ODKRYCIA
Pierścień napierśnika kultury pomorskiej z Woli Pasikońskiej, pow. warszawski zachodni – przykład pradziejowego recyklingu
Więcej
Ukryj
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. Długa 52 «Arsenał»
PL 00-241 Warszawa
Data publikacji: 31-12-2017
Wiadomości Archeologiczne 2017;LXVIII(68):247-257
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
The State Archaeological Museum in Warsaw has in its collections a bronze ring from a pectoral attributed to the Pomeranian Culture found at Wola Pasikońska in a wet meadow lying on the edge of the Kampinos Forest (Fig. 1, 2).
The ring is penannular, with tapering terminals, plano-convex of section at centre, round-sectioned near the terminals (Fig. 3, 4). Heavily worn in places, the ornament covers both sides of the artefact. On the upper face it consists of groups of oblique grooves, and short strokes arranged in a zigzag pattern, hemmed in here and there by lines; the latter pasttern is also known as a chevron motif. On the underside the decoration is less exposed, and consists of groups of transverse lines and pairs of hatched hourglasses, arranged base-to-base. Dimensions: diameter of the ring – 15.5–16.5 cm, maximum width at centre – 1.3 cm, thickness – 0.55 cm, diameter of terminals – 0.5 and 0.6 cm, space between the terminals – 6.7 cm, weight – 122.2 g.
Pectorals are one of the most distinctive form of personal ornament in the Pomeranian Culture. They consist of 7–17 rings of different size, all of them with a specific ornament, individual for a given pectoral, and were fastened with a clasp. As a rule the decoration was only on the upper face of the ring; only in a handful of specimens it appears also on the lower face. Three such rings belong to hoards found in Greater Poland at Bojanowo Stare, Łuszkowo and Rudka. Rings decorated on both faces are presumably the effect of repairs. Imaginably, when a ring became damaged, or was lost for some reason, another would be added to the pectoral, taken from a different set, possibly broken up at an earlier date; in which case, the lower face of the ring lacking ornamentation was then decorated to match the other rings in the pectoral (M. Kamińska 1992, p. 17–19).
The find from Wola Pasikońska does not diverge in its shape and ornamentation of its outer face from other specimens of its class. Rings decorated with the chevron motif are noted almost everywhere within the distribution range of pectorals with rings (Fig. 6) but vary in frequency depending on the region. Find sites cluster on the Lower Vistula River, in central Greater Poland, with some isolated specimens recorded in western Mazovia as well.
Bifacially ornamented pectoral rings recovered so far had, on both their faces, designs typical for Pomeranian Culture pectorals. However, the decoration on the lower face of the specimen under discussion appear to have more in common with ornamentation seen on artefacts attributed to the Lusatian Culture. Motives engraved on it are similar in style to what is observed on ankle-rings type Stanomin, Mazovian variant, manufactured presumably in metallurgy workshops of Mazovia and Podlasie. The design of hatched hourglasses was observed present on other objects also attributed to these workshops, for example, spiral bracelets. Thus, the ornament on the underside of the ring is one that is well established in the ‘Lusatian’ style design.
Pomeranian Culture pectorals and ankle-rings type Stanomin have the same dating – Hallstatt D, and this presumably is also the chronology of the ring from Wola Pasikońska (M. Kamińska 1992, p. 30–31; M. Mogielnicka-Urban 2008, p. 213).
The most likely interpretation is that this specimen was created by recycling a ‘Lusatian’ pectoral or a rough cast of such a pectoral. Its central part was forged to produce a lenticular section, the undecorated face was covered with an ornament to match the decoration of the pectoral being repaired. The terminals were trimmed and given a stepped outline to make them fit into the clasp.
The chemical composition of the bronze used in manufacturing the ring from Wola Pasikońska was analysed at the Bio- and Archeometric Laboratory of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. Six points were tested (Table 1). The alloy sampled at points 2–5 was identified as tin bronze. At each point the alloy composition was slightly different, this is not unexpected – earlier studies show that samples taken from one prehistoric bronze object may have a dissimilar percentage content of individual elements.
A less expected result was furnished by the analysis of alloy sampled at points 1 and 6. Here the surface of the ring retained a slender layer of tin. It has been suggested that originally, the whole ring had such a tin coating, giving it a silvery hue, one surviving at present on the surface of both faces of the ring in variously worn condition.
