PL EN
Drewniane zabytki ze średniowiecznego miasta w Dawidgródku, w Republice Białoruś
 
Więcej
Ukryj
1
Clwyd-Powys Archaeological Trust, 7a Church Street, Welshpool, Powys, Wales, SY21 7DL
 
 
Data publikacji: 31-12-2003
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2003;LVI(56):393-430
 
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Dawidgródek położony jest nad rzeką Horyń, dopływem Prypeci, w Republice Białoruś. Podczas wykopalisk z lat 1937 i 1938 odkryto tu pozostałości średniowiecznego miasta z XII i XIII wieku. Dalsze badania prowadzone były w Dawidgródku w roku 1967, jednak przedmiotem tego opracowania są wyłącznie znaleziska drewniane z badań przedwojennych. W wyniku ówczesnych prac stwierdzono, że miasto otoczone było wałem ziemno-drewnianym obejmującym obszar o wymiarach 110×100 m. Wydaje się, że teren ten był w całości zajęty przez budynki o ścianach z pni drzew iglastych, układanych poziomo jedne na drugich. Z uwagi na podmokły grunt drogi były również zbudowane z drewna i od czasu do czasu odnawiane. W czasie badań z lat 1937–1938 zidentyfikowano siedem głównych faz zabudowy miasta –niektóre oddzielone były poziomami spalenizny. W pobliżu centrum miasta odkryto wiele grobów z dranic drewnianych – zachowały się w nich szkielety zmarłych i elementy wyposażenia. Groby usytuowane były wewnątrz i obok budynku z dwoma pomieszczeniami, być może kaplicy. W młodszych poziomach miasta nie odkryto żadnych budynków; najpóźniejszym znaleziskiem z Dawidgródka jest moneta z 1548 roku, odkryta tuż pod powierzchnią ziemi w 1967 roku. Podczas prac wykopaliskowych odkryto bardzo liczne i różnorodne przedmioty, w tym metalowe części broni i narzędzi, biżuterię, naczynia szklane i gliniane, wyroby ze skóry, osełki kamienne, guzy, oprawki uchwytów noży i grzebienie z kości i poroża, gliniane ciężarki i przęśliki, tkaniny i wyroby z drewna. Wiele z tych zabytków znajduje dobre analogie w innych średniowiecznych miastach Rosji, Białorusi, Polski i Niemiec. Zabytki z drewna to w większości przedmioty codziennego użytku, w tym wyroby bednarzy i tokarzy. Liczne są drewniane sprzęty domowego użytku i naczynia, zarówno do przechowywania i przygotowywania żywności, jak i stołowe. Powszechnie korzystano z klepkowych pojemników różnych kształtów i wymiarów. Najmniejsze z nich – wiaderka i cebrzyki – wysokości ok. 25 cm i średnicy 25–30 cm były zapewne używane zarówno do przechowywania jak i podawania napojów i pożywienia. Największe kadzie mogły być wykorzystywane do magazynowania zboża lub do mycia czy prania. Prawdopodobnie wśród przedmiotów z drewna jest też maselnica i dno małej beczułki. Żadne z naczyń klepkowych nie zachowało się w całości; część klepek i den została wyrzucona albo wskutek złego wykonania, albo po uszkodzeniu przedmiotu. Nie znaleziono natomiast żadnego drewnianego haka lub uchwytu, nie wiadomo więc, czy były one robione z metalu, czy z drewna, choć te ostatnie były znacznie częściej używane w miastach wschodnioeuropejskich w XII i XIII wieku. Omówione wyroby można porównać ze znalezionymi w Nowogrodzie w Rosji i w Opolu w Polsce. Spośród innych naczyń drewnianych wymienić trzeba miski i talerze, wykonane na tokarce. Stylistycznie odpowiadają one miskom i talerzom z innych średniowiecznych stanowisk z Rosji, Polski i Białorusi, żadna nie znajduje jednak dokładnej analogii – są one zapewne wyrazem lokalnego wzornictwa. Dowodem na produkcję takich naczyń w Dawidgródku są liczne odpady drewniane, noszące ślady toczenia i pochodzące zarówno z wnętrza, jak i z podstawy naczyń. Ich analiza dowodzi stosowania dwóch metod mocowania półwytworów do tokarki. W pierwszym przypadku koniec trzpień tokarki powinien być zaopatrzony w mały kołek o prostokątnym przekroju, wkładany do otworu w górnej części półwytworu misy, a sznur owinięty wokół trzpienia nadawał mu napęd. Podstawa misy obracała się na krótkim kołku lub szpili przymocowanej do górnej części tokarki. Odpady mogły być usuwane z podstawy misy po jej wytoczeniu. W drugim przypadku trzpień tokarki być przymocowany do zbędnej partii drewna przy dnie misy a sznur owinięty był wokół tego trzpienia Wydaje się, że drugi trzpień był umocowany do górnej części misy a oba trzpienie obracały się na szpilach lub kołkach tkwiących w górnej części tokarki. Ta druga metoda jest najczęściej rejestrowana w północnej i wschodniej Europie we wczesnym średniowieczu, a jej stosowanie poświadczone jest już w VI wieku przed Chr. Używane były też zapewne naczynia z giętego drewna lub żłobione z jednego kawałka, jednak w Dawidgródku odkryto tylko ich dna i pokrywki. Większość z tych pokrywek jest kolista, ze skośnymi krawędziami i lekko wysklepionym szczytem. Niektóre robiono z jednego kawałka drewna, inne w wielu elementów. Pojedyncza pokrywa ze sfazowanymi brzegami może być częścią pokrywy maselnicy. Denka o owalnym kształcie są prawdopodobnie pozostałością pojemników z giętego drewna. Wśród