DISCOVERIES
Roman Provincial Brooch Almgren 236c from Bajdy, Iława County – One of the Oldest Traces of Penetration of the Iława Lakeland by the Wielbark Culture
More details
Hide details
1
Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, PL 00-927 Warszawa
Submission date: 2019-07-31
Final revision date: 2020-08-03
Acceptance date: 2020-08-10
Publication date: 2020-12-31
Wiadomości Archeologiczne 2020;LXXI(71):359-368
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT
In the collection of the Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn, there is a Roman provincial brooch made of copper alloy (Fig. 1). It was found in the northern suburbs of Zalewo in the County of Iława, NE Poland. Administratively, the area belongs to the village of Bajdy, located about three kilometres to the north-west.
The artefact represents a group of brooches with two knobs on the bow (German Doppelknopffibeln), type 236 in keeping with Oscar Almgren, variant c according to a detailed study by Jochen Garbsch. Such specimens are characterised primarily by a frame-like foot and the construction of the spring mechanism in which the chord is held in place by a relatively narrow hook.
Brooches with a double knob on the bow, the so-called winged brooches (Almgren 238) and characteristic openwork belt fittings are considered to be some of the main metal elements of Norico-Pannonian female dress. Almgren 236c-variant fibulae are indeed largely concentrated in the area of Noricum and Pannonia, although they are also known from Raetia and, in smaller numbers, from the northern parts of Italy and Dalmatia. Their local manufacture is confirmed by, for example, the casting moulds and partly finished pieces found at a Noric settlement in Magdalensberg, Carinthia. Fibulae of variant Almgren 236c are also very numerous in Barbaricum and indicate contacts, mainly of a commercial nature, with Roman provinces. According to recently published compilations, specimens representing this variant were present at more than 50 sites in several distinct concentrations: in the Czech Republic, south-western Slovakia and adjacent parts of Lower Austria and Poland (Fig. 2). North of the Carpathians and the Sudetes, Almgren 236c brooches are more clearly concentrated in the territory occupied by the Przeworsk Culture in central Poland, western Lesser Poland and right-bank Mazovia. The last large area of concentration is on the Lower Vistula River, at a few sites of the Wielbark Culture.
The chronology of Almgren 236c brooches in the territory of the Roman Empire covers the entire 1st century CE. Such fibulae are found in contexts from the late period of Augustus’s reign to the rule of Trajan, although most of the assemblages do not date beyond the Claudian period, i.e. the middle of the first century. Even though Almgren 236c brooches are often part of grave-goods in the area of Barbaricum, the number of precisely dated assemblages is, unfortunately, small. In the Czech Republic, these forms are considered to define stage B1b after Eduard Droberjar, corresponding in absolute chronology to 20/30–40/50 CE, or, more broadly, late phase B1 of the classical (Czech) eye brooch horizon up to 50/70 CE. In the areas north of the Carpathians and the Sudetes, Almgren 236c fibulae should also be dated to the mature stage of phase B1.
According to the studies carried out so far, the northern part of the Iława Lakeland in phase B1 was part of a vast deserted area separating the territories occupied by the populations of the Wielbark Culture on the Lower Vistula and the Nogat, of the Przeworsk Culture in Northern Mazovia, of the Bogaczewo Culture in Masuria and of the Dollkeim-Kovrovo Culture in Sambia (Fig. 3). The site where the Bajdy fibula was discovered is closest to the Wielbark Culture settlement, south of the ancient bay of the Vistula Lagoon, whose remnant is the present-day Drużno Lake; it lies about 20 km by air from the Święty Gaj cemetery and the remains of a dyke in Bągart. The Almgren 236c brooch from Bajdy, together with a recently discovered and yet unpublished Almgren 18b fibula from nearby Przezmark, as well unpublished Almgren 53 fibula from Jawty Wielkie, is the oldest trace of penetration of the northern part of the Iława Lakeland by the people of the Wielbark Culture. These episodes should be dated to the phase B1, i.e. several decades before regular settlement activity of the Wielbark Culture in phase B2b, which led to the occupation of extensive areas of the Iława Lakeland, the Warmian Plain and the western edge of the Olsztyn Lakeland, reaching roughly up to the longitudinal line of the Pasłęka River.
REFERENCES (75)
1.
