ODKRYCIA
Najstarsze wyobrażenie konia na wschodzie Europy Środkowej
1
Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Data nadesłania: 31-08-2019
Data ostatniej rewizji: 18-10-2019
Data akceptacji: 04-11-2019
Data publikacji: 31-12-2019
Wiadomości Archeologiczne 2019;LXX(70):183-195
SŁOWA KLUCZOWE
wyobrażenia koni na ceramicekultura pucharów lejkowatychepoka brązuwczesna epoka żelazakultura pomorska
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Ryte wyobrażenie konia na glinianym naczyniu kultury pucharów lejkowatych z Gródka nad Bugiem można uznać za najstarszy wizerunek tego zwierzęcia we wschodniej części Europy Środkowej (Ryc. 1–4). Jego wykonawca mógł inspirować się wizerunkami zwierząt na naczyniach kultury Cucuteni-Tripolie.
Stylizowane wyobrażenie konia pojawiało się też na naczyniach w epoce brązu, ale najczęściej występuje we wczesnej epoce żelaza. Zestawiono tu 227 takich wyobrażeń, z czego 55 uznano za dyskusyjne (Katalog, Tab. 1). Kilkanaście dalszych pochodzi z okresu rzymskiego. Dla wszystkich wspólna jest uproszczona stylistyka, niezmienna od neolitu.
REFERENCJE (100)
1.
Album Berlin 1880: A. Voß (ed.), Photographisches Album der Ausstellung prähistorischer und anthropologischer Funde Deutschlands. Sektion III: Pommern, Berlin.
2.
Bajkowska B. 2003: Łączany, Lkr. Radom, Woi. mazowieckie, In: A. Kokowski, Chr. Leiber (eds.), Die Vandalen. Die Könige, die Eliten, die Krieger, die Handwerker, Nordstemmen, 413–417.
3.
Bandrìvs'kij M., Krušel'nic'ka L. (Бандрівський М., Крушельницька Л.) 1998: Osnovnì perìodi rozvitku visoc'koї kul'turi (za materìalami pohoval'nih pam’âtok), Zapiski tovaristva ìmenì Ševčenka CCXXXV: Pracì Arheologìčnoї komìsìї (eds. M. Bandrìvs'kij, L. Krušel'nic'ka, O. Kupčins'kij), L'vìv, 193–247.
4.
Benecke N. 1994: Zur Domestikation des Pferdes in Mittel- und Osteuropa. Einige neue archäozoologische Befunde, In: B. Hänsel, S. Zimmer (eds.), Die Indogermanen und das Pferd. Akten des Internationalen interdisziplinären Kolloquiums Freie Universität Berlin, 1.–3. Juli 1992. Bernfried Schlerath zum 70. Geburtstag gewidmet, Archaeoligua 2, Budapest, 123–144.
5.
Berendt G. 1872: Die Pommerellischen Gesichtsurnen, off-print from Schriften der physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg i.Pr. XIII.
6.
Bing J. 1919: Der Urnendeckel von Mersin, Kr. Köslin. Deutungsversuch, Mannus 10, 223–225.
7.
Blume E. 1909: Ausstellung im Kaiser Friedrich-Museum. Vor- und frühgeschichtliche Altertümer aus dem Gebiet der Provinz Posen, Posen.
8.
Boehlich E. 1925: Die Hirschjagd von Lahse, Schlesische Monatshefte 2/18, 414–419.
9.
Bronicki A. 1990: Ornament zoomorficzny na naczyniu z Cycowa, gm. loco, woj. Chełm, Sprawozdania Archeologiczne. XLI, 171–179.
10.
Bugaj E. 1999: Motywy figuralne na ceramice germańskiego kręgu kulturowego, Poznań.
11.
Bugaj E., Makiewicz T. 1995: Ornamentyka figuralna na naczyniach z okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Polsce, PArch. 43, 87–122.
12.
Bukowski Z. 1971: Tarcze i ich wyobrażenia w kulturach łużyckiej i wschodniopomorskiej, Archeologia Polski XVI, 177–196.
13.
Conwentz H. 1894: Bildliche Darstellungen von Thieren, Menschen, Bäumen und Wagen an westpreußischen Gräberurnen. Eine vorgeschichtliches Skizze, Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig NF VIII/3–4, 191–219.
14.
