W niniejszym artykule omówiono trzy kafle heraldyczne przedstawiające herb Starykoń (Antiquus Caballus). Dwa z nich pochodzą z krakowskiego zamku na Wawelu − najważniejszego zamku w Polsce doby renesansu, pełniącego m.in. funkcję królewskiej rezydencji. Trzeci okaz odkryto podczas niedawnych badań wykopaliskowych na terenie królewskiego zamku w Ojcowie (ok. 20 km na północ od Wawelu). Wspomniane zabytki wykonano z glin żelazistych schudzonych domieszką gruboziarnistego piasku (granulacja ok. 3 mm) i wypalono sposobem utleniającym. Ich przełamy są jednobarwne, ceglasto-czerwone. Wszystkie okazy po stronie zewnętrznej posiadają ślady szkliwienia: zabytki z Wawelu pokryto glazurą czerwono-brązową, zaś kafel z Ojcowa ozdobiono szkliwem żółto-oliwkowym. Kierując się przesłankami stylistycznymi, tj. współwystępowaniem cech właściwych dla sztuki późnogotyckiej i wczesnorenesansowej, znaleziska te datować należy na 1 ćwierć wieku XVI.

Należy podkreślić, iż kafle te odznaczają się wręcz uderzającym do siebie podobieństwem, skłaniającym do postawienia pytania o możliwość ich produkcji w tej samej matrycy i w tym samym warsztacie garncarskim. Tak sformułowane pytania wydają się być uprawnione m.in. z uwagi na niewielką odległość dzielącą oba zamki oraz ze względu na wspólne fragmenty ich dziejów w wieku XVI . Próba odpowiedzi na oba pytania jest – obok szczegółowego opisu kafli – celem niniejszego opracowania.

Narzędziem do realizacji wspomnianego celu były szczegółowa analiza porównawcza, badania laboratoryjne składu chemicznego oraz analiza skupień zachowanych fragmentów kafli.

W świetle analizy porównawczej oraz w świetle szczegółowych pomiarów należy przyjąć, że zabytki te wobec wszelkie prawdopodobieństwa wykonano za pomocą jednej i tej samej matrycy, jednak zapewne nie powstały one w trakcie pojedynczego wypału. Świadczą o tym różne kolory szkliwa oraz odmienny sposób opracowania wewnętrznych partii lic kafli – podczas gdy egzemplarze z Wawelu dociśnięto do formy za pomocą materiału, którego ślady splotów widoczne są po stronie wewnętrznej, w przypadku okazu z Ojcowa nadmiar masy ceramicznej zebrany został niewielką, prawdopodobnie drewnianą listewką. Pozostałe cechy analizowanych okazów uznać należy za zbieżne. Uwaga ta dotyczy również analizy składu chemicznego i analizy skupień.

Herb Starykoń, którym pięczętowała się jedna z najznamienitszych familii polskiego średniowiecza i wczesnej nowożytności, Szafrańcowie z Pieskowej Skały, znany jest z szeregu przedstawień sfragistycznych i ikonograficznych. Źródła te stanowią doskonałe świadectwo znanego ze źródeł historycznych dużego znaczenia wspomnianego rodu. W XV i XVI stuleciu nie brakowało w nim postaci wybitnych, jak np. zaufani stronnicy króla Władysława Jagiełły − podkomorzy królewski Piotr (2) Szafraniec (zm. 1437 r.) czy Jan Szafraniec (zm. 1433), piastujący godność królewskiego kanclerza. Nie wykluczając, iż to właśnie pamięć o tych wybitnych Szafrańcach zaważyła na wykonaniu kafli z herbem Starykoń w 1 ćwierci XVI wieku, chcielibyśmy zwrócić uwagę na późniejszego reprezentanta wspomnianej familii – Hieronima, (ok. 1502 – ok. 1557 r.), znakomicie wykształconego humanisty i królewskiego ulubieńca, za którego król Zygmunt Stary wydał swą naturalną córkę z Katarzyny Telniczanki – Reginę, wyprawiając młodej parze w roku 1518 wesele na Wawelu. Czy wawelskie kafle ze Starymkoniem związane są wprost z Hieronimem Szafrańcem, trudno wyrokować, nie sposób jednak nie uznać, iż jest to bardzo prawdopodobne.

Nie jest również wykluczone, że znalezisko kafla ze Starykoniem w Ojcowie stanowi odzwierciedlenie statusu własnościowego zamku Ojców i wiąże się wprost z otoczeniem króla Zygmunta Starego. W latach 1515-1523 i 1523-1525 ojcowskim zamkiem zarządzali kolejno zaufani królewscy bankierzy Jan i Seweryn Bonerowie, później zaś znajdował się on w rękach jednego z najważniejszych ludzi w otoczeniu monarchy, podkomorzego królewskiego Andrzeja Tęczyńskiego (od 1525 do 1536 r.). W latach 1536-1556 zarządzała nim królowa Bona Sforza. Należy więc skonstatować, iż zapewne z inicjatywy którejś z wymienionych tu osób doszło w Ojcowie do budowy pieca ozdobionego herbem Starykoń, być może składającego się z nadwyżkowych kafli wyprodukowanych na potrzeby ogrzewania komnat wawelskich.

Podsumowując, wyniki naszych badań wskazują, że analizowane kafle z dużym prawdopodobieństwem łączyć należy z tą samą matrycą, jednak najpewniej nie powstały one w trakcie tego samego wypału. Wobec braku innych przesłanek nie da się natomiast stwierdzić, czy wykonano je w jednym, czy też w różnych warsztatach garncarskich.
Na zakończenie chcielibyśmy zwrócić uwagę na fakt, że produkcja i dystrybucja kafli piecowych to tematy wciąż słabo rozpoznane i przez to bardzo rzadko poruszane w literaturze fachowej. Przyczyną tego stanu rzeczy jest znikoma ilość potwierdzonych przypadków występowania kafli wykonanych przy użyciu tych samych matryc na odrębnych stanowiskach archeologicznych . Skromny zasób dotychczas dostępnych źródeł niewątpliwie poszerzają więc zabytki opisane w niniejszym tekście.