Do ciekawszych problemów badawczych związanych z cmentarzyskami kultury wielbarskiej z konstrukcjami naziemnymi należy kwestia występowania pomiędzy kurhanami pochówków płaskich. Problematyka ta nie była podejmowana w dotychczasowych opracowaniach, bądź poruszano ją jedynie marginalnie. W starszej literaturze można także spotkać się z przekonaniem o odrębności nekropoli kurhanowych i płaskich, ewentualnie o „dwoistym” charakterze cmentarzysk, z wyraźnym przestrzennym rozdzieleniem części kurhanowej i płaskiej. Konsekwencją takiego założenia była częsta praktyka nie zakładania wykopów archeologicznych pomiędzy kurhanami, bądź badanie części płaskiej w sposób wycinkowy, jedynie za pomocą wykopów sondażowych. Cmentarzyska kurhanowe w porównaniu z typowymi dla kultury wielbarskiej nekropolami płaskimi są niezbyt liczne, stanowiąc zapewne jedynie ułamek procenta wszystkich stanowisk sepulkralnych tej jednostki archeologicznej. Wstępna krytyczna kwerenda źródłowa wykazała, że do grupy stanowisk kurhanowych możemy jednoznacznie zaliczyć jedynie 42 cmentarzyska: 25 z Pomorza oraz 17 z Mazowsza i Podlasia, na których zarejestrowano około 300 mogił (Ryc. 1) – zdecydowanie mniej, niż wynikałoby to z dotychczasowych opracowań. We wczesnym okresie wpływów rzymskich stanowiska kurhanowe występują na Pobrzeżu Słowińskim oraz w strefie pojezierzy: Kaszubskiego, Krajeńskiego, Drawskiego i Wielkopolskiego, a więc w strefach B i C osadnictwa kultury wielbarskiej w ujęciu R. Wołągiewicza. W młodszym okresie wpływów rzymskich oraz we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów koncentrują się one na północnym Mazowszu oraz Podlasiu. W zasięgu kultury wielbarskiej nie można wskazać żadnego rejonu, na którym obiekty kurhanowe przeważałyby nad nekropolami płaskimi. Okres użytkowania nekropoli kurhanowych odpowiada w dużym stopniu czasowi trwania kultury wielbarskiej, a główna różnica polega na nieco późniejszym pojawieniu się ich w stosunku do najwcześniejszych stanowisk o cechach wielbarskich na Pomorzu. Najstarsze pochówki pod kurhanami pochodzą z fazy B1 lub z początku fazy B2 (Ryc. 2A). Na Pomorzu mogiły budowano aż do czasu opuszczenia tego terenu przez ludność kultury wielbarskiej, tj. do rozwiniętej fazy C1 (Ryc. 2B). W strefie ekspansji wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu najwcześniejsze kurhany możemy jednoznacznie łączyć z rozwiniętym odcinkiem fazy C1 (Ryc. 2C), pojedyncze zespoły grobowe, zawierające mniej precyzyjne wyznaczniki chronologiczne, mogą pochodzić jednak już z fazy B2/C1–C1a. Zwyczaj składania zmarłych pod nasypami kurhanowymi kontynuowany był aż do schyłku osadnictwa wielbarskiego, a więc do fazy C3–D (Ryc. 2D). Cmentarzyska kurhanowe kultury wielbarskiej stanowią bardzo zróżnicowaną grupę. Różnią się one między sobą na przykład lokalizacją w krajobrazie, zajmowaną powierzchnią, liczbą kurhanów i grobów, występowaniem bądź brakiem dodatkowych konstrukcji kamiennych, takich jak kręgi, wieńce czy bruki. Wszelkie badania porównawcze tych stanowisk są mocno utrudnione z powodu ich nierównomiernego rozpoznania, ponadto żadnej z interesujących nas nekropoli nie przebadano w całości. Z grupy 43 cmentarzysk jedynie siedem zostało zbadanych wykopaliskowo i opublikowanych w sposób pozwalający na przeprowadzenie bardziej szczegółowych analiz. Z tych powodów w centrum rozważań znalazły się lepiej poznane stanowiska z Babiego Dołu-Borcza i Węsiorów w pow. kartuskim, Gronowa i Nowego Łowicza w pow. drawskim, Odrów, pow. chojnicki, i Cecel, pow. siemiatycki. Kluczowym zagadnieniem przy analizie postawionego problemu badawczego było ustalenie dość oczywistej relacji pomiędzy stanem rozpoznania konkretnych stanowisk a liczbą zarejestrowanych tam grobów, zarówno w i pod kurhanami jak i w przestrzeniach pomiędzy nimi. W tym celu konieczne było usystematyzowanie wiedzy na temat wielkości poszczególnych stanowisk i ustalenie przybliżonego stosunku powierzchni ich części kurhanowych i płaskich, także z uwzględnieniem kręgów i wieńców kamiennych, występujących na niektórych stanowiskach na Pomorzu. Zestawienie danych