PAPERS
Traces of Iron Production in the Area of the Wielbark Culture Settlement
More details
Hide details
1
Muzeum Historyczne w Legionowie
Publication date: 2018-12-31
Wiadomości Archeologiczne 2018;LXIX(69):3-24
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT
The process of iron production in the territory of Poland during the Roman Period has so far been discussed in detail only in relation to the Przeworsk Culture. In the case of the Wielbark Culture, this subject has not been thoroughly analyzed. This state of affairs is caused in part by a small number of fully researched settlements of the Wielbark Culture and the fact that the Wielbark people did not usually deposit iron objects in their graves.
Ryszard Wołągiewicz (1974, p. 129–130) showed that the ratio of iron to bronze objects registered in the graves of this culture is 1:30. Newer studies indicate that the ratio can vary significantly from site to site. For example, at the cemetery in Ulkowy site 1, Gdańsk County, approximately every twelfth item was made entirely of iron. In Grzybnica, Koszalin County, it was every third item. In Pruszcz Gdanski site 10, Gdańsk County, every sixteenth artefact was made of iron, yet in Weklice, Elbląg County, it was every ninth one (M. Woińska 2015, p. 177–178).
The oldest grave assemblages containing iron artefacts are dated to the phase B1. They come mainly from the cemeteries previously used by the people of the Oksywie Culture. Therefore, there are sometimes difficulties in determining their cultural affiliation. The same applies to settlements which were first used by the people of the Oksywie or Przeworsk Culture and then by the population of the Wielbark Culture. In spite of this, features associated with the iron production process are identified at the settlements associated unequivocally with the Wielbark Culture (Fig. 2, Table 2). These include slag-pit furnaces, forge hearths, features related to the initial preparation of bog ore, and – indirectly – lime and charcoal kilns (Fig. 3–5). Such features were discovered in the greatest number at the settlement at Rogowo site 23, where 441 slag-pit furnaces were identified. Some of them came in pairs forming larger disordered clusters (E. Bokiniec 2016a, p. 16). From a few to a dozen or so slag-pit furnaces were discovered at other settlements discussed herein (Gotelp site 14, Kakulin, Klonówka site 7/54, Leśno site 10, Łosino site 15, Poznań-Sołacz, Stanisławie site 37, Stroszki site 1, Tarnowo Pałuckie site 13, Widzino site 8). These furnaces were not organized, and the iron produced there was probably used for local needs only. Furthemore, concentrations of features defined as forges have been identified at the settlements in Stroszki and Poznań-Sołacz.
It is worth noting that iron objects also appear at the settlements of the Wielbark Culture (Fig. 6). The largest number (over 70) was registered in Lipianki site 3. They comprised brooches – A.IV.74 (Fig. 7:1), A.V series 8, A.VI.158, A.VI.161–162, A.VI.170 (Fig. 7:2), belt buckles, casket fittings, spurs (Fig. 7:3) as well as awls, needles and knives (A. Strobin 2015, p. 125–135).
REFERENCES (81)
1.
Anger S., Das Gräberfeld zu Rondsen im Kreise Graudenz, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen 1, Graudenz, 1890.
2.
Andrzejowski J., Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk we wschodniej strefie kultury przeworskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), tom II, Lublin, 1989, s. 103–125.
3.
Banasiewicz E., Kompleks osadniczy grupy masłomęckiej w Hrubieszowie Podgórzu w woj. zamojskim, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), tom II, Lublin, 1989, s. 47–61.
4.
Białaczewski A., Nasze rudy darniowe, Hutnik XV/2, 1948, s. 61–64.
5.
Bielenin K., Starożytno hutnictwo świętokrzyskie, Warszawa, 1964.
6.
Bojarski J., Bokiniec E., Chudziak W., Gackowski J., Kukawka S., Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych przeprowadzonych w 1999 roku w strefie planowanej budowy autostrady A-1 na odcinku województwa kujawsko-pomorskiego (b. woj. bydgoskie), [w:] K. Kraśniewska (red.), Raport 96–99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996–1999, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, 2001, s. 49–77.
7.
Bokiniec E., Bransoleta szklana i żelazny grzebień z osady oksywskiej i wielbarskiej w Toruniu, stanowisko nr 234, [w:] S. Kukawka (red.), Szkice prahistoryczne. Źródła – Metody – Interpretacje, Toruń, 1998, s. 241–247.
8.
Bokiniec E.,Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawsko-pomorskim (b. woj. toruńskie). Warlubie, gm. Warlubie, stanowisko 1, okres wpływów rzymskich, mps w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Warszawa, 2001.
9.
Bokiniec E., Szynych, gm. Grudziądz, woj. kujawsko-pomorskie, tom 1: Katalog: Stanowisko 12, Toruń, 2014.
10.
