ROZPRAWY
Próba nowego spojrzenia na "pasy sambijskie"
Więcej
Ukryj
1
Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, PL 00-927 Warszawa
Data publikacji: 31-12-2010
Wiadomości Archeologiczne 2010;LXI(61):3-79
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Samland belts are a form present during the oldest phase of Dollkeim-Kovrovo Culture of the Early Roman Period (H. Jankuhn 1933a; 1933b, p. 220–225; 1950, p. 55–56; W. Nowakowski 1996, p. 48–49, pl. 107). The belt was a broad strap with a solid clasp or buckle with an openwork attachment at one. At the other there usually was a rectangular openwork mount, and, along the edges of the belt, a row of smaller mounts with a curving body and narrow, profiled or trapeze-shaped terminals. Some belt sets also include tags for suspending an implement (Pl. 28). All these belt mounts were in bronze. The range of occurrence of Samland belt sets is limited to the territory occupied by Dollkeim-Kovrovo Culture – almost all these finds were recorded in Samland Peninsula (Pl. 1; cf. H. Jankuhn 1933a, fig. 15; 1950, fig. 3). The majority evidently belong in the mature phase B2, but some may date back even to phase B2a, a and a small number of specimens originate from phase B2/C1–C1a. One of the youngest belt sets, discovered at Tûlenino, raj. Polessk (Тюленино, рай. Полесск, former Viehof, Kr. Labiau), in grave 170 (Pl. 34c.d), was accompanied by two A V, series 1 fibulae (Pl. 35a; A. Bezzenberger 1895, p. 257; H. Jankuhn 1933a, pl. III:4; 1933b, p. 225). During phases B2/C1–C1a and C in Samland Peninsula we find belt mounts which because of their material, construction and ornamentation cannot be classified to the group of Samland mounts but which nevertheless are in a similar openwork style. The group includes e.g., a mount from the former Tengen, Kr. Heiligenbeil, grave 39 (R. Klebs 1877, p. 61, pl. II:11; BA 1880, pl. 12:486), and an openwork mount discovered at Grač’evka, raj. Zelenogradsk (Грачьевка, рай. Зелено¬градск, former Craam, Kr. Fischhausen; W. Gaerte 1929, p. 232, fig. 174d; H. Jankuhn 1933a, p. 197). Another group of openwork belt mounts are noted during phases B2/C1–C1a and C also outside the territory occupied by Dollkeim-Kovrovo Culture (W. Gaerte 1929, fig. 173b, 174a–c; H. Jankuhn 1933a, p. 197–199, fig. 17–19; J. Okulicz 1976, p. 196–197, fig. 8) cannot be included in the group of Samland belt mounts owing to their material, construction or ornamentation; neither can they be recognised conclusively as their derivative form. Particularly absorbing is the question of the origin of Samland belt sets because in Samland Peninsula we find no forms with an earlier chronology from which these mounts could be derived. It was accepted therefore that they had taken shape in consequence of outside influence. Oscar Almgren (1913, p. 269) suggested that they represent the effect of inspiration reaching from the Danube area. He noticed the similarity of Samland belt mounts to belts which were in use within the Roman Empire starting from the late Augustine period until mid-2nd century in Noricum and Pannonia, and by the Quadi and the Marcomanni (J. Garbsch 1965, p. 79–114, 164–234, maps 1, 2, 14–16; J. Okulicz 1976, p. 191–192). This hypothesis was upheld by Herbert Jankuhn (1933a) – author of an excellent monograph on Samland belt sets – and by most researchers concerned with this group of issues (J. Okulicz 1976, p. 191–198; R. Madyda 1977, p. 366–367; R. Madyda-Legutko 1984, p. 107). An argument in favour of adopting Almgren’s hypothesis is evidence on exchange between SE Baltic coast with southern Europe during the Early Roman Period which is documented by archaeological material, eg, inflow of Norician-Pannonian A.236–238 fibulae (J. Garbsch 1965, p. 71, 224, 227–228, 231–232, map 1), traces of this exchange may be found also in the written sources (Tac. Germ. 45; cf. J. Okulicz 1976). Some researchers despite accepting Almgren’s concept have proposed also other direction of contact which could have contributed to the emergence of Samland belt sets (R. Wo¬łągiewicz 1976; U. Kobylińska 1981; 1986). A common element shared by Samland belt mounts