Welt” 202, 17–21.
69.
BRAASCH O., WETZEL G. 2001: Archäologische Flugprospektion, [w:] M. Aufleger (red.), Denkmalpflege im Land Brandenburg 1990–2000, Bericht des Brandenburgischen Landesamtes für Denkmalpflege und Archäologischen Landesmuseums 2, Worms, 583–590.
70.
PLANCK D., BRAASCH O., OEXLE J. 1994: (red.) Unterirdisches Baden-Württemberg: 250 000 Jahre Geschichte und Archäologie im Luftbild, Stuttgart.
71.
WETZEL G., BRAASCH O., LEHMPHUL R. 2011: Die mittelslawische Doppelkreisgrabenanlage bei Quappendorf-Bärwinkel, Lkr. Märkisch-Oderland, ein Kultplatz?, „Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie” 45, 143–174.
72.
POZOSTAŁA LITERATURA CYTOWANA W ARTYKULE.
73.
BANASIEWICZ E. 1989: Kompleks osadniczy grupy masłomęckiej w Hrubieszowie-Podgórzu w woj. zamojskim, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), tom II, Lublin, 47–61.
74.
BANASIEWICZ E. 1999: Kompleksowa ochrona pradziejowych kurhanów z Grzędy Sokalskiej na Zamojszczyźnie, [w:] Z. Kobyliński (red.), Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytków archeologicznych jako form krajobrazu kulturowego, Warszawa, 64–69.
75.
BANASIEWICZ E. ET ALII 1992: E. Banasiewicz, J. Buszewicz, W. Koman, W. Panasiewicz, Badania ratownicze w Hrubieszowie-Podgórzu na stan. 5, „Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1992 roku”, 44–49.
76.
BARFORD P. 1998: Reflections on the Leszno aerial archaeology school, „AARGnews” 17, 29–30.
77.
BERNATZKY M., LEHNBERG B. 2009: Die mittelalterliche Siedlung am Petersteich bei Süpplingenburg, Ldkr. Helmstedt: Vorbericht, „Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte” 78, 149–173.
78.
BERTEMES F., NORTHE A. 2007: Der Kreisgraben von Goseck. Ein Beitrag zum Verständnis früher monumentaler Kultbauten Mitteleuropas, [w:] K. Schmotz (red.), Vorträge des 25. Niederbayerischen Archäologentages, Rahden/Westf., 137–168.
79.
BEWLEY R.H., RĄCZKOWSKI W. 2002: (red.) Aerial archaeology – developing future practice, NATO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337, Amsterdam.
81.
BIELENIN K. 1963: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim w 1960 i 1961 r., MatArch. IV, 353–358.
82.
BIELENIN K. 1964: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem żelaza w Górach Świętokrzyskich w 1962 r., MatArch. V, 225–229.
83.
BIELENIN K. 1965: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim powadzonych w 1963 r., MatArch. VI, 203–211.
84.
BIELENIN K. 1966: Dziesięciolecie zespołowych badań terenowych nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim, MatArch. VII, 39–57.
85.
BIELENIN K. 1967: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim prowadzonych w 1965 r., MatArch. VIII, 241–251.
86.
BIELENIN K. 1968: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim prowadzonych w 1966 r., MatArch. IX, 325–329.
87.
BIELENIN K. 1969: Sprawozdanie z badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim przeprowadzonych w 1967 r., MatArch. X, 237–245.
88.
BIELENIN K. 1992: Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Kielce.
89.
BROSSEDER U., KRAUSE R. 2014: Großgrabhügel der älteren Eisenzeit am Ipf bei Osterholz, [w:] R. Krause (red.), Neue Forschungen zum frühkeltischen Fürstensitz auf dem Ipf, Bonn, 145–175.
90.
BUDZISZEWSKI J. ET ALII 2017: J. Budziszewski, Z. Kobyliński, L.D. Nebelsick, D. Wach, Neolityczny krąg kultowy w Bodzowie koło Bytomia Odrzańskiego, [w:] L. Lenarczyk (red.), Pół wieku Muzeum w Głogowie. Tradycja, tolerancja, wielokulturowość, Głogów, 15–23.