Dobrindt O. 1927: Auf den Spuren der Vorzeit: ein Beitrag zur Geschichte unserer Heimat, Heimat-Kalender für den Kreis Bomst 5, Unruhstadt, 33–40.
15.
Durczewski D., Śmigielski W. 1965: Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce, cz. I, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 139–238.
17.
Erdmann 1882: Gräberfeld bei Kluczewo (Posen), insbesondere eine Todtenurne mit Thierzeichnungen [with comments by R. Virchow], Zeitschrift für Ethnologie 14, (392)–(397).
18.
Erzepki B., Kostrzewski J. 1914: (eds.) Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu / Album im Museum der Posener Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften aufbewahrten praehistorischen Denkmäler des Grossherzogtums Posen, vol. III, Poznań/Posen.
19.
Fellmann W. 1938: Das neue Heimatmuseum in Schlochau, Kreiskalender des Kreises Schlochau 32, Schlochau, 34–38.
21.
Gediga B. 2002a: O sztuce w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na ziemiach polskich, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 85–98.
22.
Gediga B. 2002b: Die narrativen Szenen auf der Keramik der Lausitzer und Pommerschen Kultur in Polen, Sbornik Národniho Muzea v Praze, Řada A–Historie LVI/1–4, 117–124.
23.
Górecki J. 1991: Cmentarzysko ludności kultury wschodniopomorskiej w Chłapowie, gm. Dominowo, woj. poznańskie, Studia Lednickie II, Poznań-Lednica, 165–201.
25.
Hančar F. 1955: Das Pferd in prähistorischer und früher historischer Zeit, Wiener Beiträge zur Kulturgeschichte und Linguistik XI, Wien-München.
26.
Heßler R. 1925: Vorgeschichtliches aus der Grenzmark, Ost-deutsche Monatshefte 5/10, 892–912.
27.
von Hirschfeld G. 1879: Steinkistengräbern aus Wittkau, Kreis Flatow, Zeitschrift des historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder 3, 46, pl. V:1.2.
28.
Jacobson G. 1910: Popielnica twarzowa ozdobna z Grabowa, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu I/9, 206–212.
29.
Janiak T. 2002: Stargard Gdański, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 151 cat. IV:258, fig. 91.
30.
Jasnosz S. 1949: Rysunki figuralne na popielnicach kultury pomorskiej z Bukowca, pow. Oborniki, Przegląd Archeologiczny VIII (1948–1949), 55–59.
31.
Jasnosz S. 1984: Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej (Część III), Fontes Archaeologici Posnanienses XXXIII (1982–1984), 55–166.
32.
Jastrzębski S. 1985: Imports of the Trypole Culture Pottery in the South-Eastern Group of the Funnel Beaker Culture, In: A. Kokowski (ed.), Mémoires Archéologiques, Lublin, 71–92.
33.
Jastrzębski S. 1989: Funnel Beaker Culture, Lesser Poland Group Gródek nad Bugiem, gm. Hrubieszów, woj. Zamość, Site 1C, Settlement, PArch. 36, 239–244.
34.
Jastrzębski S. 1991: The Settlement of the Funnel Beaker Culture at Gródek Nadbużny the Zamość District Site 1C – Brief Characteristics, In: D. Jankowska (ed.), Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hypothesen. Material des Internationalen Symposiums Dymaczewo, 20–24 September 1988, vol. II, Poznań, 189–196.
35.
Kaczanowska M. 2002: Uwagi o sztuce społeczeństw neolitycznych, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 55–60.
36.
Kaczanowski P., Kozłowski J.K. 1998: Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Wielka Historia Polski, vol. 1, Kraków.
37.
Kaczmarek M. 2002: Motywy antropo- i ornitomorficzne oraz wyobrażenia jelenia w sztuce ludności kultury łużyckiej na ziemiach polskich, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 99–103.
38.
Kaczmarek M. 2005: Epoka brązu i wczesna epoka żelaza na ziemi obornicko-rogozińskiej, In: T. Skorupka (ed.), Archeologia powiatu obornickiego. Oborniki – Rogoźno –Ryczywół, Poznań, 127–235.
39.
Kasiski F.W. 1881: Beschreibung der vaterländischen Alterthümer im Neustettiner und Schlochauer Kreise, Danzig.
40.
