PL EN
MATERIAŁY
Warszawa-Wilanów „Powsin” – cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza w świetle danych archiwalnych
 
Więcej
Ukryj
1
Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
 
 
Data nadesłania: 20-02-2022
 
 
Data ostatniej rewizji: 27-02-2022
 
 
Data akceptacji: 30-03-2022
 
 
Data publikacji online: 20-10-2022
 
 
Data publikacji: 31-12-2022
 
 
Autor do korespondencji
Bartłomiej Kaczyński   

Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, 00-241, Warszawa, Polska
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):157-191
 
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Cmentarzysko w Warszawie-Powsinie odkryte zostało wiosną 1990 roku w trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski. Licznie występująca ceramika na powierzchni i ślady zniszczeń spowodowały, że latem tego samego roku przeprowadzone zostały ratownicze badania wykopaliskowe kierowane przez Marię Kulisiewicz-Kubielas z ramienia Polskich Państwowych Pracowni Konserwacji (Ryc. 1; 2). Pracami wykopaliskowymi objęto obszar 286m2 i odkryto 23 obiekty związane z funkcjonowaniem cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza (Ryc. 3).

Po zakończeniu badań nie powstało opracowanie stanowiska, zaś losy dokumentacji z badań pozostały nieznane. Ponownych i ostatnich odkryć na cmentarzysku dokonano w 2006 roku podczas nadzoru archeologicznego, wykonywanego podczas budowy domów mieszkalnych. Obecnie stanowisko jest całkowicie zabudowane i kontynuacja badań jest niemożliwa, co potwierdziły badania powierzchniowe prowadzone w 2019 roku.

Niniejsze opracowanie było możliwe dzięki odnalezieniu w zbiorach prywatnych ś. p. Marii Kulisiewicz teczki z materiałem z badań, zawierającej najważniejsze dane, opisujące zawartość obiektów i zabytki oraz ich dokumentację ilustracyjną. Braki danych, wynikające z niekompletności dokumentacji z badań dotyczyły wyłącznie jam i grobów jamowych, dla których nie zachowały się rysunki, zdjęcia i opisy. Pomimo trudności analiza zachowanych dokumentów archiwalnych pozwoliła w 80% na odzyskanie pierwotnej bazy informacji. Materiały z badań, po kilku zmianach miejsc magazynowania, przechowywane są obecnie w zbiorach Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Wśród 23 trzech obiektów, jeden określono jako zbiorowy grób bezpopielnicowy (Ryc. 8; 12), jeden jako podwójny grób popielnicowy (Ryc. 10; 11), cztery jako groby kloszowe (Ryc. 4; 5), dwa jako groby popielnicowe (Ryc. 9) , sześć jako domniemane groby jamowe oraz pozostałe dziewięć jako jamy o nieokreślonej funkcji (Ryc. 6; 7).

Najciekawszym pod względem obrządku pogrzebowego i zawartości był obiekt 10. W prostokątnej jamie o wymiarach 2,2 x 1,2 m złożono przepalone kości kobiety i mężczyzny na podkładce wykonanej z ceramiki. Szczątkom towarzyszyło sześć przystawek, ułożonych w rzędzie (Ryc. 12). Na wyposażenie obiektu łącznie składało się 9 naczyń, spośród których cztery to cienkościenne, czernione garnki i dzbanki, pozostałe to formy o grubszych ściankach i powierzchniach wygładzonych i lekko chropowaconych (Tabl. II; III). Wyposażenie nieceramiczne zawierało szczypce brązowe, brązowy przedmiot półksiężycowaty oraz żelazną szpilę. W północno-wschodni narożnik obiektu wkopano popielnicę 18 z kośćmi dziecka. Analiza obrządku pogrzebowego wykazała, że obiekt posiadał wiele cech obrządku pogrzebowego typowego dla kultury pomorskiej, m. in. „wielopopielnicowość”; uporządkowany, rzędowy układ naczyń w grobie; prostokątny kształt jamy grobowej; niektóre elementy wyposażenia – cienkościenne, czarne garnki i dzbanki z nisko osadzonymi brzuścami. Nie pasujące do klasycznego modelu tej kultury wymieniono cechy: brak jakiejkolwiek konstrukcji kamiennej; wysypanie kości na wyłożone ceramiką dno jamy; liczne przystawki grobowe; występowanie naczyń o znamionach kultury grobów kloszowych. Najbliższą analogię do omawianego obiektu stanowił grób 80 z cmentarzyska w Brześciu Kujawskim. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że obiekt ma charakter „mieszany” pomorsko-kloszowy, charakterystyczny dla obszarów allochtonicznych i młodszych faz kultury pomorskiej.