and Norician-Pannonian belts is the presence of: openwork attachment end, rectangular openwork mounts, and small mounts with a curving body and profiled terminals (cf. H. Jankuhn 1933a; J. Garbsch 1965). Even so, the method of securing them was entirely different (cf. pl. 2a and pl. 28a4). Other differences are visible also in the construction and ornamentation of individual elements. This suggests that Samland belt sets must have taken form also under impact other than Danubian, but the latter, in the light of current research is irrefutable. A part of Samland belts were secured with R. Madyda-Legutko type 3 belt clasps (1990a; pl. 24c.i). Presumably, the people of Dollkeim-Ko¬v¬rovo Culture had borrowed the idea of construction of the clasp with a long and curved grip, joint with a cross-wise strip of bronze sheet, from the people of Wielbark Culture, and had added an openwork attachment end (H. Jankuhn 1933a, p. 186; R. Madyda-Legutko 1990a). This explanation finds support in evident contacts of Samland Peninsula and zone A of Wielbark Culture (R. Wołągiewicz 1981, p. 84) during phase B2 (W. Nowakowski 1989, p. 145–151; 1996, p. 98–99). The second group of Samland belt sets was secured using belt buckles type C10–12 – with a fixed tongue extending to the attachment end and a flexible frame (Pl. 3g, 4c, 30s). Belt fastenings with a similar construction but lacking an openwork attachment end occurred in number on territory of Przeworsk, Bogaczewo and Wielbark Cultures during phases A2/A3–B2a (cf. R. Madyda-Legutko 1987a, p. 16–18; W. Nowakowski 1995, p. 24–26; 2002, p. 139–143; P. Szymański 2005, p. 30–31; P. Iwanicki, A. Juga-Szymańska 2007, p. 46–53; T. Dąbrowska 2008, p. 38). Presumably, the people of Dollkeim-Kovrovo Culture had borrowed the idea of the described construction of belt fastening from the people of Wielbark Culture and had added an openwork attachment end (cf. H. Jankuhn 1933a, p. 178–182; R. Wołągiewicz 1976; U. Koby¬lińska 1981, p. 142–143; 1986, p. 380, 382–383). It is not possible to prove the existence of a chronological difference between Samland belts secured with a buckle and belts secured with a clasp. Both groups occur in greatest number during the mature phase B2. Samland belt mounts can be distinguished into forms with a modestly decorated attachment end, divided at mid-length with a strip of bronze sheet which extended into a grip or pin – type 3a belt clasps and type C10 belt buckles (Pl. 20b, 30s), and forms with a richly decorated attachment end filled with fine openwork – type 3b belt clasps and type C11 belt buckles (Pl. 23g, 24i). No chronological difference can be demonstrated between these two groups and the more elaborately decorated specimens cannot be recognised as later than the plain ones. Samland belt sets differed visibly from Norician-Pannonian belts in their ornamentation and only a part of Samland designs, as rectangular, stepped, cruciform, semicircular and vase-like openwork (Pl. 3g, 7a, 16j, 23g) find their counterparts in the Danubian provinces (Pl. 2d–f; H. Jankuhn 1933a, p. 193; J. Okulicz 1976, p. 194–196; U. Kobyliń¬ska 1981, p. 148–149; 1986, p. 385–388). Other types of ornament, as pairs of stamped rings and iron inlay, represent the effect of local fashion. Only a small number of finds of Samland belt mounts co-occurred in graves with weapons. Most were discovered next to a rich assortment of ornaments (see the Catalogue), and consequently, Samland belt sets should be interpreted as women’s dress accessories. The women inhabitants of the Samland Peninsula presumably were members of the elite. They fastened their clothing with fibulae (usually two to four), most typically, type A.60–62 and A.42, more seldom, with other forms – classified to type A.II/IV 2.1 of J. Andrzejowski (1994), A.109, A.IV, series 3, and A V, series 7 and 8. They adorned their head-dress – cap/kerchief – with a round disc fibula of repoussé bronze sheet, their neck – with a showy necklace of assorted glass and bronze beads. Usually, they also wore a pair of bracelets with a narrow hoop and profiled terminals (type IA; E. Blume 1912) and occasionally, also finger-rings.