91.
BUKOWSKI Z. 1999: [Głos w dyskusji], [w:] M. Dworaczyk et alii (red.), Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan prawny, problematyka, osiągnięcia / Archäologisch-konservatorische Untersuchungen in Polen und Deutschland – Rechtzustand, Probleme und Errungenschaften. Barzkowice k/Szczecina, 10–12 czerwca 1999 r. Materiały / Texten, Acta Archaeologica Pomoranica II, Szczecin, 237.
92.
CZAJLIK Z. 2021: Otto Braasch’s first aerial archaeology mission in Hungary (1992): a belated thank you, „AARGnews” 63, 29–32.
93.
CZERNIAK L. ET ALII 2019: L. Czerniak, A. Matuszewska, Ł. Pospieszny, R. Ryndziewicz, Badania neolitycznego rondela w Nowym Objezierzu w 2018 roku, „Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie” VIII (2018), 146–155.
94.
DERNOGA M. ET ALII 2007: M. Dernoga, T. Herbich, R. Pietrzak, W. Rączkowski, D. Święch, Discovering Medieval Szamotuły (Wielkopolska region): a Multidisciplinary Approach, „Studijné zvesti Archeologického ústavu SAV” 41 (Archaeological prospection), 131–134.
95.
FURMANEK M., WRONIECKI P. 2017: Erased by the Plough, Spotted from the Air. Remains of Earthwork Sites from Silesia, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 12 (Non-invasive methods in archeology), 199–220.
96.
FURMANEK M., WRONIECKI P. 2019: Otwórz oczy i patrz! Efekty systematycznej prospekcji lotniczej na Śląsku, [w:] M. Furmanek (red.), Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku. Dialog interdyscyplinarny, Wrocław, 167–190.
97.
FURMANEK M., WRONIECKI P. 2020: Overlooked archaeology. An overview of prehistoric enclosures from Southern Poland based on non-invasive research, [w:] M. Dębiec, T. Saile (red.), A planitiebus usque ad montes. Studia archaeologica Andreae Pelisiak vitae anno sexagesimo quinto oblata, Rzeszów, 235–249.
98.
GERHARD S. 2006: Bringing Air and Water Together – Training School in Aerial Archaeology, Barth, Germany, 1st–5th May 2006, „AARGnews” 33, 10–15.
99.
GOJDA M. 1993: Bohemia from the air: seven decades after Crawford, „Antiquity” 67 (257), 869–875.
100.
GOJDA M. 1997: Letecká archeologie v Čechach, Praha.
101.
GOJDA M. 1998: Letecká archeologie: mezinárodní spolupráce a letní výcikové kurzy, AR 50, 869–876.
102.
JASKANIS D. 1998: Ewidencja archeologicznych dóbr kultury, [w:] Z. Kobyliński (red.), Ewidencja, eksploracja i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, Warszawa, 15−45.
103.
KIJOWSKI A., SŁOWIK M., RĄCZKOWSKI W. 2009: Identyfikacja obiektów archeologicznych przy wykorzystaniu radaru –średniowieczne miasto Szamotuły, „Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji” 19, 153–162.
104.
KIJOWSKI A., SŁOWIK M., RĄCZKOWSKI W. 2010: A medieval town (Szamotuły) as a testing area for non-invasive methods – GPR MALA ProEx, [w:] R. Reuter (red.), Remote sensing for science, education, and natural and cultural heritage, Oldenburg, 95–100.
105.
KINNE A. ET ALII 2012: A. Kinne, B. Schneider, H. Stäuble, C. Tinapp, Ein zweiter Schnitt durch Kyhnauntersuchungen an der vierfachen Kreisgrabenanlage, AFB Beiheft 24, 18–24.
106.