Groby kloszowe oraz popielnicowe składane były w czystym piasku, lub w szarych, słabo rysujących się jamach. Wszystkie z grobów kloszowych złożone były z trzech naczyń – popielnicy, przykrywki oraz klosza. Groby popielnicowe występowały w sąsiedztwie grobów kloszowych i zbiorowych i chowano w nich kości dzieci. Groby jamowe zawierały niewielkie porcje kości. Ich zarysy oraz opisy nie są znane. Wśród materiałów zabytkowych największą grupę stanowi ceramika. Z 34 odkrytych naczyń, 26 ze względu na stan zachowania przyporządkowano do kategorii typologicznych wg klasyfikacji T. Węgrzynowicz. Wyróżniono naczynia następujących typów: A1Ia (Tabl. I/Ob.3:2; II/Ob. 10:1), A1Ib (Tabl. I/Ob. 1:2; II/4; III/4; V/ob. 18/1), A1Ic (Tabl. I/Ob. 2:1), A1IIb (Tabl. III/Ob. 10:6; IV/Ob. 15:3), A1IVc (Tabl. I/Ob.1:1; I/Ob. 3:1; IV/Ob./19:1); A1Vb (Tabl. III/Ob. 10:5; IV/Ob. 19:2; V/Ob. 20:1), A2Ia (Tabl. II/Ob. 10:2,3), A2IIa (Tabl. IV/Ob. 15:5), B1Id (Tabl. I/Ob. 1:3; I/Ob. 3:3; IV/Ob. 15:4), B1IId (Tabl. III/Ob. 10:7; IV/Ob. 15:2; V/Ob. 18:2; V/Ob. 20:2). Naczynia należą do form powszechnie występujących na cmentarzyskach z wczesnej epoki żelaza z Mazowsza i Podlasia. Pod względem zastosowanych technik zdobniczych wyróżniają się dwa naczynia z dość rzadkimi elementami, mającymi odniesienia w mazowieckich i tarnobrzeskich łużyckich polach popielnicowych. Są to przykrawędne dziurki zaobserwowane na kloszu z ob. 1 oraz listwa naklejona w górnej partii brzuśca na naczyniu odkrytym w trakcie nadzoru archeologicznego w 2006 roku.

Zabytki metalowe odnotowano w grobach 1, 2, 10 i 18. W 1 i 2 były to grudki brązu i fragment żelaza, pierwotnie stanowiące zapewne drobne ozdoby. W grobie 10 pośród skupiska przepalonych kości pary dorosłych osób znaleziono ich osobiste wyposażenie: żelazną szpilę z łabędzią szyjką i główką zwiniętą w uszko, brązową blaszkę półksiężycowatą oraz szczypce brązowe (Tabl. III:1-3). W grobie 18 wśród szczątek kostnych dziecka znaleziono analogiczną szpilę żelazną – zapewne dar grobowy (Tabl. V/ob. 18:1). Szpile żelazne należą do bardzo powszechnie rejestrowanego typu w pomorsko-kloszowym kręgu kulturowym. Specyficznie uformowanie szyjek (łagodne zagięcia, główka skierowana ku dołowi) reprezentuje najmłodszy typologicznie rodzaj szpil z łabędzimi szyjkami i główkami zwiniętymi w uszko, rozpowszechniony w młodszych omawianej jednostki kulturowej. Tak ukształtowane zabytki rejestruje się na Mazowszu i w Polsce środkowej (Ryc. 13). Obok szpil z haczykowatymi szyjkami, oraz z wolem należą do najmłodszych odmian szpil z główkami rozklepanymi i zwiniętymi w uszko, typowych dla starszego okresu przedrzymskiego (Ryc. 14). Półksiężycowata blaszka żelazna odnajduje jedyne analogie w grobach kultury pomorskiej na terenie Dolnego Śląska. Ich występowanie w grobach kobiecych sugeruje, że były to ozdoby ciała (kolczyki) lub odzieży. Szczypce brązowe cechują się trójkątnymi, wąskimi łopatkami niewyodrębnionymi od kabłąka, wykonanego z sztabki o półkolistym przekroju, uformowanego pętlowato na zgięciu. Formalnie należą do wyróżnionego przez Marka Gedla typu wschodniopomorskiego z wąskimi łopatkami. Okaz z Powsina najwięcej analogii odnajduje na terenie Wielkopolski, zaś na terenie Mazowsza i Podlasia znajduje jedynie kilka analogii. Wszystkie analizowane zabytki metalowe nie były czułymi wyznacznikami chronologicznymi. Analiza ich poszczególnych elementów, rozprzestrzenienie, wskazały, że datowane były raczej na starszy okres przedrzymski.