ABRAMEK B. 1976: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy, woj. Sieradz, „Sprawozdania Archeologiczne” XXVIII, 219–230.
2.
ABRAMEK B. 1983: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stan. 7, woj. Sieradz, „Sprawozdania Archeologiczne” XXXIV (1982), 171–182.
3.
ABRAMEK B. 1987: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy stanowisko 7, województwo sieradzkie (część I), „Sieradzki Rocznik Muzealny” 4, 45–96.
4.
ABRAMEK B. 1988: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim (część II), „Sieradzki Rocznik Muzealny” 5, 77–134.
5.
ADAMSKA E., TUSZYŃSKA M. 2011: Dalsze odkrycia na cmentarzysku w Opaleniu, gmina Gniew, stanowisko 1, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, 367‒374.
6.
ALMGREN O. 1923: Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
7.
ANDRZEJOWSKI J. 1998: Importy rzymskie z cmentarzyska w Sobieniach Biskupich, woj. siedleckie, [w:] J. Kolendo (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski I, CRFB Polen, Suppl. 1, Warszawa, 71‒77.
8.
ANDRZEJOWSKI J., MARTENS J. 1995: The Moberg Files – Case Study Lasy, (w:) A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski (red.), NVNC DE SVEBIS DICENDVM EST... Studia archaeologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata, Warszawa, 47–67.
9.
ANGER S. 1890: Das Gräberfeld zu Rondsen im Kreise Graudenz, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen 1, Graudenz. Reed.: R. Hachmann, F. Stein, Rondsen-Rządz. Gräberfeld und Fürstengräber, Bonn 1972, [1]–[70].
10.
BACZEWSKI M. 2019: Nowe materiały do badań nad kulturą wielbarską na Pojezierzu Iławskim – Jawty Wielkie, st. 2, mps pracy licencjackiej w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
11.
BEDNARCZYK J., ROMAŃSKA A. 2015: Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 12, Poznań-Inowrocław.
12.
BOKINIEC E. 2005: Podwiesk Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land, Monumenta Archaeologica Barbarica XI, Warszawa-Toruń.
13.
BOKINIEC E. 2008: Kultura oksywska na ziemi chełmińskiej w świetle materiałów sepulkralnych, Toruń.
14.
BYRSKA-FUDALI M., PRZYBYŁA M.M. 2012: Badania ratownicze na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, [w:] S. Kadrow (red.), RAPORT 2007–2008, tom I, Warszawa, 509‒553.
15.
CHILIŃSKA-FRÜBOES A. 2018a: Przedwojenne znaleziska rzymskich zapinek kabłąkowych datowanych na wczesny okres wpływów rzymskich z obszaru kultury Dollkeim-Kovrovo, „Światowit” XI–XII (LXX–LIII), fasc. B (2013–2014), 173–204.
16.
CHILIŃSKA-FRÜBOES A. 2018b: Zapinki oczkowate serii głównej jako głos w dyskusji nad początkami kultury Dollkeim-Kovrovo, [w:] S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann (red.), Materiały do archeologii Warmii i Mazur 2, Warszawa-Białystok-Olsztyn, 15–41.
17.
CIEŚLAK-KOPYT M., MIRAŚ I. 2013: Gulin-Młyn, stanowisko 1. Cmentarzyska kultury pomorskiej i przeworskiej w regionie radomskim, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 3, Radom-Pękowice.
18.
CIEŚLIŃSKI A. 2001: Materiały z cmentarzyska w Krośnie, pow. pasłęcki, z kartoteki Herberta Jankuhna, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages VII, Warszawa, 47–63.
19.
CIEŚLIŃSKI A. 2010: Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte NF 17, Berlin.
20.
CIEŚLIŃSKI A. 2016: The society of Wielbark culture, AD 1–300, [w:] A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages 4: 500 BC – 500 AD, Warszawa, 217–255.
21.
CONWENTZ H. 1897: Moorbrücken im Thal der Sorge auf der Grenze zwischen Westpreussen und Ostpreussen, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen X, Danzig.
22.
DEMETZ S. 1999: Fibeln der Spätlatène- und frühen römischen Kaiserzeit in den Alpenländern, Frühgeschichtliche und Provinzialrömische Archäologie. Materialien und Forschungen 4, Rahden/Westf.
23.