innych przedmiotów domowego użytku spotykane są zdobione formy do odciskania masła lub sera, łyżki, łopatka i starannie rzeźbiony czerpak znaleziony ponad obudowaną drewnem studnią. Wyposażenie osobiste jest reprezentowane przez małe grzebienie drewniane. W mieście lub w jego sąsiedztwie przerabiano len, znaleziono tu bowiem wiele drewnianych narzędzi do międlenia i wyczesywania włókien lnianych. Należą do nich kijanki z cylindrycznymi uchwytami i sztychami, kijanki o płaskim sztychu lub miecze międlic oraz resztki zębatych narzędzi, które mogą być pozostałością grzebieni do czesania włókien. Prawdopodobnie znaleziono też półwytwory kijanek. Przędzenie i tkanie poświadczone jest licznymi znaleziskami drewnianych przęślic z lekko cebulastymi końcami oraz kamiennych przęślików. Właśnie ten typ przęślic jest najczęściej spotykany we wczesnośredniowiecznej Europie, a jego używanie jest potwierdzone nawet w dalekiej Irlandii. Chociaż nie zidentyfikowano żadnych części warsztatów tkackich to można przyjąć, że w Dawidgródku używano zarówno pionowych jak i poziomych warsztatów. Czółenko z poziomego warsztatu i miecz tkacki stosowany w warsztacie pionowym zostały odkryte w przyległych budynkach. Naturalnie ukształtowane fragmenty drewna używane były do produkcji wielu przedmiotów, zwykle wymagających łączenia z wielu części. Trójnóg wykonany z rozgałęzionego konaru tworzył podstawę szpuli do nawijania nici. Haczyki, z których jeden może być łękiem siodła, robione były z tych części, gdzie gałęzie odchodzą od pnia drzewa. Zdobione buławki i rzeźbione pałeczki ze zgrubiałymi główkami, używane może do celów ceremonialnych lub rytualnych, robiono także z naturalnych połączeń gałęzi z pniem. Chociaż mikroskopowa identyfikacja gatunków drewna nie byłą możliwa, można przyjąć, że do różnych celów stosowano wybrane rodzaje surowca. Tylko drewno iglaste stosowano w bednarstwie, miski wytaczano głównie z drewna jesionowego, a uchwyty zdają się być robione z drewna liściastego. Lekkie drewno lub korę stosowano do wyrobu krążków, służących może jako pływaki sieci rybackich. Domy i drogi robiono zwykle z pni i bierwion z drzew iglastych i z dranic dębowych. Obecność dzieci jest potwierdzona przez wiele drewnianych zabawek, wśród nich bączki, miecz i trzy łódki. Te ostatnie są szczególnie ciekawe, mogą bowiem być modelami dużych łodzi używanych w średniowieczu na rzece Horyń. Największa z tych zabawek wydaje się naśladować dłubankę, której burty po ogrzaniu rozparto wstawiając do drewnianą ramę. Takie dłubanki, znane we wschodniej i północnej Europie już we wczesnej epoce żelaza, są do dziś robione w Finlandii. Mniejsze łódki są modelami wąskich dłubanek – jedna z nich ma dziób i rufę płasko ścięte, druga, z dwoma ławkami dla wioślarzy, ma końce spiczaste. W jednym z grobów pochowano dziecko. Trumną było tu drewniana skrzynia, której ścianki umocniono tyczką z zaczepami. Groby dorosłych były wyłożone drewnem w sposób przypominający raczej skrzynie kamienne, niż drewniane trumny. Zbudowane były z szerokich dranic, zwykle dębowych lub jesionowych. Dno, ściany i szczyty grobów oszalowane były pojedynczymi dranicami, pokrywa zrobiona zaś była z dwóch węższych desek. Pomimo uszczelniania styków między deskami nie były one łączone w żaden inny sposób, nie mocowano też do siebie dna i ścianek. Rozmieszczenie znalezisk drewnianych wskazuje, że ich produkcja miała miejsce głównie w młodszych fazach grodu, tj. w XIII wieku. Większość znalezisk pochodzi z trzech tylko budynków (I, III i IV), gdzie natrafiono na ślady wszystkich podstawowych metod obróbki drewna, zarówno w postaci odpadów, jak i narzędzi. Wiele klepek znaleziono też w fundamentach drogi. Liczne kategorie przedmiotów drewnianych, w tym grzebienie, buławki, haki, uchwyty, krążki, kołki, foremki, łyżki, miski i naczynia klepkowe z budynków z XIII wieku wskazują, że były one domami mieszkalnymi, choć nie znaleziono tam żadnych śladów palenisk czy pieców. Odpady po produkcji bednarskiej i tokarskiej świadczą o używaniu tych budynków także jako warsztatów rzemieślniczych. Tylko nieliczne, a w dodatku niezbyt zróżnicowane przedmioty drewniane odkryto w budynkach datowanych na XII wiek. Drewniane znaleziska z Dawidgródka reprezentuje wiele z codziennych zajęć mieszkańców grodu. Przygotowywanie, przechowywanie i podawanie żywności i napojów wymagało drewnianych misek, cebrzyków, łyżek i foremek, które robione były przez mieszkających w grodzie rzemieślników. Przygotowywanie, przechowywanie i podawanie żywności wymagało posiadania drewnianych misek, cebrzyków, łyżek, łopatek i foremek, które robione były przez rzemieślników mieszkających w grodzie. W sąsiedztwie grodu przerabiano len, z którego po uprzędzeniu tkano płótno na ubrania. Dzieci bawiły się zabawkami. W pobliskiej rzece łowiono zapewne ryby – sieci zarzucano z łodzi-dłubanek. W końcu mieszkańcy grodu umierali i grzebani byli w grobach szalowanych drewnem.
 