Cmentarzysko w Warszawie-Powsinie należało do trzeciej kategorii „mieszanych” obiektów pomorsko-kloszowych. Z analizy rozplanowania cmentarzyska wynika, że jednym pierwszych obiektem na nekropolii był oznaczony nr 10, wokół którego dołożone zostały dalsze groby. Inwentarz obiektu, zwłaszcza żelazne szpile z łabędzimi szyjkami oraz półksiężycowata blaszka brązowa, mające analogie na innych cmentarzyskach młodszych faz pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego, dowodzą, że obiekt założony został zapewne już w starszym okresie przedrzymskim. Najmłodszą pozycję mógł mieć obiekt 15, które inwentarz tworzyły formy ceramiczne, typowe dla najmłodszej fazy cmentarzysk kloszowych Mazowsza i Podlasia.

Nekropola w Warszawie-Powsinie użytkowana było przez niewielką grupę ludności, wykazującej w materiale i obrządku tradycje typowe dla trzech stref kulturowych: „miejscowej” mazowiecko-podlaskiej kultury grobów kloszowych, kultury pomorskiej oraz odniesień ze wschodnich terytoriów łużyckich pól popielnicowych. Cmentarzysko posiadało najwięcej wspólnych cech z „mieszanymi” cmentarzyskami w Dziecinowie oraz Warszawie-Grochowie „ul. Górników”, może być świadectwem, że funkcjonowała w tym samym czasie, co wyżej wymienione cmentarzyska.

Analiza materiałów i obrządku pogrzebowego wykazała, że cmentarzysko w Warszawie-Powsinie użytkowane było w fazie LTA i początku LTB. Datowanie względne materiałów zweryfikowano datą 14C (544-397 BC), wykonaną dla próbki kości ciałopalnej z obiektu 10, która potwierdziła, że stanowisko funkcjonowało w V w. p. n. e (Ryc. 15).

FINANSOWANIE
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
REFERENCJE (78)
1.
ADAMIK J. 2012: Idea skrzyni kamiennej jako formy grobu na terenie ziem polskich w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, Collectio Archaeologica Ressoviensis XVIII, Rzeszów.
 
2.
ANDRZEJOWSKA M. 1995: Ponowne spojrzenie na kwestię periodyzacji cmentarzysk kloszowych z Mazowsza i Podlasia, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 127–140.
 
3.
ANDRZEJOWSKA M. 1997: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Warszawie-Marcelinie, WA LIII/2 (1993–1994), 69–84.
 
4.
ANDRZEJOWSKA M. 2001: Osada kultury grobów kloszowych na stan. 10 w Warszawie-Zerzniu, WA LV (1999–2001), 179–195.
 
5.
ANDRZEJOWSKA M. 2005: Nekropola w Dziecinowie, pow. otwocki na tle problematyki cmentarzysk pomorsko-kloszowych na Mazowszu, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury pomorskiej, Gdańsk, 125––144.
 
6.
ANDRZEJOWSKA M. 2008: Stanowisko ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Dziecinowie, pow. otwocki, WA LX, 225–320.
 
7.
ANDRZEJOWSKA M. 2012: Warszawa-Grochów „ul. Górników” – cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza, WA LXIII, 33––114.
 
8.
ANDRZEJOWSKA M. 2016: Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań „wschodnich”, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupińskie Prace Archeologiczne 11 = Prace Komisji Ar-cheologicznej 21, Biskupin-Wrocław, 279–322.
 
9.
ANDRZEJOWSKA M. 2020: Halsztackie ozdoby z Warszawy-Wilanowa, WA LXXI, 217–237.
 
10.
ANDRZEJOWSKA M., WĘGRZYNOWICZ T. 1995: Osadnictwo z epoki brązu i cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Warszawie-Zerzniu, WA LIII/1 (1993–1994), 57–111.
 