DROBERJAR E. 2006: Hornolabští Svébové – Markomani. K problematice dalšího vývoje großromstedtské kultury ve stupni Eggers B1 („Zeitgruppe 3“) v Čechách (dobřichovská skupina), „Archeologie ve střednich Čechách” 10, 599–712.
24.
DROBERJAR E. 2007: „Veteres illic Sueborum praedae et nostris e provinciis lixae ac negotiatores reperti…“ (Tacitus, Ann. II,62,3). K interpretaci římských importů u českých Svébů v době Marobudově, [w:] E. Droberjar, O. Chvojka (red.), Archeologie barbarů 2006. Sborník příspěvků z II. protohistorické konference, České Budějovice 21.–24. 11. 2006, Archeologické výzkumy v jižních Čechách, Suppl. 3, České Budějovice, 43–93.
25.
EGGERS H.J., STARY P.F. 2001: Funde der Vorrömischen Eisenzeit, der Römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Pommern, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns 38, Lübstorf.
26.
FUDZIŃSKA E., FUDZIŃSKI P. 2013: Wielokulturowe cmentarzysko w Nowym Targu stan 6, gm. Stary Targ, Malbork.
27.
GARBSCH J. 1965: Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 11 = Veröffentlichungen der Kommission zur archäologischen Erforschung des spätrömischen Raetien der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 5, München.
28.
GRZYMKOWSKI A. 1996: Ziemia Zawkrzeńska w pierwszych wiekach naszej ery, [w:] K. Tański (red.), Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, tom II, Mława, 152–208.
29.
HEYM W. 1937: Gotengräber bei Marienburg/Westpr., „Altpreußen” 2/2, 62–65.
30.
HEYM W. 1939: Der ältere Abschnitt der Völkerwanderungszeit auf den rechten Ufer der unteren Weichsel, „Mannus” 31, 3–28.
31.
HEYM W. 1961: Drei Spätlatenegräberfelder aus Westpreußen, „Offa” 17/18 (1959/1961), 143–170.
32.
JARZEC A. 2018: Krosno, stan. 1. Nekropola kultury wielbarskiej z obszaru starożytnego ujścia Wisły. Materiały z badań w latach 1980–2009, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 12, Warszawa.
33.
JUGA-SZYMAŃSKA A. 2011: Die Fibel aus Lattenwalde. Die Fibeln A. 67-68 aus dem westbaltischen Kulturkreis, „Archaeologia Lituana” 12, 36–47.
34.
KASPRZYCKA M. 1999: Tło paleogeograficzne osadnictwa Żuław Elbląskich w pierwszym tysiącleciu naszej ery, ADALBERTUS – Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie 5, Warszawa.
35.
KLEEMANN J. 2017: Die Ausgrabungen des Städtischen Museums Marienburg im Gräberfeld Malbork-Wielbark Fundstelle 1 in den Jahren 1927–1932, 1934 und 1936, Lublin.
36.
KLEEMANN J., ŁUCZKIEWICZ P., MÜNSTER J. 2017: Alte und neue Fibelfunde aus Malbork-Wielbark (Polen), [w:] E. Droberjar, B. Komoróczy (red.), Římské a germánské spony ve střední Evropě (Archeologie barbarů 2012) / Römische und germanische Fibeln in Mitteleuropa (Archäologie der Barbaren 2012), Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 53, Brno, 227–249.
37.
KLINDT-JENSEN O. 1950: Foreign Influences in Denmark’s Early Iron Age, „Acta Archaeologica” XX (1949), 1–229.
38.
KNAUSEDER D. 2014: Fibelproduktion in Iuvavum-Salzburg, [w:] F. Lang et alii (red.), COLLOQUIUM IUVAVUM 2012. Das municipium Claudium Iuvavum und sein Umland. Bestandsaufnahme und Forschungsstrategien. Tagung im Salzburg Museum, 15.–17. März 2012, Archäologie in Salzburg 8 = Jahresschrift des Salzburg Museum 56, Salzburg, 141–176.
39.
KOLENDO J., PŁÓCIENNIK T. 2015: Vistula amne discreta. Greckie i łacińskie źródła do najdawniejszych dziejów ziem Polski, Warszawa.
40.
KONDRACKI J. 1998: Geografia regionalna Polski, Warszawa.
41.
LA BAUME W. 1928: Zwei germanische Grabfunde aus Rondsen, Kr. Graudenz (Römische Kaiserzeit), „Mannus” Ergbd. 6, 39–44.