Bokiniec E., Rogowo, gm. Lubicz, województwo kujawsko-pomorskie. Stanowisko 23. Osada kultury wielbarskiej, tom 1: Katalog: odcinki A, B, E, Toruń, 2016.
11.
Bokiniec E., Rogowo, gm. Lubicz, województwo kujawsko-pomorskie. Stanowisko 23. Osada kultury wielbarskiej, tom 2: Katalog: odcinki C i D, Toruń, 2016.
12.
Bokiniec E., Chudziak W., Cyrek K., Gackowski J., Sprawozdanie z ratowniczych wykopalisk przeprowadzonych w 2000 roku w strefie budowy autostrady A-1 na odcinku województwa kujawsko-pomorskiego (b. woj. toruńskie), [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000 Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, 2003, s. 29–59.
13.
Cieślak M., Osada z okresu wpływów rzymskich w Masłomęczu, gm. Hrubieszów (stan. 9), Archeologiczne Listy 5, 1983, s. 1–3.
14.
Cnotliwy E., Osada z okresu wpływów rzymskich w Bienicach, pow. Nowogard, Materiały Zachodniopomorskie XIII (1967), 1969, s. 77–89.
15.
Dernoga M., Osada kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich w Siedleczku, stanowisko 4 (gm. Wągrowiec, woj. wielkopolskie), [w:] A. M. Wyrwa (red.), Środowisko naturalne i osadnictwo w łekneńskim kompleksie osadniczym, Studia i materiały do dziejów Pałuk III, Poznań, 2000, s. 185–205.
16.
Dernoga M., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Tarnowie Pałuckim, stanowisko 13 (gm. Wągrowiec, woj. wielkopolskie. Czwarty sezon badań, [w:] A. M. Wyrwa (red.), Środowisko naturalne i osadnictwo w łekneńskim kompleksie osadniczym, Studia i materiały do dziejów Pałuk III, Poznań, 2000, s. 207–232.
17.
Gałęzowska A., Materiały z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich z Kuźnicy Żelichowskiej w woj. pilskim, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 4, 1996, s. 155–184.
18.
Gałęzowska A., Sołacz w okresie wpływów rzymskich. Odkrycia archeologiczne z końca XIX i początku XX wieku, [w:] Sołacz, Kronika Miasta Poznania (3), Poznań, 1999, s. 7–26.
19.
Gałęzowska A., Osada kultury pomorskiej, przeworskiej i wielbarskiej w Stroszkach w powiecie wrzesińskim, Fontes Archaeologici Posnanienses 40, 2005, s. 281–453.
20.
Gładysz M., Zabytki żelazne w inwentarzu grobowym kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej, Studia Gothica II, Lublin, 1997, s. 35–88.
21.
Gołębiewski A., Wstępne wyniki badań osady z okresu wpływów rzymskich w Stanisławiu, gmina Tczew, stanowisko 37, [w:] M Fudziński M., Paner H., (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003, s. 201–210.
22.
Godłowski K., Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 7–238.
23.
Grabarczyk T., O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina II, Łódź-Warszawa, 2010, s. 693–696.
24.
Hahuła K., Wołągiewicz R., Grzybnica. Ein Gräberfeld mit Steinkreisen der Wielbark-Kultur in Pommern, Monumenta Archaeologica Barbarica VIII, Warszawa-Koszalin, 2001.
25.
Jakubczyk I., Strobin A., Zapinki VI grupy Oscara Almgrena z osady kultury wielbarskiej w Lipiankach, pow. kwidzyński, stan. 3, Pomorania Antiqua XXV, 2016s. 211–248.
26.
Jaskanis J., Cecele. Ein Gräberfeld mit der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków, 1996.
27.
Kalka P., Osada ludności kultury wielbarskiej w Klonówce, gm. Starogard Gdański, stan. 47 (na trasie autostrady A1 numer 140). Badania w latach 2000–2003, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2005, s. 441–470.
28.
Kokowski, A., Krajna Złotowska w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji Goci na Pomorzu Środkowym, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, seria A: Studia Archaeologica Pomeranica II, Koszalin, 2006, s. 127–141.
29.
Kozłowska D., Osada z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Białogardzie, województwo koszalińskie, Materiały Zachodniopomorskie XXXV/VI (1989/90), 1990, s. 101–157.
30.
Krause E., Rogalski B., Osada ludności kultury wielbarskiej w Klonówce, powiat Starogard Gdański, stanowisko 7/54, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003, s. 237–259.
31.
Krzyszowski A., Osada z okresu rzymskiego w miejscowości Wilcze Laski, gm. Szczecinek, woj. koszalińskie, stanowisko 10, Materiały Zachodniopomorskie XLIV (1998), 1999, s. 125–142.
32.