Kersten W. 1944: Die Hakenkreuzurne von Biala, Kr. Litzmanstadt, Posener Jahrbuch für Vorgeschichte 1, 45–74.
41.
Kmieciński J. 1954: Ciekawe naczynie kultury pomorskiej ze Starogardu, pow. Starogard Gdański, Wiadomości Archeologiczne XX/1, 82.
42.
Kneisel J. 2012a: Anthropomorphe Gefäße in Nord- und Mitteleuropa während der Bronze- und Eisenzeit. Studien zu den Gesichtsurnen – Kontaktzonen, Chronologie und sozialer Kontext, Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 7.1, Bonn.
43.
Kneisel J. 2012b: Anthropomorphe Gefäße in Nord- und Mitteleuropa während der Bronze- und Eisenzeit. Studien zu den Gesichtsurnen – Kontaktzonen, Chronologie und sozialer Kontext, Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 7.2, Bonn.
44.
Kóčka W. 1938: Ceramika biskupińska, In: J. Kostrzewski (ed.), Gród prasłowiański w Biskupinie. Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat 1934–1935, Poznań, 28–33.
45.
Kokowski A. 1989: Południowa część osady kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 1C w Gródku nad Bugiem, woj. Zamość (badania lat 1984–1986), Sprawozdania Archeologiczne XL, 35–56.
46.
Kokowski A. 1995: Stratyfikowany obiekt kultury pucharów lejkowatych w Gródku nad Bugiem, woj. zamojskie, Sprawozdania Archeologiczne. XLVII, 137–156.
47.
Kokowski A. 2003: Die Przeworsk-Kultur – ein Völkerverband zwischen 200 vor Chr. und 375 nach Chr., In: A. Kokowski, Chr. Leiber (eds.), Die Vandalen. Die Könige, die Eliten, die Krieger, die Handwerker, Nordstemmen, 77–184.
48.
Kokowski A. 2011: Przygoda z archeologią, czyli najstarsze dzieje Krajny Złotowskiej (do czasów lokacji miasta Złotowa), Warszawa.
49.
Kokowski A. 2018: Von Malchin bis Gródek nad Bugiem, Wiadomości Archeologiczne LXIX, 208–211.
50.
Kossinna G. 1909: Der Ursprung der Urfinnen und Urindogermanen und ihre Ausbreitung nach Osten, Mannus I, 225–245.
52.
Kostrzewski J. 1936a: Osada bagienna w Biskupinie, w pow. żnińskim, Przegląd Archeologiczny V/2–3 (1935–1936), 121–140.
53.
Kostrzewski J. 1936b: Datowana urna twarzowa z Rzadkowa w pow. chodzieskim, Z otchłani wieków XI/4–5, 53–58.
54.
Kostrzewski J. 1958: Kultura łużycka na Pomorzu, Prace Komisji Archeologicznej PTPN III, Poznań.
55.
Kruk J., Miliskaukas S. 1981: Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie, Archeologia Polski XXVI, 65–113.
56.
Kruk J., Miliskaukas S. 1982: Wagendarstellung auf einem Trichterbecher aus Bronocice in Polen, Archäologisches Korrespondenzblatt 12/2, 141–144.
57.
Krzyżaniak L. 1963: Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Biernatkach, pow. Śrem, Fontes Archaeologici Posnanienses XIV, 45–111.
58.
Kunkel O. 1939: Urgeschichte. (Zugleich Bericht des Vertrauensmannes für die kulturgeschichtlichen Bodenaltertümer in Pommern.), Baltische Studien NF XLI, 259–316.
59.
Kwapiński M. 1995: Zwierzęta w gospodarce i wierzeniach kultury pomorskiej, In: T. Węgrzynowicz et alii (eds.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24 – 26 listopada 1993, Warszawa, 361–367.
61.
Kwapiński M. 2002: Między pięknem a prawdą (artystyczną). Przykład urn kultury pomorskiej, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 119–123.
62.
Kwapiński A. 2007: Korpus kanop pomorskich, część II – Polska Środkowa i Południowo-Zachodnia, Gdańsk.
63.
La Baume W. 1928: Bildliche Darstellungen auf ostgermanischen Tongefäßen der frühen Eisenzeit, IPEK. Jahrbuch für prähistorische und ethnographische Kunst [3], 25–56.
64.