42.
ŁĘGA W. 1938: Cmentarzysko lateńsko-rzymskie z Chełmna, Prace Prehistoryczne Pomorskie 1, Toruń.
43.
ŁUCZKIEWICZ P. 2009: Norisch-pannonische Doppelknopffibeln im Osten des Barbaricums, „Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift” 50/3, 409–426.
44.
ŁUCZKIEWICZ P., KUZIOŁA A. 2019: Malbork-Wielbark (woj. pomorskie / PL) und die Keltiké. Neues von einer fast vergessenen Nekropole, „Archäologisches Korrespondenzblatt” 49/4, 527–542.
45.
MACHAJEWSKI H. 2006: Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, tom II, Koszalin, 35–63.
46.
MACHAJEWSKI H. 2012: 141. Zapinka / Fibula. Święcianowo, pow. sławieński, woj. zachodniopomorskim (niem. Wiesenthal, Kr. Schlawe), [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.), ZAGINIONE – OCALONE. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich / LOST – SAVED. The Pomeranian Antiquities Collection of Szczecin, Szczecin, 292.
47.
MACHAJEWSKI H. 2013: Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica XVIII, Warszawa-Szczecin-Gdańsk.
48.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M. 2020: Złotnictwo społeczności kultury wielbarskiej ze szczególnym uwzględnieniem wybranych zabytków z cmentarzyska w Weklicach, Warszawa.
49.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M., OKULICZ-KOZARYN J. 2011: Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on Eastern Margin of Vistula Delta (Excavation 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa.
50.
NOWAKOWSKI W. 1994: Kultura wielbarska na wschód od dolnej Wisły. Materiały z dawnych badań i przypadkowych odkryć w zbiorach berlińskich i norymberskich, Barbaricum 3, Warszawa, 163–181.
51.
NOWAKOWSKI W. 1996: Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg Sonderbd. 10, Marburg-Warszawa.
52.
NOWAKOWSKI W. 2001: Masuren, CRFB Polen 1, Warszawa.
53.
PIETRZAK M. 1988: Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich w Rumi, woj. gdańskie, [w:] Rumia, Gdańsk (1987), 1–210.
54.
PIETRZAK M. 1999: Narzędzia do krzesania ognia z Opalenia, pow. tczewski, [w:] J. Andrzejowski (red.), COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, 299–306.
55.
POLESKA P. 2006: Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie 2, Kraków.
56.
RODAK J. 2018: Początki osady na stan. 9 w Stanisławicach, gm. Bochnia – ślady osadnictwa z okresu lateńskiego i starszego odcinka okresu wczesnorzymskiego, [w:] J. Rodak (red.), Stanisławice, stan. 9 i 10, pow. bocheński. Osady z okresu wpływów rzymskich i czasów nowożytnych, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 13–21.
57.
ROGALSKI B. 2013: Badania cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. gryfiński, stan. 23. Zarys problematyki grupy lubuskiej, [w:] A. Chludziński (red.), Nadodrzańskie spotkania z historią. Polsko-Niemiecka Konferencja Naukowa. Czelin, gm. Mieszkowice 2 marca 2013 r. / Treffen mit der Geschichte an der Oder. Deutsch-Polnische Wissenschaftliche Konferenz. Czelin (Zellin), Gem. Mieszkowice (Bärwalde Nm.). 2. März 2013, Pruszcz Gdański-Mieszkowice, 11–33.
58.
ROGALSKI B. 2015: The Roman Period in the Lower Oder region – issues of the Lubusz group, „Recherches Archéologique NS” 7, 77–116.
59.
ROGALSKI B. 2018: Groby elit z wczesnego okresu rzymskiego na dolnym Nadodrzu na przykładzie cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.), VI Nadodrzańskie spotkania z historią 2018 / 6. Treffen mit der Geschichte an der Oder 2018, Pruszcz Gdański-Mieszkowice, 11–29.
60.
ROTHE U. 2013: Die norisch-pannonische Tracht − gab es sie wirklich?, [w:] G. Grabherr, B. Kainrath, T. Schierl (red.), Verwandte in der Fremde Fibeln und Bestandteile der Bekleidung als Mittel zur Rekonstruktion von interregionalem Austausch und zur Abgrenzung von Gruppen vom Ausgreifen Roms während des 1. Punischen Krieges bis zum Ende des Weströmischen Reiches Akten des Internationalen Kolloquiums Innsbruck 27. bis 29. April 2011, IKARUS. Innsbrucker Klassisch-Archäologische Universitätsschriften 8, Innsbruck, 34–48.