Kujawa-Piszcz A., Cmentarzysko, [w:] W. Chudziak et alii, Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawsko-pomorskim (b. woj. toruńskie), tom 15: Rogowo, gm. Lubicz, stanowisko 23, Toruń, tom 15d1, 2006, s. 8–104, mps w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
33.
Levada M., Metal combs of the second quarter of the first millenium AD in Eastern Europe, [w:] M. Mączyńska, T. Grabarczyk (red.), Die spätrömische Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Łódź, 2000, s. 460–478.
34.
Machajewski H., Kultura przeworska a kultura wielbarska w Wielkopolsce, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX (1978), 1980, s. 49–64.
35.
Machajewski H., Osada z późnego okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Rogowie (stan. 4), woj. Koszalin, [w:] J. Żak (red.), Studia i materiały do osadnictwa Pomorza Środkowego na przełomie er, Koszalin, 1980, s. 7–58.
36.
Machajewski H., Starożytni hutnicy z Pojezierza Gnieźnieńskiego, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski II/2003, Poznań, 2003, s. 226–238.
37.
Machajewski H., Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji Goci na Pomorzu Środkowym, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, seria A: Studia Archaeologica Pomeranica II, Koszalin, 2006, s. 35–63.
38.
Michałowski A., Materiały do studiów nad problematyką osad kultury wielbarskiej z fazy lubowidzkiej, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 10, 2009, s. 103–134.
39.
Michałowski A., Teska M., Piece wapiennicze z południowo-zachodniej strefy osadnictwa kultury wielbarskiej w fazie lubowidzkiej na tle porównawczym – przegląd źródeł, Folia Praehistorica Posnaniensia XX, 2015, s. 317–337.
40.
Natuniewicz-Sekuła M., Okulicz-Kozaryn J., Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa, 2011.
41.
Niezabitowska-Wiśniewska, B., Ulów, stanowisko 7 – nowe cmentarzysko kultury wielbarskiej na Roztoczu środkowym – z badań nad kontaktami kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, Gdańsk, 2015, s. 331–362.
42.
Nowakowski W., Żelazne zapinki kuszowate z podwiniętą nóżką w europejskim Barbaricum, WA LIV (1995–1998), 2001, s. 129–146.
43.
Orzechowski S., Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej, Kielce, 2013.
44.
Ostasz A., Osada produkcyjna z okresu wpływów rzymskich w Pruszczu Gdańskim stanowisko 42, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2005, s. 471–485.
45.
Ostasz A., Osada kultury oksywskiej i wielbarskiej w Lipiankach, gm. Kwidzyn, stan. 3 (część I – źródła nieruchome), [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, Gdańsk, 2015, s. 51–124.
46.
Ostasz A., Strobin A., Ślusarska K., Wielokulturowe stanowisko w Widzinie, pow. Słupsk, nr w miejscowości 8, AZP: 10-28/153, [w:] M Fudziński M., Paner H., (red.) XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, 2011, s. 211–246.
47.
Paner H., Ratownicze badania archeologiczne w obrębie autostrady A-1 na terenie województwa pomorskiego [w:] K. Kraśniewska (red.), Raport 96–99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowyautostrad w Polsce za lata 1996–1999, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, 2001, s. 16–48.
48.
Paner H., Ratownicze badania archeologiczne w obrębie autostrady A-1 na terenie województwa pomorskiego w roku 2000. Autostrada A-1 Gdańsk-Toruń, [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, 2003, s. 7–19.
49.
Paner H., Fudziński M., Godon K., Ratownicze badania archeologiczne w obrębie autostrady A-1 na terenie województwa pomorskiego w latach 2001–2002 autostrada A-1 Gdańsk-Toruń, [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2001–2002. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, 2004, s. 7–27.
50.
Perlikowska-Puszkarska U., Wyniki badań archeologicznych w Wierzchucy Nagórnej gm. Drohiczyn, woj. Podlaskie, stanowisko 3, [w:] M. Karczewska, M. Karczewski (red.), Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001. Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 roku, Białystok, 2002, s. 205–213.
51.
Piaszykówna M., Pradzieje miasta Poznania, Poznań, 1952.
52.
Pietrzak M., Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich w Rumi, woj. gdańskie, (w:) Rumia, Gdańsk, 1987, s. 1–210.
53.
Pietrzak M., Z badań nad kulturami oksywską i wielbarską na lewobrzeżnym Powiślu, [w:] W. Filipowiak (red.), Najnowsze kierunki badań najdawniejszych dziejów Pomorza. X Pomorska Sesja Archeologów z okazji 40-lecia powrotu Pomorza do Polski, Szczecin 1985 – marzec 28–30, Szczecin, 1995, s. 163–176.
54.
Pietrzak M., Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbark-Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IV, Kraków, 1997.
55.
Piotrowska M., Osadnictwo z okresu wpływów rzymskich z rejonu gminy Kobylnica, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, 2011, s. 247–265.
56.