Previous to our study we had no record on tinned objects attributed to the Pomeranian Culture, or to earlier archaeological cultures in Poland. It is agreed that the earliest tinned objects in Europe are axe finds from England and Scotland dated to the Early Bronze Age. Tinned artefacts become more frequent starting only around the 5th century BC, mostly in the Mediterranean region (N. D. Meeks 1986, p. 134). It is possible that the ring from Wola Pasikońska is the first tinned bronze of Hallstatt date to be recognized in Poland. As such it is an extremely interesting contribution to the study of bronze and other non-ferrous metals metallurgy of the younger phase of that period.
REFERENCJE (40)
1.
Andrzejowska, M., Nekropola w Dziecinowie, pow. otwocki na tle problematyki cmentarzysk pomorsko-kloszowych na Mazowszu, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury pomorskiej, Gdańsk, 2005, s. 125–143.
2.
Andrzejowska, M., Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań wschodnich , [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII wieku przez narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupin-Wrocław, 2016, s. 279–322.
3.
Antoniewicz, J., Skarb halsztacki znaleziony w miejscowości Kisielsk pow. Łuków, Wiadomości Archeologiczne XXVI/1, 1959, s. 49–55.
4.
Antoniewiczowa, J., Groby ciałopalne w obstawie kamiennej w Nowodworach koło Warszawy, Światowit XIII, 1929, s. 95–148.
5.
Blajer, W., Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków, 2001.
6.
Chomentowska, B., Cmentarzyska kultury pomorskiej na Mazowszu, Światowit XXXI, 1970, s. 190–270.
7.
Close-Brooks, J., Cole, J. M., Tinned axes, Antiquity LIV (212), 1980, s. 228–229.
8.
Dudak, W., Archeologiczna interpretacja wyników analiz metaloznawczych zabytków metalowych, [w:] J. Maik (red.), Osada z epoki brązu i okresu halsztackiego w Chrząstkowie Folwarcznym 1, gmina Parzęczew, pow. zgierski, woj. łódzkie. Autostrada A-2, Archeologiczne zeszyty autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN 1, Łódź, 2002, s. 113–114.
9.
Dudak, W., Herman, R., Kurasiński, T., Strzyż, P., Osada kultury łużyckiej z przełomu okresu halsztackiego i lateńskiego, [w:] J. Maik (red.), Osada z epoki brązu i okresu halsztackiego w Chrząstkowie Folwarcznym 1, gmina Parzęczew, pow. zgierski, woj. łódzkie. Autostrada A-2, Archeologiczne zeszyty autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN 1, Łódź, 2002, s. 44–90.
10.
Durczewski, D., Skarby halsztackie z Wielkopolski, Przegląd Archeologiczny XIII (1960), 1961, s. 7–108.
11.
Durczewski, D., Brązowy skarb halsztacki z Rudki, pow. Szamotuły, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIII (1972), 1973, s. 206–209.
12.
Galiński, T., Skarb brązowy z Suchodołów, w woj. płockim, Wiadomości Archeologiczne XLVI/2 (1981), 1984, s. 131–134.
13.
Garbacz-Klempka, A., Rzadkosz S., Charakterystyka składu chemicznego i struktury zabytków metalowych z osady kultury łużyckiej w Grzybianach, [w:] T. Stolarczyk, J. Baron (red.), Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy, Legnica-Wrocław, 2014, s. 507–538.
14.
Górny, J., Metalurgia w literaturze świata starożytnego, Kraków, 2010.
15.
Jakimowicz, R., Sprawozdanie z działalności Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie za 1928 r., Wiadomości Archeologiczne XIII, 1935, s. 232–278.
16.
von Hirschfeld, G., Die im Gebiete des Ostsee, untern Weichsel und Netze nachgewiesenen alterthümlichen (vorrömischen) Geräthe und Gefäße aus Erz (Bronce), deren Stellung zum alten Handel, Ursprung und Herkunft, Zeitschrift des historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder I, 1876, s. 71–237.
17.
Kamińska, M., Napierśniki kultury pomorskiej i ich wyobrażenia na popielnicach twarzowych, Wiadomości Archeologiczne, LII/1 (1991–1992), 1992, s. 17–47.
18.
Kinners, I. A., Craddock, P. T., Needham, S., Lang, J., Tin-plating in the Early Bronze Age: the Barton Stacey axe, Antiquity LIII (208), 1979, s. 141–143.
19.
Kneisel, J., Anthropomorphe Gefäße Nord- und Mitteleuropa während der Bronze- und Eisenzeit. Studien zu den Gesichtsurnen – Kontaktzonen, Chronologie und sozial Kontext, Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa 7.1, Bonn, 2012.