dotyczących powierzchni zbadanej wykopaliskowo i porównanie ich z szacunkowo określoną powierzchnią cmentarzysk umożliwiło orientacyjne określenie stopnia rozpoznania archeologicznego poszczególnych stanowisk (Tabela 1 i 2; Diagram 1 i 2). Tego typu zabiegi o charakterze wstępnym pozwoliły na przeprowadzenie dalszych, bardziej szczegółowych badań. Analiza planów lepiej rozpoznanych nekropoli kurhanowych wydaje się wskazywać na istnienie dwóch podstawowych modeli rozplanowania części płaskich. Dla pierwszego z nich najbardziej reprezentatywna wydaje się być nekropola w Węsiorach (Ryc. 4), gdzie groby płaskie występują w kilku skupieniach, wyraźnie rozdzielonych pustymi przestrzeniami bez pochówków. Drugi model organizacji przestrzeni cmentarnej prezentuje nekropola w Cecelach (Ryc. 8), na której groby płaskie wypełniają dość równomiernie całą przestrzeń ograniczoną linią największego zasięgu kurhanów. Nietypową sytuację zarejestrowano w Babim Dole-Borczu. Stanowisko to charakteryzuje się zarówno niedużymi rozmiarami, jak i nielicznymi kurhanami i kręgami kamiennymi, dodatkowo położonymi bardzo blisko obok siebie. Przy takim rozplanowaniu założeń naziemnych tylko pojedyncze groby płaskie mogły zostać złożone pomiędzy nimi. Większość grobów płaskich znajduje się zatem – wyjątkowo – poza największym zasięgiem występowania kurhanów i kręgów. Jednym z podstawowych pytań w studiach nad cmentarzyskami kurhanowymi kultury wielbarskiej jest ustalenie proporcji pomiędzy liczbą grobów złożonych w mogiłach a liczbą grobów w częściach płaskich. Mimo ograniczeń źródłowych wyniki analizy porównawczej najlepiej rozpoznanych stanowisk pokazują jeden obraz, a mianowicie we wszystkich przypadkach przewagę grobów płaskich nad grobami związanymi z kurhanami (Tabela 3; Diagram 3). Przewaga grobów płaskich jest najmniej wyraźna na nekropoli z największą zarejestrowaną dotychczas liczbą kurhanów (66) w Nowym Łowiczu, wynosi bowiem 1,6:1. Na pozostałych cmentarzyskach z Pomorza przewaga grobów złożonych w przestrzeniach międzykurhanowych jest już zdecydowanie wyższa i wyraża się w stosunku od 6:1 do 18:1. Proporcje zmieniają się bardzo wyraźnie na najlepiej rozpoznanym stanowisku wielbarskim we wschodniej Polsce, w Cecelach. Jest to, niestety, jedyny obiekt w strefie ekspansji tej kultury, który został rozpoznany w stopniu na tyle zadowalającym, by poddać go analizie. Stosunek liczby grobów płaskich do pierwotnie złożonych pod kurhanami wynosi aż 96:1, a przy uwzględnieniu grobów wtórnych 48:1. Różnice pomiędzy cmentarzyskami z Pomorza i Podlasia mogą być związane ze zmianami w kurhanowym obrządku pogrzebowym w młodszym okresie wpływów rzymskich. Zmniejsza się wówczas wyraźnie liczba kurhanów notowanych na poszczególnych cmentarzyskach. Przyczyny tego zjawiska należy szukać po części w wyraźniejszym niż wcześniej rozwarstwieniu społecznym ludności wielbarskiej, czego efektem był bardziej elitarny niż we wczesnym okresie rzymskim charakter pochówków podkurhanowych. Znajduje to potwierdzenie w ponadprzeciętnym wyposażeniu niektórych, lepiej zachowanych grobów. Istotne miejsce w studiach nad kurhanami kultury wielbarskiej zajmują badania obrządku pogrzebowego. Podobnie jak na płaskich nekropolach wielbarskich, tak i na cmentarzyskach kurhanowych notujemy bardzo duże zróżnicowanie zwyczajów pogrzebowych, co przejawia się przede wszystkim w równoczasowym występowaniu grobów szkieletowych i ciałopalnych różnych typów, w wyjątkowych przypadkach także pod nasypem jednego kurhanu. Ciekawie wyniki przyniosła już podstawowa analiza stosunku ilościowego grobów szkieletowych i ciałopalnych w częściach kurhanowych i płaskich na lepiej przebadanych stanowiskach, choć należy pamiętać, że jej wyniki są częściowo zniekształcone ze względu na nierównomierny stopień rozpoznania poszczególnych stanowisk (Tabela 4; Diagram 4). Mimo, że stosunek grobów ciałopalnych do szkieletowych w obrębie poszczególnych stanowisk wykazuje dużą rozpiętość, to można jednak zaobserwować pewne powtarzające się wzorce. Na lepiej rozpoznanych stanowiskach na Pomorzu w strefach kurhanowych