REFERENCJE (114)
1.
Adlung, P., v. Carnap-Bornheim, C., Ibsen, T., Valujev, A. (red.), Die Prussia Sammlung. Der Bestand im Museum für Geschichte und Kunst Kaliningrad / Коллекция Пруссия в фондах Калининградского областного историко-художественного музея, Schleswig, 2005.
2.
Almgren, O., Zur Bedeutung das Markomannenreichs in Böhmen für die Entwicklung der germanischen Industrie in der frühen Kaiserzeit, Mannus V, 1913, s. 265–278.
3.
Almgren, O., Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig, 1923.
4.
Andrzejowski, J., Zapinki o cechach mieszanych II i IV grupy Almgrena, Barbaricum 3, Warszawa, 1994, s. 87–129.
5.
Andrzejowski, J., Cieśliński, A., Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo?, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, s. 279–319.
6.
Anger, S., Das Gräberfeld zu Rondsen im Kreise Graudenz, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen 1, Graudenz, 1890.
7.
Banytė-Rowell, R., Archaeological material concerning the former Memelland District in H. Jankuhn’s Archival Legacy, „Archaeologia Lituana” 10, 2009, s. 50–64.
8.
Beckmann, Ch., Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Saalburg Jahrbuch XXVI, 1969, s. 5–106.
9.
Bezzenberger, A., Accessionen des Prussia-Museums in der Zeit vom 7. August 1893 bis 20. Februar 1895, Prussia 19 (1893/95), 1895, s. 235–267.
10.
Bezzenberger, A., Das Gräberfeld bei Rominten, Prussia 20 (1895/96), 1896, s. 35–56.
11.
Bezzenberger, A., Gräberfeld bei Barsduhnen, Kr. Heydekrug, Prussia 21 (1896–1900), 1900, s. 112–118.
12.
Bezzenberger, A., Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreussens, Königsberg, 1904.
13.
Bezzenberger, A., Gräberfeld verschiedener Perioden bei Schuditten, Kr. Fischhausen, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 44–63.
14.
Bezzenberger, A., Gräberfeld bei Pettelkau, Kr. Braunsberg, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 104–130.
15.
Bezzenberger, A., Peiser, F. E., Gräberfeld bei Bludau, Kr. Fischhausen, Prussia 23/I (1905–1909), 1914, s. 210–249.
16.
Bitner-Wróblewska, A., Pochwała archeologii archiwalnej. O lokalizacji zachodniobałtyjskiego cmentarzyska w Ławkach (b. Lawken) koło Rynu, [w:] A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski (red.), Nvnc de Svebis dicendvm est.... Studia archaeologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata. Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowej, Warszawa, 1995, s. 73–84.
17.
Bitner-Wróblewska, A. (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007.
18.
Bitner-Wróblewska, A. (red.), Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum / Археологические инвентарные книги бывшего музея «Пруссия», Aestiorum Hereditas I, Olsztyn, 2008.
19.
Blumbergs, Z. , Bronzebuckelchen als Trachtzier. Zu den Kontakten Gotlands mit dem Kontinent in der Älteren Römischen Kaiserzeit, Theses and Papers in North-European Archaeology 12, Stockholm, 1982.
20.
Blume, H., Die germanische Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit I, Mannus-Bibliothek 8, Würzburg, 1912.
21.
Bokiniec, E., Chudziak, W., Cyrek, K., Gackowski, J., Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych przeprowadzonych w 2000 roku w strefie planowanej budowy autostrady A-1 na odcinku województwa kujawsko-pomorskiego (b. woj. toruńskie), Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 2000, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Warszawa, 2003, s. 29–59.