20.
Kostrzewski, J., Wytwórczość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego okresu żelaznego, Przegląd Archeologiczny IX/2–3 (1951–1952), 1953, s. 177–213.
21.
Kostrzewski, J., Ze studiów nad wczesnym okresem żelaznym w Polsce, Slavia Antiqua IV, 1954, s. 22–70.
22.
Lissauer, A., Alterthümer der Bronzezeit in der Provinz Westpreussen und den angrenzenden Gebieten. I – Die Bronzen (Festschrift zur Begrüssung der vom 3.–5. August 1891 in Danzig tagenden XXII. Allgemeinen Versammlung der Deutschen Anthropologischen Gesellschaft), Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen II, Danzig, 1891.
23.
Łuka, L. J., Skarb brązowy z wczesnej epoki żelaza z Starego Bojanowa, w pow. kościańskim, Przegląd Archeologiczny VII/2, 1947, s. 297–303.
24.
Łuka, L. J., Kultura wejherowsko-krotoszyńska, [w:] J. Dąbrowski, Z. Rajewski (red.), Prahistoria Ziem Polskich IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979, s. 147–168.
25.
Łuka, L. J., Metalurgia brązu w kulturze wschodniopomorskiej, [w:] Pamiętnik Muzeum Miedzi, tom I, Legnica, 1982, s. 209–224.
26.
Malinowski, T., Katalog cmentarzysk ludności kultury pomorskiej, tom 2, Słupsk, 1981.
27.
Manti, P., Watkinson, D., Hot-tinning of low tin bronzes, [w:] P. Mardikian et alii (red.), Metal 2010. Proceedings of the Interim Meeting of the ICOM-CC Metal Working Group, Charleston, 2011, s. 92–99.
28.
Meeks, N. D., Tin-rich surfaces on bronze – some experimental and archaeological considerations, Archaeometry 28/2, 1986, s. 133–162.
29.
Mogielnicka-Urban, M., Nagolennik typu stanomińskiego z Bieńkowskiej Woli k. Biejkowa, gm. Promna, pow. białobrzeski, woj. mazowieckie na tle innych znalezisk tego typu w Polsce, [w:] M. Mogielnicka-Urban (red.), Opera ex aere. Studia z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi Janowi Dąbrowskiemu, Warszawa, 2008, s. 211–222.
30.
Niewęgłowski, A., Hensel, Z., Wyroby brązowe kultur wczesnego okresu przedrzymskiego w Polsce w świetle badań składu chemicznego, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 1997, s. 381–388.
31.
Orlińska, G., Ozdoby z Warszawy-Zacisza świadectwem starożytnego brązownictwa sprzed 2500 lat, [w:] M. Bryl, A. Badach (red.), Brązy warszawskie: dzieła, twórcy, kolekcjonerzy i badacze, Warszawa, 2016, s. 9–13, 89, 102–106.
32.
Orlińska, G., Karczmarek, Ł., Niepublikowane nagolenniki typu stanomińskiego, Wiadomości Archeologiczne LXI (2009–2010), 2010, s. 81–94.
33.
Ottenwelter, E., Děd, J., Hošek, J., Experimental tinning of iron, and attempt to identify techniques of tinning used by ancient craftsmen, [w:] Eksperimental’na arheologìâ: zavdannâ, metodi, modelûvannâ. Zbìrka naukovih prac’, Kiïv-Moskva, 2011, s. 204–217.
34.
Pasternak, J., Brązowy skarb halsztacki z Kiełczewa, Światowit XVIII (1936/1937), 1938, s. 287–292.
35.
Petersen, E., Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Vorgeschichtliche Forschungen 2/2, Berlin, 1929.
36.
Rospond, S., Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej. Część 2: niemiecko-polska, Wrocław-Warszawa, 1951.
37.
Scott, D. A., Copper and Bronze in Art. Corrosion, Colorants, Conservation, Los Angeles, 2002.
38.
Woźniak, Z., Kontakty mieszkańców ziem polskich ze światem celtyckim u schyłku okresu halsztackiego i we wczesnym okresie lateńskim, Przegląd Archeologiczny LVIII, 2010, s. 39–104.
39.
Zielińska, M., Zabytki epoki brązu. Narzędzia, broń, ozdoby i skarby z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Katalog zbiorów, Sanok, 2007.
40.
Żurowski, J., Skarby halsztackiego okresu z doliny Dunajca, Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne IV/I, Kraków, 1927, s. 3–112.