11.
ANTONIEWICZOWA J. 1929: Groby ciałopalne w obstawie kamiennej w Nowodworach koło Warszawy, „Światowit” XIII, 95–148.
 
12.
ANTONIEWICZOWA J. 1938: Znaleziska z Sinołęki w powiecie węgrowskim, „Światowit” XVII, 313–332.
 
13.
APANOWICZ A. 1960: Zniszczone cmentarzysko kultury pomorskiej w Michałowie, pow. Radom, WA XXVI/3–4 (1959––1960), 340.
 
14.
BALCER B. 1964: Cmentarzysko halsztacko-lateńskie w Warszawie-Zbytkach w świetle badań w latach 1958 i 1960, MS X, 105–119.
 
15.
BIERNACKI Z. 2000: IV. Geomorfologia i wody powierzchniowe, [w:] J. Lickiewicz, J. Pawlak, W. Pietrusiewicz (red.), Wi-sła w Warszawie, Warszawa, 22–70 (https://architektura.um.warsza...; dostęp 3.03.2022).
 
16.
BUCZEK-PŁACHTOWA B., KOWALCZEWSKA E. 1967a: Badania ratownicze na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Powsinie, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
 
17.
BUCZEK-PŁACHTOWA B., KOWALCZEWSKA E. 1967b: Badania ratownicze na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Powsinie, Warszawskie Materiały Archeologiczne II, Warszawa, 207–212.
 
18.
CHOMENTOWSKA B. 1966: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Białołęce Dworskiej. Teren Wielkiej Warszawy, „Światowit” XXVII, 155–170.
 
19.
CHOMENTOWSKA B. 1970: Cmentarzyska kultury pomorskiej na Mazowszu, „Światowit” XXXI (1969), 189–280.
 
20.
CZOPEK S. 1985: Problematyka badawcza południowo-wschodniej strefy kultury pomorskiej, APolski XXXII/2, 367––410.
 
21.
CZOPEK S. 1992: Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej, Rzeszów.
 
22.
DĄBROWSKI J. 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok.
 
23.
DURCZEWSKI Z. 1948: Zagadnienie grobów jamowych w kulturze łużyckiej i późniejszych ich nawiązań, WA XVI (1939), 35–52.
 
24.
DOMAŃSKA J., MISZKIEWICZ B. 1974: Gniechowice, pow. Wrocław, „Silesia Antiqua” XXVI, 349–355.
 
25.
DZIĘGIELEWSKI K. 2015: Południowa rubież kultury pomorskiej i trajektorie łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej w świetle badań w okolicach Krakowa, [w:] J. Chochorowski (red.), Od epoki brązu do czasów nowożytnych. Wy-brane odkrycia i znaleziska, Via Archaeologica. Źródła do badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 81–113.
 
26.
DZIĘGIELEWSKI K. 2016: Societies of the younger segment of the early Iron Age in Poland (500–250 BC), [w:] A. Rzeszo-tarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages 4: 500 BC–500 AD, Warszawa, 16–48.
 
27.
GĄDZIKIEWICZ M. 1954: Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, WA XX/2, 134–173.
 
28.
GĄDZIKIEWICZ-WOŹNIAK M. 1961: Cmentarzysko łużycko-kloszowe Warszawa-Grochów, stanowisko „Brylowszczyzna”, MS VII, 47–110.
 
29.
GEDL M. 1988: Die Toilettengeräte in Polen, Prähistorische Bronzefunde XV/1, München.
 
30.
GRYGIEL R. 1995: Sytuacja kulturowa w późnym okresie halsztackim i wczesnym okresie lateńskim w rejonie Brześcia Ku-jawskiego, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 319–359.
 
31.
GRYGIEL M. 2004: Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Ku-jawskiego, woj. kujawsko-pomorskie, w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce, [w:] H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Poznań, 13–82.
 
32.
GRYGIEL M. 2018: Chronologia przemian kulturowych w dobie przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego na Niżu Polskim, Łódź.
 
33.
IGNACZAK M. 2016: Elementy kulturowe lasostepu pontyjskiego we wczesnej epoce żelaza na Niżu Polskim w świetle mate-riałów ceramicznych (650–520/470 BC), Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Archeologia 56, Poznań.
 