notujemy albo zbliżoną liczbę grobów ciałopalnych i szkieletowych (Nowy Łowicz, Odry), wyjątkowo z niewielką przewagą ciałopalenia (Leśno), albo prymat inhumacji (Gronowo), w niektórych przypadkach bardzo czytelny (Węsiory, Babi Dół-Borcz). Odmienna tendencja występuje natomiast w częściach płaskich, gdzie niemal zawsze góruje obrządek ciałopalny. Przewaga ciałopalenia jest na niektórych stanowiskach niezbyt wyraźna (Nowy Łowicz, Odry), na innych liczba grobów ciałopalnych kilkakrotnie przewyższa liczbę grobów szkieletowych (Leśno, Węsiory). Jedynym cmentarzyskiem, na którym w części płaskiej zanotowano większą liczbę grobów szkieletowych jest Babi Dół-Borcz. Przedstawienie tej kwestii w odniesieniu do cmentarzysk z Polski wschodniej jest zdecydowanie trudniejsze, ze względu na ograniczony stopień ich rozpoznania archeologicznego. Sądząc z wyników dotychczasowych badań, na niektórych stanowiskach przez cały młodszy okres wpływów rzymskich (fazy C1–C2) notujemy w kurhanach, podobnie jak wcześniej na Pomorzu, obrządek birytualny (Grochy Stare, pow. białostocki, Uśnik-Kolonia, pow. łomżyński). Znamy także nekropole o lepiej zbadanych partiach kurhanowych, gdzie występują wyłącznie groby szkieletowe (Cecele, o ile nie uwzględnimy grobów ciałopalnych wkopanych wtórnie, oraz Kitki, pow. mławski), bądź jedynie ciałopalne (Kutowa, pow. hajnowski). Wydaje się, że w późnym okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (C3–D) dominowało ciałopalenie, ponadto obok typowych grobów jamowych pojawia się nowy typ pochówków ciałopalnych, złożonych bezpośrednio na powierzchni gruntu (Pielgrzymowo, pow. nidzicki, kurhan II, Jasionowa Dolina, pow. sokólski, kurhan 10, Skiwy Małe, pow. siemiatycki, kurhan 1). Podsumowując należy podkreślić, że mimo ograniczeń źródłowych przeprowadzone studia ujawniły dość czytelną zasadę: na wszystkich cmentarzyskach, na których w większym stopniu przebadano powierzchnię między kurhanami, natrafiano na groby płaskie. Co więcej, groby płaskie zarejestrowano także na stanowiskach zbadanych w niewielkim zakresie (np. Gralewo, pow. gorzowski, Palędzie Kościelne, pow. mogileński, Goździk, pow. garwoliński). Obecność grobów płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej wydaje się być zatem regułą. Analizując opublikowane dotychczas raporty z wykopalisk można odnieść wrażenie, że świadomość konieczności prowadzenia wykopalisk w przestrzeni pomiędzy kurhanami nie była powszechna. Problem w mniejszym stopniu dotyczy Polski północnej, gdzie systematyczne prace w częściach płaskich miały miejsce na pięciu stanowiskach, począwszy od lat 50. XX wieku. W Polsce wschodniej szerzej zakrojone wykopaliska prowadzono natomiast tylko na dwóch cmentarzyskach kurhanowych – przy tym strefę międzykurhanową badano po raz ostatni w latach 60. XX wieku! Niepodejmowanie prac w częściach płaskich wielu nekropoli nie tylko ogranicza możliwość podjęcia bardziej szczegółowych analiz naukowych, ale ma też swój wymiar w dziedzinie konserwacji zabytków archeologicznych. Przykład cmentarzysk kultury wielbarskiej pokazuje, że ochroną konserwatorską, ewentualnie wykopaliskami o charakterze ratunkowym, należy obejmować nie tylko same kopce, ale także przestrzeń w ich najbliższym otoczeniu. Aktualnym postulatem o charakterze zarówno naukowym jak i konserwatorskim, jest określenie zasięgu płaskich części stanowisk kurhanowych. Można to osiągnąć nie tylko w wyniku wykopalisk, ale także w ramach szerzej zakrojonych prospekcji przy wykorzystaniu metod nieinwazyjnych. Aby jednak dokładnie rozpoznać charakter części płaskich poszczególnych nekropoli niezbędne wydaje się opublikowanie materiałów pozyskanych w efekcie prac terenowych prowadzonych w ostatnich dziesięcioleciach. Najbliższe lata przyniosą zapewne zakończenie prac na ważnych dla interesującej nas problematyki stanowiskach pomorskich w Babim Dole-Borczu i Nowym Łowiczu. Koniecznym warunkiem dla podjęcia poważniejszych studiów nad cmentarzyskami kurhanowymi w Polsce wschodniej jest natomiast podjęcie dalszych prac terenowych, przede wszystkim w strefach płaskich cmentarzysk.