22.
Bujack, G., Accessionen des Prussia-Museums, Prussia 8 (1881–1882), 1883, s. 125–135.
23.
Bujack, G., Accessionen des Prussia-Museums pro 1888, Prussia 14 (1887/88), 1889, s. 260–299.
24.
Bujack, G., Accessionen des Prussia-Museums pro 1889, Prussia 15 (1888/89), 1890, s. 163–194.
25.
Bujack, G., Accessionen des Prussia-Museums pro 1890, Prussia 16 (1890), 1891, s. 8–40.
26.
Chilińska, A., „Jede Grabung hat noch stets etwas Neues gebracht” / Wczesnorzymskie materiały pochodzące z cmentarzyska kultury Dollkeim-Kovrovo w Corjeiten/Putilovo na Sambii, praca magisterska w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
27.
Chodyński, A. R., Zbiory oręża Teodora Józefa Blella (od archeologii po wojnę francusko-pruską). Dzieje jednej kolekcji, [w:] M. J. Hoffmann, J. Sobieraj (red.), Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Międzynarodowa konferencja pod patronatem wojewody olsztyńskiego, Ostróda – 15–17 X 1998, Olsztyn, 1999, s. 73–84.
28.
Dąbrowska, T., Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne VII, 2008.
29.
Ebert, M., Truso, Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse 3/1, Berlin, 1926.
30.
Engel, C., Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und finnischem Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia 30/I (1933), 1933, s. 261–286.
31.
Gaerte, W., Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg, 1929.
32.
Garbsch, J., Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 11, Veröffentlichungen der Kommission zur archäologischen Erforschung des spätrömischen Raetien, der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 5, München, 1965.
33.
Godłowski, K., Materiały do poznania kultury przeworskiej na górnym Śląsku (część II), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 7–237.
34.
Godłowski, K., Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w ok¬res¬ie wpływów rzymskich, [w:] Arma et ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7–8 maja 1992 r., Łódź, 1992, s. 71–88.
35.
Godłowski, K., Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a. d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veröffentlichung der Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 8, Marburger Kolloquium, Lublin-Marburg, 1994, s. 169–178.
36.
Hachmann, R., Das Gräberfeld von Rondsen (Rządz), Kreis Graudenz (Gru¬dziądz) und die Chronologie der Spätlatènezeit im öst¬lichen Europa, „Archaeologia Geographica” 2 (1951), [reed. w: R. Hachmann, F. Stein (red.), Rondsen-Rządz Gräberfeld und Fürstengräber, Wege der Vor- und Frühgeschichtlichen Forschung 1, Bonn, 1972, s. 85–102].
37.
Hauptmann, T., Studien zu den Dreisprossenfibeln [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 1998, Wünsdorf, [2002], s. 159–173.
38.
Heydeck, J., Das Gräberfeld im Kunterstrauch, Kr. Fischhausen, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 207–216.
39.
Hoffmann, M. J., Herbert Alfred Wilhelm Jankuhn (1905–1990), „Studia Angerburgica” 4, 1999, s. 120–123.
40.
Hoffmann, M. J., Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie 191, Olsztyn, 2000.
41.
Hollack, E., Die Grabformen ostpreussischer Gräberfelder, „Zeitschrift für Ethnologie” 40, 1908, s. 145–193.
42.
Hollack, E., Ein neues Gräberfeld bei Ekritten, Kr. Fischhausen, Prussia 23/I (1905–1909), 1914, s. 280–286.
43.
Hollack, E., Peiser, F. E., Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg, 1904.
44.
Ibsen, T., Skvorzov, K., Das Gräberfeld von Berezovka/Groß Ottenhagen – Ein wiederentdeckter Bestattungsplatz des 1. Jahrtausends n. Chr. im Kaliningrader Gebiet, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 85 (2004), 2005, s. 379–452.
45.
Iwanicki, P., Juga-Szymańska, A., Horyzont 1. kultury bogaczewskiej w świetle analizy wybranych typów zabytków, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, s. 41–71.