KOBYLIŃSKI Z. 2002: Polish-German archaeological research in Bavaria and Saxony 1992–2002, „Archaeologia Polona” 40, 95–110.
107.
KOBYLIŃSKI Z. 2005: Archeologia lotnicza w Polsce: osiem dekad wzlotów i upadków, Warszawa.
108.
KOBYLIŃSKI Z. 2022: The Siófok aerial archaeology training school in 1996 and its impact on development of aerial archaeology in Poland, „AARGnews” 64, 82–83.
109.
KOBYLIŃSKI Z. ET ALII 2012: Z. Kobyliński, M. Borowski, J. Budziszewski, T. Herbich, Ł. Kobyliński, Ł. Sławik, D. Wach, J. Wysocki, A. Jaszewska, Kompleksowe, niedestrukcyjne rozpoznanie zasobów archeologicznych Starego Kraju w województwie lubuskim, „Archeologia Środkowego Nadodrza” IX, 7–38.
110.
KOBYLIŃSKI Z., NEBELSICK L.D., WACH D. 2010: Neolityczne obserwatorium astronomiczne w Bodzowie na Ziemi Lubuskiej, ZOW 65/1–4, 27–32.
111.
KOBYLIŃSKI Z., NEBELSICK L.D., WACH D. 2012: Aerial photography, a complex non-destructive survey and the first excavation of a Neolithic rondel-type enclosure near Bodzów in the Oder River Valley in western Poland, [w:] F. Bertemes, H. Meller (red.), Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa / Neolithic Circular Enclosures in Europe. Internationale Arbeitstagung, 7. – 9. Mai 2004 in Goseck (Sachsen-Anhalt), Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle 8, Halle, 311–326.
112.
KOSOWICZ M. 2019: Wpisano do rejestru zabytków stanowisko archeologiczne Bodzów, gm. Bytom Odrzański (st. 24; AZP 67–17/19), „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 16, 193.
113.
KRASNODĘBSKI D. 2005: Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku, [w:] J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin… i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii, Poznań, 317–320.
114.
KUNOW J. 1995: (red.) Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Internationales Symposium 26.-30.9.1994, Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam.
115.
LEIDORF K. ET ALII 1999: K. Leidorf, P. Ettel, W. Irlinger, J. Zeune, Burgen in Bayern. 7000 Jahre Burgengeschichte im Luftbild, Stuttgart.
116.
LINCK R., FASSBINDER J.W.E. 2021: Otto Braasch, an aerial archaeology pioneer, „AARGnews” 63, 35–36.
117.
LINCK R., KLUTHE S., LEIDORF K. 2020: The benefit of continuous aerial archaeology flights over decades in Bavaria, „AARGnews” 60, 21–24.
118.
MIAŁDUN J. 1987: Analiza przydatności zdjęć lotniczych w badaniach archeologicznych na przykładzie obiektów Wybicko i Janów Pomorski na Żuławach Wiślanych, [w:] Materiały V Sesji Naukowo-Technicznej, Olsztyn, 233–246.
119.
MIAŁDUN J. 1991: Wybrane zagadnienia archeologii lotniczej na Żuławach Wiślanych, [w:] Archeologia bałtyjska. Materiały z konferencji, Olsztyn 24–25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn, 177–183.
120.
MIROŃCZUK A., POŁAWSKI Z.F. 2015: Identyfikacja obiektów antropogenicznych na archiwalnych zdjęciach lotniczych okolic Jedwabnego, „Studia Geohistorica” 3, 141–149.
121.
MODRZEWSKA-MARCINIAK I. 1980: Wykorzystanie nowych technik fotografii lotniczej dla celów archeologicznych, „Informator Techniki Wojsk Lotniczych” 57, 75–92.
122.
MODRZEWSKA-MARCINIAK I. 1983: Wilanów. Wstępne opracowanie wyników badań z zastosowaniem fotointerpretacji w archeologii, [w:] A.T. Jankowski (red.), Dokumentacja teledetekcyjna. Teledetekcja w badaniach środowiska geograficznego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego 575, Katowice, 208–216.