REFERENCJE (45)
1.
Abbott, M., Green Woodwork. Guild of Master Craftsmen, Lewes, 1989.
 
2.
Artsichovskii, A.V., Kolchin, B. A. (eds), Trudy Novgorodskoi Arkheologicheskoi Ekspeditsii’ (Work of the Novgorod Archaeological Expedition), Vol. 1, Materialy i isssledovaniâ po arheologii SSSR 130 55, 1956.
 
3.
Barnycz-Gupieniec, R., Naczynia drewniane z Gdańska w X–XIII wieku (Wooden containers from Gdańsk in 10th–13th century), Łódź, 1959.
 
4.
Broudy, E., The Book of Looms, London, 1979.
 
5.
Bukowska-Gedigowa, J., Gediga, B., Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu (The early medieval stronghold at Ostrówek in Opole), Wrocław, 1986.
 
6.
Capelle, T., Erkenntnismöglichkeiten ur- und frühgeschichtlicher Bewaffnungsformen. Zum Problem von Waffen aus organischem Material, Bonner Jahrbücher 182, 1982, 265–288.
 
7.
Christensen, A. E., Ancient boatbuilding – a provisional classification, (In) S. McGrail (ed.), Sources and Techniques in Boat Archaeology, B.A.R. Supplement 29, Oxford, 1977, 269–280.
 
8.
Crumlin-Pedersen, O., Skin or wood? A study of the origin of the Scandinavian plank-boat, (In) O. Hasslof (ed.), Ships and Shipyards Sailors and Fishermen, Copenhagen, 1972, 208–234.
 
9.
Dembińska, M., Podwińska, Z. (eds), Historia kultury materialnej Polski w zarysie (History of material culture of Poland: an outline), Vol. 1, Wrocław, 1978.
 
10.
Drescher, H., Drehbank und Drechslerei, (In) Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 6, Lief. 1/2, 1986, 154–171.
 
11.
Earwood, C., Radiocarbon dating of late prehistoric wooden vessels, Journal of Irish Archaeology 5, 1989, 37–44.
 
12.
Earwood, C., Domestic wooden artefacts from prehistoric and early historic periods in Britain and Ireland: their manufacture and use, unpublished PhD thesis, University of Exeter, 1990.
 
13.
Earwood, C., Two early historic bog butter containers, PSAS 121, 1991, 131–140.
 
14.
Earwood, C., Domestic Wooden Artefacts in Britain and Ireland from Neolithic to Viking times, Exeter, 1993.
 
15.
Evans, E. E., Irish Folkways, London, 1988.
 
16.
Frys, E., Iracka, A., Pokropek, M., Folk Art in Poland, Warszawa, 1988.
 
17.
van Gorp, P. J. M., Handspinnen van de Prehisstorie tot het Vleugelspinnewiel, Tilburg, 1984.
 