46.
Jahn, M., Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus-Bibliothek 16, Würzburg, 1916.
47.
Jahn, M., Die oberschlesischen Funde aus der römischen Kaiserzeit, Praehistorische Zeitschrift X (1918), 1919, s. 80–149.
48.
Jahn, M., Der Reitersporn seine Entstehung und früheste Entwicklung, Mannus-Bibliothek 21, Leipzig, 1921.
49.
Jankuhn, H., Gürtelgarnituren der älteren römischen Kaiserzeit im Samlande, Prussia 30/I, 1933, s. 166–201.
50.
Jankuhn, H., Zur Besiedlung des Samlandes in der älteren römischen Kaiserzeit, Prussia 30/I, 1933s. 202–226.
51.
Jankuhn, H., Ein Gräberfeld der ersten Jahrhunderte v. Zr. aus Schlakalken, Kreis Fischhausen, Prussia 32/II (),1939, s. 245–260.
52.
Jankuhn, H., Zur räumlichen Gliederung der älteren Kaiserzeit in Ostpreußen, Archaeologia Geographica 1/3, 1950, s. 54–64.
53.
Jaskanis, J. Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 239–350.
54.
Jentzsch, A., Bericht über die Verwaltung des Ostpreussischen Provinzialmuseums in den Jahren 1893–1895, nebst Beiträgen zur Geologie und Urgeschichte Ost- und Westpreussens, Schriften der königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg in Pr. 37,1896, s. 49–138.
55.
Kaczyński, M., Z problematyki kontaktów zachodnich Bałtów z prowincjami Imperium Romanum, Rocznik Białostocki XVI (1989), 1991, s. 157–199.
56.
Karczewski, M., Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Paprotkach Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, „Archaeologia Lituana” 1, 1999, s. 72–109.
57.
Kemke, H., Das Gräberfeld von Bartlickshof, Schriften der königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg in Pr. 41,1900, s. 108–134.
58.
Kemke, H., Hügelgräber im nordwestlichen Samland, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 385–423.
59.
Klebs, R., Bericht über die neuen Ausgrabungen in Tengen bei Brandenburg (Natangen), ausgeführt im Sommer 1875, Schriften der königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg in Pr. 17 (1876), 1877, s. 51–62.
60.
Kobylińska, U., Sambian style in the Early Roman Period: the problem of origin and development of aesthetic norms, Archeologia Polona XX, 1981, s. 123–158.
61.
Kobylińska, U., Uwagi o genezie „pasa sambijskiego” z wczesnego okresu wpływów rzymskich, Archeologia Polski XXXI/2, 1986, s. 373–396.
62.
Kokowski, A., Metalowe wisiorki w kształcie topora na terenie Barbaricum na północ i północny-wschód od limesu rzymskiego, w okresie rzymskim i we wczesnym okresie wędrówek ludów, [w:] J. Ilkjær, A. Kokowski (red.), 20 lat archeologii w Masłomęczu I (1997), Lublin, 1998, s. 99–116.
63.
Kokowski, A., Jeszcze raz w kwestii metalowych wisiorków w kształcie topora, [w:] A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (red.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, 2009, s. 767–771.
64.
Kontny, B., Najwcześniejsze elementy uzbrojenia w kulturze bogaczewskiej w świetle zewnętrznych wpływów kulturowych, [w:] Bitner-Wróblewska, A. (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, s. 73–111.
65.
Kulakov, V. I. (Кулаков, В. И.), Doll'kajm ‒ Kovrovo. Issledovaniâ 1879 g. / Доллькайм ‒ Коврово. Исследовния 1879 г., Prussia Antiqua 2 Monumenta, Минск, 2004.
66.
Kunow, J., Die Figur A 44 und ihr Umfeld, [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 (1998), Wünsdorf, [2002], s. 87–92.
67.
La Baume, W., Der altpreußische Schild. Aus dem Landesamt für Vorgeschichte in Königsberg (Pr), „Alt-Preußen” 6/1, 1941, s. 5–12.