Piotrowska M., Epoka żelaza w dorzeczu środkowej Słupi, Spatium Archaeologicum 5, Łódź, 2013.
57.
Pyrgała J., Wapiennictwo w dorzeczu środkowej i dolnej Wisły u schyłku starożytności (I–IV wiek n.e.), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XIX/3, 1971, s. 351–367.
58.
Przewoźna K., Osada i cmentarzysko z okresu rzymskiego w Słopanowie, pow. Szamotuły, Fontes Archaeologici Posnanienses V (1954), 1955, s. 60–140.
59.
Przewoźna K., Osiedla z okresu późnolateńskiego i wpływów rzymskich na Pomorzu Wschodnim, Pomorania Antiqua III, 1971, s. 163–277.
60.
Ratajczak T., Rzepa G., Polskie rudy darniowe, Kraków, 2011.
61.
Rogalski, B., Przemiany kulturowe na Pomorzu Zachodnim i Przednim w młodszym okresie przedrzymskim (III–I w. p.n.e.), Szczecin, 2010.
62.
Rogalski, B., Wyniki badań archeologicznych na stanowisku 30 w Warszkowie, pow. Sławno, woj. zachodniopomorski, Materiały Zachodniopomorskie NS VI/VII (2009/2010), z. 1: Archeologia, 2011, s. 87–121.
63.
Sajkowska M., Wyniki badań na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Żukowie, gm. Suchań, woj. Szczecin, stanowisko 2, Materiały Zachodniopomorskie XXVII (1981), 1985, s. 7–45.
64.
Schindler R., Germanische Siedlungsfunde am Danziger Höhenrand, Gothiskandza 1, 1939, s. 44–55.
65.
Skorupka T., Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e., M. Chłodnicki (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II: Wielkopolska, cz. 3, Poznań, 2001.
66.
Stępiński J., Wpływ fosforu na mikrostrukturę starożytnych wyrobów żelaznych, Kraków, mps dysertacji doktorskiej, 2012, archiwum Wydziału Inżynierii Metali i Informatyki Proszków Akademii Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie (
http://winntbg.bg.agh.edu.pl/r... 10551/full10551.pdf; dostęp – 14.11.2016).
67.
Strobin A., Osada kultury oksywskiej i wielbarskiej w Lipiankach, gm. Kwidzyn, stan. 3 (część II – źródła ruchome), [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, Gdańsk, 2015, s. 125–193.
68.
Struwe J., Ceramika wykonana przy pomocy koła garncarskiego jako przejaw kontaktów ponadregionalnych na osadzie społeczności kultury wielbarskiej w Warlubiu (pow. świecki), [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, Gdańsk, 2015, s. 233–238.
69.
Strzyżewski Cz., Sprawozdanie z badan weryfikacyjnych i wykopaliskowych na terenie osady z okresu późnolateńskiego i wczesnorzymskiego w Bogucinie, pow. Kołobrzeg w latach 1970–1972, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 3, 1973, s. 79–89.
70.
Tempelmann-Mączyńska M., Strój kobiecy kultury wielbarskiej i jego powiązania z sąsiednimi obszarami, (w:) J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, materiały z konferencji I, Lublin, 1988, s. 205–220.
71.
Tuszyńska M., Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim (Badania na trasie autostrady A 1 Gdańsk – Tczew), Gdańsk, 2005.
72.
Walenta K., Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateńskim i rzymskim, Archaeologia Baltica V, Polonia 80/81 (1981), Łódź, b.d.w.
73.
Walenta K., Osada wielokulturowa w Leśnie, stanowisko 24, gmina Brusy. Badania w roku 2000, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003, s. 311–317.
74.
Walenta K., Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice, 2009.
75.
Wołągiewicz R., Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] F. J. Lachowicz (red.), Studia Archaeologica Pomeranica, Koszalin, 1974, s. 129–152.
76.
Wołągiewicz R., Stan badań nad okresem rzymskim na Pomorzu, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji Kraków, 14–16 listopad, 1984, Kraków, 1986, s. 299–317.
77.
Wołągiewicz R., Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3 Jhr. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica I, Kraków, 1995.
78.
Woińska M., Wyroby żelazne z obszaru osadnictwa kultury wielbarskiej, tom 1–2, Warszawa, 2015, mps dysertacji doktorskiej, archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
79.
Woyda S., Równina Błońska u schyłku doby starożytnej. Centrum metalurgiczne, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 2005, s. 129–166.
80.
Woźniak M., Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego, [w:] Ł. Kaczmarek (red.), Dawna wytwórczość na ziemiach polskich. Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno, 2015, s. 41–50.
81.
Żółkiewski M., Osada kultury wielbarskiej i przeworskiej w Imielnie, pow. Gniezno, [w:] Fudziński M., Paner H., (red.) Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, s. 583–606.