123.
MODRZEWSKA-MARCINIAK I. 1984: Próbna analiza fotografii lotniczych wybranych stanowisk archeologicznych, APolski XXIX/2, 267–289.
124.
ONISZCZUK A. ET ALII 2019: A. Oniszczuk, Z. Misiuk, A. Makowska, J. Wrzosek, M. Sekuła, Wytyczne do prowadzenia badań archeologicznych, Cz. 1, Badania nieinwazyjne, Warszawa.
125.
ORZECHOWSKI S. 2002: Zaplecze osadnicze starożytnego okręgu hutniczego w Górach Świętokrzyskich i jego relacje ze strefą produkcyjną, [w:] S. Orzechowski (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Kielce, 27–43.
126.
PALMER R. 1998: Editorial, „AARGnews” 17, 3–5.
127.
PIETRZAK R., RĄCZKOWSKI W. 2006: Zaginione miasto – historyczna zagadka i zdjęcia lotnicze, „Archeologia Żywa” 2006/4 (38), 15–20.
128.
PIETRZAK R., RĄCZKOWSKI W. 2009: Od przybytku głowa... boli. O kontekście i konsekwencjach odkrycia pierwszej lokacji Szamotuł, [w:] I. Skierska (red.), Szamotuły. Karty z dziejów miasta, tom 2, Szamotuły, 9–26.
129.
Pietsch M., Timpe D., Wamser L. 1992: DAS AUGUSTEISCHE TRUPPENLAGER MARKTBREIT. BISHERIGE ARCHÄOLOGISCHE BEFUNDE UND HISTORISCHE ERWÄGUNGEN, BERRGK 72 (1991), 263WYBRANE PUBLIKACJE OTTONA BRAASCHA.
130.
PIETSCH M., TIMPE D., WAMSER L. 1992: Das augusteische Truppenlager Marktbreit. Bisherige archäologische Befunde und historische Erwägungen, BerRGK 72 (1991), 263–324.
131.
RĄCZKOWSKI W. 1995: Aerial archaeology and the study of settlement systems: some examples from the Middle Pomerania (Poland), [w:] J. Kunow (red.), Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Internationales Symposium 26.-30.9.1994, Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam, 265–270.
132.
SCHWARZ R. 2003: Pilotstudien: 12 Jahre Luftbildarchäologie in Sachsen-Anhalt, Halle/Saale.
133.
SCHWARZ R., WETZEL G. 2005: Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badań, [w:] J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin… i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii, Poznań, 413–438.
134.
SONG B., LEIDORF K. 2020: Faszination Luftbildarchäologie: Die Welt aus der Vogelperspektive, Darmstadt.
135.
SONG B., LEIDORF K., HELLER E. 2019: Luftbildarchäologie. Spuren der Vergangenheit aus der Luft. Methoden und Techniken – Klassisch und virtuell, Darmstadt.
136.
STĘPIEŃ W. 2015: Próba lokalizacji średniowiecznej Nowej Nieszawy z wykorzystaniem monitoringu lotniczego, [w:] A. Andrzejewski, P. Wroniecki (red.), W poszukiwaniu zaginionego miasta. 15 lat badań średniowiecznej lokalizacji Nieszawy, Łódź, 81–114.
137.
STOERTZ C. 1998: Chairman’s piece, „AARGnews” 17, 6–7.
138.
TUCHOLSKI Z. 2019: Fotografia lotnicza jako źródło historyczne, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 64/2, 167–179.
139.
WRÓBLEWSKI P. 2007: Bringing Air and Water Together: warsztaty archeologii lotniczej, Barth 2007 (sprawozdanie), „Saeculum Christianum” 14/2, 255–256.
140.
ŻUK L. 2005: Dokąd prowadzisz Biskupinie?, [w:] J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii, Poznań, 51–70.
141.
TUCHOLSKI Z. 2019: Fotografia lotnicza jako źródło historyczne, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 64/2, 167 –179.