68.
La Baume, W., Altpreußisches Zaumzeug. Aus dem Landesamt für Vorgeschichte in Königsberg (Pr), „Alt-Preußen” 9/1–2, 1944, s. 2–19.
69.
Loreck, W., Das Gräberfeld zu Imten, Kreis Wehlau, Prussia 8 (1881–1882), 1883, s. 35–40.
70.
Machajewski, H., Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen Teil Mitteleuropas, [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 (1998), Wünsdorf, [2002], s. 187–196.
71.
Madyda, R., Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 351–411.
72.
Madyda-Legutko, R., Próba rekonstrukcji pasów z metalowymi częściami na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, Przegląd Archeologiczny 31, 1984, s. 91–133.
73.
Madyda-Legutko, R., Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360 (1986), 1987, Oxford.
74.
Madyda-Legutko, R., Metalowe części pasów na obszarze kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, Wiadomości Archeologiczne XLVIII/1 (1983), 1987, s. 21–36.
75.
Madyda-Legutko, R., Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des Mitteleuropäischen Barbaricum, Przegląd Archeologiczny 37, 1990, s. 157–180.
76.
Madyda-Legutko, R., Doppeldornschnallen mit rechteckigem Rahmen im europäischen Barbaricum, Germania 68/2, 1990, s. 551–585.
77.
Madyda-Legutko, R., Uwagi o ornamentyce ażurowej w kręgu zachodniobałtyjskim, [w:] A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (red.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, 2009, s. 773–786.
78.
von Müller, A., Formenkreise der älteren römischen Kaiserzeit im Raum zwischen Havelseenplatte und Ostsee, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 1, Berlin, 1957.
79.
von Müller, A., Die birnen- und kugelförmigen Anhänger der älteren römischen Kaiserzeit, Offa 15 (1956), 1958, s. 93–114.
80.
Nowakowski, W., Rzymskie importy przemysłowe na terytorium zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego, Archeologia XXXIV (1983), 1985, s. 63–106.
81.
Nowakowski, W., Kultura wielbarska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji) II, Lublin, 1989, s. 143–159.
82.
Nowakowski, W., Kulturowy krąg zachodniobałtyjski w okresie wpływów rzymskich. Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych, [w:] Archeologia Bałtyjska, Olsztyn, 1991, s. 42–66.
83.
Nowakowski, W., Krieger ohne Schwerter – Die Bewaffnung der Aestii in der Römischen Kaiserzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a. d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veröffentlichung der Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 8, Marburger Kolloquium, Lublin-Marburg, 1994, s. 379–391.
84.
Nowakowski, W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa, 1995.
85.
Nowakowski, W., Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 10, Marburg-Warszawa, 1996.
86.
Nowakowski, W., Nowe materiały do badań nad znaleziskami importów rzymskich na dawnych ziemiach pruskich, [w:] J. Kolendo, W. Nowakowski (red.), Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Warszawa, 2000, s. 207–235.
87.
Nowakowski, W., Vorrömische Militaria der Przeworsk-Kultur im westbaltischen Gebiet, [w:] C. Carnap-Bornheim, J. Ilkjær, A. Kokowski, P. Łuczkiewicz (red.), Bewaffnung der Germanen und ihren Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt. Akten der Internationalen Tagung in Nałęczów, 23. bis 25. September 1999, Lublin, 2002, s. 137–146.
88.
Nowakowski, W., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. mrągowski, Barbaricum 7, Warszawa, 2004, s. 191–247.
89.
Nowakowski, W., Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy póź¬nego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno-kulturowej, [w:] Bitner-Wróblewska, A. (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, (płyta CD).
90.
Nylén, E., Die jüngere vorrömische Eisenzeit Gotlands, Funde, Chronologie, Formenkunde, Stockholm, 1956.
91.
Okulicz, J., Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński I, 1958, s. 47–116.
92.
Okulicz, J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Monografie Dziejów Społecznych i Politycznych Warmii i Mazur I, Wrocław, 1973.
93.