34.
JADCZYKOWA I. 1991: Kultura pomorska na terenie województwa sieradzkiego, „Sieradzki Rocznik Muzealny” 7 (1990), 35–67.
 
35.
JADCZYKOWA I. 1995: Lateńska faza kultury pomorskiej w Polsce środkowej, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 141–157.
 
36.
KACZYŃSKI B. 2011: Zespół nekropolii kultury grobów kloszowych z powiatu grodziskiego, Grodzisk Mazowiecki, stan. X, XII, XVIII oraz Kozery, stan. VII, mps pracy magisterskiej w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
 
37.
KACZYŃSKI B. 2021: Groby wielopopielnicowe z wczesnej epoki żelaza odkryte na warszawskiej Białołęce, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 15, 169–187.
 
38.
KACZYŃSKI B., SIERANT-MROCZYŃSKA M. 2020: Ciążeń – zapomniane cmentarzysko kultury pomorskiej z unikatowym wyposażeniem, FAP 56, 131–156.
 
39.
KIETLIŃSKA A., MIKŁASZEWSKA R. 1963: Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi Transbór, pow. Mińsk Mazowiecki, MS IX, 255–330.
 
40.
KUHARENKO Û.V. 1961: Pamâtniki rannego železnogo veka na territorii Poles'â, Archeologiâ SSSR D1-29, Moskva.
 
41.
KULISIEWICZ-KUBIELAS M. 1990: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w 1990 roku na stanowisku Warszawa-Powsin, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
 
42.
KUFEL-DZIERZGOWSKA A. 1982: Cmentarzysko kultury pomorskiej w Kościerzynie, st. 1 w woj. sieradzkim (sprawozdanie z badań ratowniczych), PMMAE 27 (1980), 167––184.
 
43.
LA BAUME W. 1934: Urgeschichte der Ostgermanen, Ostland--Forschungen 5, Danzig.
 
44.
LIPIŃSKA A. 1966: Cmentarzysko kultury pomorskiej w Wytomyślu, pow. Nowy Tomyśl, FAP 17, 196–214.
 
45.
ŁUKA L.J. 1953: Cmentarzysko z wczesnego i środkowego okresu lateńskiego w Sokołowicach, w pow. kościańskim, FAP III (1952), 98–149.
 
46.
ŁUKA L.J. 1968: Obrządek pogrzebowy ludności kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim. Część I, Pomorania Antiqua II, 33–73.
 
47.
ŁUKA L.J. 1971: Obrządek pogrzebowy ludności kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim. Część II, PomAnt III, 21–100.
 
48.
ŁUKA L.J. 1979: Kultura wejherowsko-krotoszyńska, [w:] Prahistoria ziem polskich IV, 147–168.
 
49.
ŁUKA L.J. 1982: Metalurgia brązu w kulturze wschodniopomorskiej, [w:] Pamiętnik Muzeum Miedzi, tom 1 (red. Z. Bu-kowski), Legnica, 209–223.
 
50.
MARCINIAK J. 1937: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wilanowie pod Warszawą, ZOW XII/1–2, 21.
 
51.
MALINOWSKI T. 1969: Obrządek pogrzebowy ludności kultury pomorskiej, Wrocław.
 
52.
MIKŁASZEWSKA R. 1963: Grób kloszowy odkryty w Starogrodzie, pow. Mińsk Mazowiecki, WA XXIX/3, 319.
 
53.
MIRAŚ I. 2003: Kultura pomorska w północno-wschodniej części regionu radomskiego, mps pracy magisterskiej w archi-wum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
 
54.
MIRAŚ I., KACZYŃSKI B. 2020: Materiały z cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza, [w:] T. Baranowski, K. Skóra, K. Skrzyń-ska (red.), Przestrzeń osadnicza wczesnośredniowiecznego Radomia, tom 3: Stanowisko 4. Badania interdyscypli-narne, Łódź-Warszawa, 207–248.
 
55.
MOGIELNICKA-URBAN M. 2009: Elementy tarnobrzeskie na cmentarzysku kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. gar-woliński, [w:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka. Źródła i interpretacje, Collec-tio Archaeologica Ressoviensis 11, Rzeszów, 157–176.
 