La Baume W. 1932: Bestattung im Vorratsraum. Neue Untersuchungen über die Bedeutung der ostgermanischen Gesichtsurnen, Zeitschrift für Ethnologie 64, 141–144.
65.
La Baume W. 1937: Zwei neue Wagen-Darstellungen auf ostgermanischen Urnen der frühen Eisenzeit, Mitteilungen der Westpreußische Geschichts-Vereins 35/5 (1936–1937), 105–111.
66.
La Baume W. 1950: Zu Bedeutung der bildlichen Darstellungen auf Gesichtsurnen der frühen Eisenzeit, Praehistorische Zeitschrift XXXIV/V-1 (1949/1950), 158–178.
67.
La Baume W. 1963: Die Pommerellischen Gesichtsurnen, Kataloge Vor- und frühgeschichtlicher Altertümer 17, Mainz a.M.
68.
Lachowiczowa R., Lachowicz F.J. 1966: Cmentarzysko ciałopalne oraz ślady osadnictwa ludności kultury pomorskiej w Stawnicy, pow. Złotów, Materiały Zachodniopomorskie XI (1965), 85–170.
69.
Łepkowski J. 1886: Eine Aschenurne mit Reiter-Ornamenten von Sandomir, Zeitschrift für Ethnologie. Verhandlungen 18, 551–552.
70.
Łuka L.J. 1948: Groby kult. pomorskiej z Wymysłowa w pow. gostyńskim, Z otchłani wieków XVII/7–8, 107–115.
71.
Malinowski T. 1957: Groby kultury pomorskiej w Józefowie, pow. szamotulski, Fontes Archaeologici Posnanienses VII (1956), 144–153.
72.
Malinowski T. 1968: Wyniki antropologicznej konfrontacji archeologicznych wyznaczników płci na podstawie niektórych popielnic kultury pomorskiej ze zbiorów muzeów w Bydgoszczy i Toruniu, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Komisji Historii V, Bydgoszcz, 5–16.
73.
Müller H.-H. 1994: Das domestizierte Pferd in Mitteleuropa, In: B. Hänsel, S. Zimmer (eds.), Die Indogermanen und das Pferd. Akten des Internationalen interdisziplinären Kolloquiums Freie Universität Berlin, 1.–3. Juli 1992. Bernfried Schlerath zum 70. Geburtstag gewidmet, Archaeolingua 2, Budapest, 179–183.
74.
Naumowiczówna E., Malinowski A. 1965: Grób skrzynkowy kultury pomorskiej z Morzewa, pow. Chodzież, Fontes Archaeologici Posnanienses XVI, 256–258.
75.
Nosek S. 1947: Materiały neolityczne z Lubelszczyzny, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F: Nauki filozoficzne i humanistyczne II/2, Lublin, 191–234.
76.
Olsen S.L. 2006: Early Horse Domestication: Weighing the Evidence, In: S. L. Olsen et alii (eds.), Horses and Humans: The Evolution of Human-Equine Relationships, B.A.R. In. Series 1560, Oxford, 81–113.
77.
Ossowski G. 1881: Zabytki Przedhistoryczne Ziem Polskich, Seryja I: Prusy Królewskie / Monuments Préhistoriques de l’Ancienne Pologne, Ire Serie: Prusse Royale, zesz. 1/vol. 1, Kraków/Cracovie.
78.
Petersen E. 1935: Schlesien von der Eiszeit bis ins Mittelalter. Einführung in die Vor- und Frühgeschichte des Landes, Berlin-Leipzig.
79.
Petsch W. 1936: Eine Urne mit Tierzeichnung von Radensfelde, Mitteilungen aus der Sammlung des Vorgeschichtlichen Seminars der Universität Greifswalds 9, 37–39.
80.
Podgórski J. 1983: Popielnice twarzowe z Borucina, Z otchłani wieków XLIX/1–2, 25–29.
81.
Potemski C. 1963: Pradzieje Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych C/1, Bydgoszcz.
82.
Potemski C. 1978a: Badania ratownicze na cmentarzysku kultury wschodniopomorskiej w Toninku, pow. Sępólno Krajeńskie w 1972 r., In: Komunikaty archeologiczne. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, Bydgoszcz, 41–50.
83.
Potemski C. 1978b: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na cmentarzysku w Hucie, pow. Bydgoszcz, stan. I, In: Komunikaty Archeologiczne. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, Bydgoszcz, 107–113.