61.
SADOWSKA-TOPÓR J. 1999: Starożytne drogi w dolinie rzeki Dzierzgoń w świetle badań archeologicznych, ADALBERTUS – Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie 4, Warszawa.
62.
SALAČ V. 2013: Early Roman period, [w:] V. Salač (red.), The Roman Iron Age and the Migration Period, The Prehistory of Bohemia 7, Praha, 18–133.
63.
SCHMIDT A. 1902: Das Gräberfeld von Warmhof bei Mewe, Reg.-Bez. Marienwerder (W.-Pr.), „Zeitschrift für Ethnologie“ 34, 97–153.
64.
SEDLMAYER H. 2009: Die Fibeln von Magdalensberg. Funde der Grabungsjahre 1948‒2002 und Altfunde des 19. Jahrhunderts, Kärntner Museumsschriften 79 = Archäologische Forschungen zu den Grabungen auf dem Magdalensberg 16, Klagenfurt am Wörthersee.
65.
SOLON J. ET ALII 2018: J. Solon, J. Borzyszkowski, M. Bidłasik, A. Richling, K. Badora, J. Balon, T. Brzezińska-Wójcik, Ł. Chabudziński, R. Dobrowolski, I. Grzegorczyk, M. Jodłowski, M. Kistowski, R. Kot, P. Krąż, J. Lechnio, A. Macias, A. Majchrowska, E. Malinowska, P. Migoń, U. Myga-Piątek, J. Nita, E. Papińska, J. Rodzik, M. Strzyż, S. Terpiłowski, W. Ziaja, Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica” 91/2, 143–170.
66.
TUSZYŃSKA M. 2003: Wielokulturowe cmentarzysko płaskie w Opaleniu, gmina Gniew, stanowisko 1, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 303–309.
67.
TUSZYŃSKA M. 2005: Cmentarzysko w Opaleniu, gmina Gniew, stanowisko 1. Badania 2001–2003, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 435–440.
68.
TUSZYŃSKA M. 2007: Nowe znaleziska zapinek importowanych na Pomorzu Gdańskim, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 151–163.
69.
TYSZLER L. 1997: Terra sigillata z cmentarzyska kultury przeworskiej w Konopnicy, województwo sieradzkie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 21, 71–112.
70.
VÖLLING TH. 2005: Germanien an der Zeitwende. Studien zum Kulturwandel beim Übergang von der vorrömischen Eisenzeit zur älteren römischen Kaiserzeit in der Germania Magna, B.A.R. Int. Series 1360, Oxford.
71.
WIELOWIEJSKI P. 1998: Święty Gaj, woj. elbląskie. Cmentarzysko kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich, [w:] P. Urbańczyk (red.), ADALBERTUS. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych, ADALBERTUS – Tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie 1, Warszawa, 109–139.
72.
WOŹNIAK M. 2017: Dwie interesujące zapinki z cmentarzyska w Kleszewie, pow. pułtuski, [w:] W. Nowakowski, W. Orliński, M. Woińska (red.), Relacje kultury przeworskiej i lateńskiej na Mazowszu. Wnioski z badań cmentarzyska przeworskiego w Legionowie CSP, Legionowo-Warszawa.
73.
ZAGÓRSKA-TELEGA J. 2017: Uwagi na temat naprawianej zapinki typu A.236c z Michałowic, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), ORBIS BARBARORUM. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig, 585–598.
74.
ZAGÓRSKA-TELEGA ET ALII 2011: J. Zagórska-Telega, J. Bulas, J. Pikulski, A. Szczepanek, Excavations of multicultural site 1 at Michałowice, Czarnocin commune, Świętokrzyskie province, in the years 2008–2010, „Recherches Archéologique NS” 3, 195–225.
75.
ŻÓRAWSKA A. 2005: Wielokulturowe cmentarzysko w Starym Targu w świetle dotychczasowych publikacji, archiwaliów i ocalałych zabytków, „Wiadomości Archeologiczne” LVII (2004–2005), 111–176.