56.
MOSKWA K. 1976: Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów.
 
57.
MUSIANOWICZ K. 1950: Halsztacko-lateńskie cmentarzysko w Kacicach, pow. pułtuski, WA XVII/1, 25–46.
 
58.
NIEWĘGŁOWSKI A. 1972: Mazowsze na przełomie er. Przemiany społeczno-demograficzne i gospodarcze, Wrocław.
 
59.
NIEWĘGŁOWSKI A. 1984: Dwa cmentarzyska z okresu przedrzymskiego w Warszawie-Wilanowie. Problematyka kulturowa i osadniczo-demograficzna, „Rocznik Mazowiecki” VIII, 171–189.
 
60.
NIKITINA V.B. 1964: Vnov' otkrytye pamâtniki pomorskoj kul'tury, KSIA 102, 43–47.
 
61.
NOSEK S. 1946: Kultura grobów skrzynkowych i podkloszowych w Polsce południowo-zachodniej, Prace Prehistoryczne 3, Kraków.
 
62.
PETERSEN E. 1929: Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Vorgeschichtliche Forschung 13, Berlin.
 
63.
PIASKOWSKI J. 1960: Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z okresu halsztackiego i lateńskiego znalezionych na Po-morzu i Mazowszu, WA XXVI/3-4 (1959–1960), 273–280.
 
64.
RAKOWSKI T., STANASZEK Ł.M., WATEMBORSKA-RAKOWSKA K. 2019: Sprawozdanie z weryfikacyjnych badań po-wierzchniowych terenów zalewowych Wisły na obszarze 59-67, mps w archiwum Narodowego Instytutu Dzie-dzictwa w Warszawie.
 
65.
ROSZYK W. 2006: Warszawa, Dzielnica Wilanów, woj. mazowieckie. Badania w 2006 roku. Stanowisko na obszarze: 59--67/27. Sprawozdanie z badań archeologicznych przy robotach ziemnych, związanych z budową osiedla mieszkanio-wego na działkach 31/8, 31/9, 31/15, 31/16, 31/18, 31/19, 31/20 obrębu 1-06-67, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
 
66.
RÓŻAŃSKA H. 1970: Cmentarzysko z okresu lateńskiego w miejscowości Suchodół, pow. Sochaczew, stanowisko 1, WA XXXV/1, 52–68.
 
67.
RÓŻAŃSKA H. 1977: Cmentarzysko kultury pomorskiej i kultury grobów kloszowych we wsi Pasikonie, pow. Sochaczew, WA XLI/2 (1976), 139–154.
 
68.
SAWICKA I. 1922: Groby kloszowe we wsi Śniadków Górny (pow. garwoliński), WA VII, 98–106.
 
69.
SICIŃSKI W. 2019: Kolonia Rychłocice stanowisko I, województwo łódzkie. Cmentarzysko od epoki brązu po okres wędró-wek ludów, Wydawnictwo Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego 27, Łódź.
 
70.
TACKENBERG K. 1922: Neue schlesische Funde der frühgermanischen Zeit, [w:] Festschrift zur 100-Jahrfeier der Sänger-schaft Leopoldina, 1822–1922, Breslau, 3–37.
 
71.
TACKENBERG K. 1926: Die frühgermanische Kultur in Schlesien, „Altschlesien” 1/3–4, 121–156.
 
72.
TRACHSEL M. 2004: Untersuchungen zur relativen und absoluten Chronologie der Hallstattzeit. Teil I, II, Universitätsfor-schungen zur prähistorischen Archäologie 104, Bonn.
 
73.
WĘGRZYNOWICZ T. 1973: Kultura łużycka na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, MSiW II, 7–126.
 
74.
WĘGRZYNOWICZ T. 1978: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Drohiczynie, woj. białostockie, na stanowisku Kozarówka II, WA XLIII/1, 49–61.
 
75.
WĘGRZYNOWICZ T. 1988: Uwagi o kulturze grobów kloszowych na Mazowszu i Podlasiu w świetle próby typologicznej klasyfikacji ceramiki, WA XLIX/1 (1984/1988), 3–16.
 
76.
WĘGRZYNOWICZ T. 2006: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski, WA LVIII, 215––264.
 
77.
WIKLAK H. 1998: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Różycach-Starej Wsi, woj. skierniewickie, PMMAE 39 (1993–1996), 221–244.
 
78.
WOŹNIAK Z. 2010: Kontakty mieszkańców ziem polskich ze światem celtyckim u schyłku okresu halsztackiego i we wcze-snym okresie lateńskim, PArch. 58, 39–104.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top