Okulicz, J., Powiązania pobrzeża wschodniego Bałtyku i centrum sambijskiego z południem w podokresie wczesnorzymskim, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie środkowej w okresie wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, Kraków, 1976, s. 181–213.
94.
Olędzki, M., Uwagi o niektórych odmianach fibul kapturkowych serii wschodniej jako przyczynek do zagadnienia kwalifikacji kulturowej wschodnich obszarów kultury przeworskiej, PArch. 40, 1992, s. 49–70.
95.
Olędzki, M., Rollenkappenfibeln der östlichen Hauptserie Almgren 37-41 und die Varianten Fig. 42-43, [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 (1998), Wünsdorf [2002], s. 67–84.
96.
Pietrzak, M., Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbark- Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IV, Kraków, 1997.
97.
Raddatz, K., Der Thorsberger Moorfund, Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bücher 13, Neumünster, 1957.
98.
Raddatz, K., Der »Alte See« bei Butzke. Ein Opferplatz urgeschichtlicher Zeit im östlichen Pommern, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 41/1 (1994), 1996, s. 231–295.
99.
Scherbring, C., Die neusten größeren prähistorischen Gräberfunde zu Löbertshof, Kreis Labiau, Prussia 8 (1881–1882), 1883, s. 102–110.
100.
Schmidt, A., Das Gräberfeld von Warmhof bei Mewe, Reg-Bez. Marienwerder (W.-Pr.)., Zeitschrift für Ethnologie 34, 1902, s. 97–153.
101.
Schmiedehelm, M., Über die Beziehungen zwischen dem Weichselgebiet und Estland zur römischen Eisenzeit, [w:] Congressus Secundus Archaeologorum Balticorum Rigae, 19.–23.VIII.1930, Riga, 1931, s. 395–408.
102.
Stadie, K., Ausgrabungen auf dem Galgenberge bei Kirpehnen, Kr. Fischhausen, im Jahre 1902, Prussia 22 (1900–1904), 1909, s. 365–375.
103.
Szymański, P., Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit, Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa, 2005.
104.
Tempelmann-Mączyńska, M., Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz, 1985.
105.
Tempelmann-Mączyńska, M., Próba rekonstrukcji stroju kobiecego kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, Wiadomości Archeologiczne XLVIII/1 (1983), 1987, s. 3–19.
106.
Tischler, O., Ost-Preussen, [w:] A. Voss (red.), Katalog der Ausstellung prähistorischer und anthropologischer Funde Deutschlands zu Berlin vom 5.–21. August 1880, Berlin, 1880, s. 390–453.
107.
Tischler, O., Bericht über den Zuwachs der archaeologischen Abteilung des Provinzial-Museums im Jahre 1889, Bericht über die in den Sitzungen der Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg in Pr. 31, 1891, s. 18–23.
108.
Tischler, O., Kemke, H., Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg, 1902.
109.
Tuszyńska, M., Ulkowy, Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim (badania na trasie autostrady A1 Gdańsk-Toruń), Gdańsk, 2005.
110.
Undset, I., Das erste Auftreten des Eisens in Nord-Europa, Hamburg, 1882.
111.
Werner, J., Opus interrasile an römischen Pferdegeschirr des 1. Jahrhunderte, Carinthia I, 143/1-2, 1953, s. 251–262.
112.
Wilbers-Rost, S., Pferdegeschirr der römischen Kaiserzeit in der Germania libera. Zur Entstehung, Entwicklung und Ausbreitung des „Zaumzeugs mit Zügelketten“, Veröffentlichungen der urgeschichtlichen Sammlungen des Landesmuseums zu Hannover 44, Oldenburg, 1994.
113.
Wołągiewicz, R., Dyskusja nad referatami: doc. dr hab. Jerzego Okulicza, dr Jana Jaskanisa, mgr Mariana Kaczyńskiego, kand. Nauk Adolfasa Tautavičiusa, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie środkowej w okresie wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskieg CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, Kraków, 1976, s. 293–299.
114.
Wołągiewicz, R., Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, 1981, s. 79–106.