84.
Różańska H. 1968: Wyobrażenie wojownika na naczyniu kultury pomorskiej, Wiadomości Archeologiczne XXXIII/3–4, 386–388.
85.
Rozycki 1882: Mützenurne mit Thier- und Menschenzeichnung von Darzlubie, Westpreussen, Zeitschrift für Ethnologie 14, (532).
86.
Schindler R. 1939: Früheisenzeitliche Grab- und Siedlungsfunde aus der Gemarkung Nieder-Klanau, Kr. Danziger Höhe, Gothiskandza 1, 19–37.
87.
Seger H. 1897: Figürliche Darstellungen auf schlesischen Grabgefäßen der Hallstattzeit, Globus LXXII/19, 293–297.
88.
Seger H. 1924: Die Stilentwicklung in der Keramik der schlesischen Urnen-Friedhöfe, Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift NF VIII, 5–19.
89.
Skarbek E. 1968: Cmentarzysko kultury pomorskiej w Glińczu Nowym, powiat Kartuzy, Pomorania Antiqua II, 215–240.
90.
Skrzypek I. 1976: Cmentarzysko ludności kultury wschodniopomorskiej w Płonicy, stanowisko 1, gmina Chrząstowo, województwo Słupsk, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 6, 23–51.
91.
Sprockhoff E. 1934: Eine bronzezeitliche Kanne mit Sonnendarstellung, Altschlesien 5, 356–363.
92.
Szwed J. 1967: Cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej z młodszego okresu halsztackiego w Niestępowie, pow. Kartuzy, Rocznik Gdański XXVI, 243–274.
93.
Śmigielski W. 1963: Materiały z dwóch cmentarzysk ludności kultury łużyckiej we Włostowie, pow. Środa, Fontes Archaeologici Posnanienses XIV, 128–163.
94.
Tkačuk T.M. 2004: Znakovì sistemi tripìl's'koï kul'turi. Ìstorìâ doslìdžen' zmìstovogo značennâ tripìl's'ko-kukuten'skoï ornamentacìï, In: M.Û. Vìdejko, N.B. Burdo (eds.), Enciklopedìâ tripìl's'koï civìlìzacìï, vol. 1, Kiïv, 434–451.
95.
Uzarewiczowa A. 1975: Ornament na naczyniu kultury pucharów lejkowatych z Ostrowca Świętokrzyskiego, Wiadomości Archeologiczne XL/1, 3–12.
96.
Voss A. 1878: Urne von Elsenau (Kreis Schlochau), Zeitschrift für Ethnologie 10, (330)–(333), pl. XX.
97.
Voss A. 1895: Gesichtsurnen von Schwartow, Kreis Lauenburg in Pommern, Nachrichten über deutsche Alterthumsfunde 6/6, 81–86.
98.
Wiślański T. 1978: Najdawniejsze dzieje ziemi mogileńskiej (od pojawienia się człowieka aż do wczesnego średniowiecza), In: C. Łuczak (red.), Studia z dziejów Ziemi Mogileńskiej [1], Poznań, 7–64.
99.
Witkowska A. 1952: Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w roku 1950, Fontes Archaeologici Posnanienses II (1951), 285–311.
100.
Zakościelna A. 2002: Przejaw sztuki w kulturze wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, In: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, Gniezno, 63–67.
Udostępnij
ARTYKUŁ POWIĄZANY
| ISSN: | 0043-5082 |
Przetwarzamy dane osobowe zbierane podczas odwiedzania serwisu. Realizacja funkcji pozyskiwania informacji o użytkownikach i ich zachowaniu odbywa się poprzez dobrowolnie wprowadzone w formularzach informacje oraz zapisywanie w urządzeniach końcowych plików cookies (tzw. ciasteczka). Dane, w tym pliki cookies, wykorzystywane są w celu realizacji usług, zapewnienia wygodnego korzystania ze strony oraz w celu monitorowania ruchu zgodnie z Polityką prywatności. Dane są także zbierane i przetwarzane przez narzędzie Google Analytics (więcej).
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
Możesz zmienić ustawienia cookies w swojej przeglądarce. Ograniczenie stosowania plików cookies w konfiguracji przeglądarki może wpłynąć na niektóre funkcjonalności dostępne na stronie.