18.
Graham-Campbell, J., Viking Artefacts, London, 1980.
 
19.
Greenhill, B., Archaeology of the Boat, London, 1976.
 
20.
Hencken, H. O’N., Ballinderry crannog 2, Proceedings of the Royal Irish Academy 47C/1, 1942, 1–76.
 
21.
Hencken, H. O’N., Lagore crannog, „Proceedings of the Royal Irish Academy” 53C/1, 1950, 1–247.
 
22.
Herrman, J., Die Slawen in Deutschland, Berlin, 1985.
 
23.
Hoffman, M., The Warp Weighted Loom, Studia Norvegica 14, Oslo, 1964.
 
24.
Jakimowicz, R., Dawidgródek, Pińsk, 1939.
 
25.
Jeż-Jarecki, W., Primitive means and techniques of wood working in Polish folk culture, „Zeszyty Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie” VIII-IX, 1967/68, 1969.
 
26.
Kolchin, B. A. (ed.), Drevniaia Rus’. Gorod, zamok, selo (Old Time Rus. Town, Castle and Settlement), Moskva, 1985.
 
27.
Kolchin, B. A., Wooden artefacts from medieval Novgorod, B.A.R. Int. Series S495, Oxford, 1989.
 
28.
Lebedeva, N. I., Priadene i tkachestvo vostochnykh Slavian (Spinning and weaving among eastern Slavs), „Trudy Instituta etnografii” (Works of the Institute of Ethnography) XXXI, 1956.
 
29.
Leciejewicz, L., Słowianie zachodni (Western Slavs), Wrocław, 1989.
 
30.
Lucas, A. T., Archaeological acquisitions in the year 1957, „Journal of Royal Society of Antiquaries of Ireland” 88, 1958, 113–152.
 
31.
Lysenko, P. F., Raskopki gorodishcha drevnerusskogo David-Gorodka v 1967 godu (Excavations of the Old Russian hillfort in David-Gorodok in 1969) (In) V. D. Bud’ko, P. F. Lysenko, L. D. Pobol, M. M. Cherniavskii (eds), Drevnosti Belorussii (Byelorussian antiquities). Materialy konferentsii po arkheologii Belorussii i smezhnykh territorii (1966 g.), Minsk, 352–382, 1969.
 
32.
Łoźny, L., Ducal seat at Davidgrodek on the Horyn against the background of fortified settlements in western Byelorussia and Mazovian frontier (based on Polish research in 1937–38), (In) Tezisy dokladov pol’skoi delegatsii na Mezhdunarodnom Kongresse Slavianskoi Arkheologii, Kiev 1985, Warszawa, 1985, 183–191.
 
33.
Marciniak, J., Dawidgródek, wczesnośredniowieczne grodzisko nad Horyniem (Dawidgródek, the early medieval hillfort on the Horyń river), Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie XII/1, styczeń–czerwiec 1968, Kraków, 1969, 3–6.
 
34.
Morris, C., Aspects of Anglo-Saxon and Anglo-Scandinavian lathe turning, (In) S. McGrail (ed.), Woodworking Techniques before AD 1500, B.A.R. Int. Series 129, Oxford, 1982, 245–61.
 
35.
Myrdal, J., The plunge churn from Ireland to Tibet, (In) A. Fenton, J. Myrdal (eds), Food and Drink and Travelling Accessories, Edinburgh, 1988, 111–137.
 
36.
Ritchie, J., A keg of bog butter from Skye and its contents, PSAS 75, 1941, 5–22.
 
37.
Rulewicz, M., Wczesnośredniowieczne zabawki i przedmioty do gier z Pomorza Zachodniego (Early medieval toys and dice from western Pomerania), Materiały Zachodniopomorskie IV, 1958, 303–354.
 
38.
Rybina, E. A., Recent finds from Excavations in Novgorod, (In) The Archaeology of Novgorod, Russia, Monograph 13, Society for Medieval Archaeology, Lincoln, 1992, 160–192.
 
39.
Shtykhov, G. V., Drevnii Polotsk IX–XIII vv. (Ancient Polotsk 9th–13th centuries), Minsk, 1975.
 
40.
Stępień, W., Z badań nad czółnem drążonym w Polsce (Logboats in Poland), Nautologia 21, No.1/81, 1986, 60–71.
 
41.
Voronin, N. N., Drevnee Grodno (Ancient Grodno), Materialy i isssledovaniâ po arheologii SSSR 41, 1954.
 
42.
Wild, J. P., Textile Manufacture in the Northern Provinces, Cambridge, 1970.
 
43.
de Wilde, B., 20 Eeuwen vlas in vlaanderen, Tielt, 1984.
 
44.
Woźnicka, Z., Wyroby bednarskie i tokarskie średniowiecznego Międzyrzecza (From researches on medieval handicrafts at Międzyrzecz), Poznań, 1961.
 
45.
Zagorulskii, E. M., Vozniknovenie Minska (Origins of Minsk), Minsk, 1982.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top