Знаходки з дерэва з сярэднявечнага гарадзішча ў Давыд-Гарадку, у Рэспубліцы Беларусь

Давыд-Гарадок знаходзіцца над р. Гарынь – прытоке Прыпяці, ў Рэспубліцы Беларусь. Падчас раскопак 1937 і 1938 гадоў тут былі выяўлены рэшткі сярэднявечнага горада ХІІ–ХІІІ стагоддзяў. Далейшыя даследаванні праводзіліся тут у 1967 г., аднак тэмай дадзенага артыкула з’яўляюцца выключна вырабы з дрэва, якія былі знойдзены падчас даваенных раскопак. У выніку гэтых даследаванняў высвятлена, што гарадзішча было акружана драўляна-земляным валам, які ахоўваў тэрыторыю памерамі 110×100 м. Падаецца верагодным, што гэтая плошча была цалкам занята драўлянымі пабудовамі, складзенымі пераважна з бярвенняў дрэў хвойных парод, якія гарызантальна ўкладваліся адно на адно. У сувязі з вільготнасцю грунта вуліцы таксама былі пабудаваны з дрэўна і час ад часу паднаўляліся. Падчас даследаванняў 1937–1938 гг. было выдзелена сем галоўных фаз забудовы гарада – некаторыя з іх былі перакрыты праслойкамі пажарышчаў. У цэнтральнай частцы гарадзішча знойдзена шмат пахавальных канструкцый з колатых драўляных дошак – унутры іх захаваліся шкілеты і рэшткі адзення нябошчыкаў. Пахаванні знаходзіліся ўнутры і каля двукамернай пабудовы, магчыма капліцы. У позніх гарызонтах гарадзішча не было адкрыта ніякіх будынкаў; найбольш позняй знаходкай з Давыд-Гарадка з’яўляюцца манета датаваная 1548 г., якая была знойдзена ў 1967 г. ў дзірвановым слoі помніка. Падчас раскопак была знойдзена вялікая колькасць разнастайных прадметаў, у тым ліку фрагменты зброі і прылады працы з розных металаў, біжутэрыя, посуд з гліны і шкла, скураныя вырабы, каменныя асялкі і гузікі, накладкі на тронкі нажоў, грабенчыкі з косткі і рогу, гліняныя грузікі і праселкі, фрагменты тканін і вырабы з дрэва. Многія з гэтых знаходак маюць добрыя аналогіі ў матэрыялах перыяду ранняга сярэднявечча іншых гарадоў Беларусі, Расеі, Польшчы і Германіі. Вырабы з дрэва ў асноўным прадстаўлены прадметамі штодзённага ўжытку, у тым ліку бандарнымі і такарнымі. Вялікай колькасцю знаходак прадстаўлены драўляныя прылады хатняй гаспадаркі і посуд – як для гатавання і захавання ежы, так і сталовы. У шырокім карыстанні былі клёпкавыя ёмістасці розных форм і памераў. Найбольш малыя з іх – вядзерцы і цэбрыкі – каля 25 см. у вышыню і 25–30 см. шырынёй, хутчэй за ўсё выкарыстоўваліся як для хранення прыпасаў, так і сервіроўкі напояў ды ежы. Найбольш буйныя – кадкі, маглі выкарстоўвацца для хранення зерня, альбо мойкі і сціркі. Сярод прадметаў з дрэва верагодна прысутнічаюць часткі маслабоек і дно маленькай бочачкі. Ніводная з клёпкавых пасудзін не захавалася цалкам; частка клёпак і донцаў была выкінута альбо з-за дрэннай якасці вырабу гэтых прадметаў, альбо з-за пашкоджанняў. Не было знойдзена ніводнага драўлянага крука альбо ўхвату, так што невядома, рабіліся яны з металу ці дрэва, хаця апошнія выкарыстоўваліся ва усходнееўрапейскіх гарадах ХІІ– –ХІІІ ст. значна часцей. Узгаданыя вырабы можна параўнаць са знаходкамі ў Ноўгарадзе (Расія) і Аполю (Opole, Польша). Сярод іншых вырабаў з дрэва трэба ўзгадаць міскі і талеркі, выкананыя такарным спосабам. Стылістычна яны адпавядаюць міскам і талеркам, якія вядомы на іншых сярэднявечных помніках Расіі, Польшчы і Беларусі, аднак ніводная не знаходзіць дакладнай аналогіі – яны верагодна з’яўляюцца праяўленнем мясцовага стылю. Сведчаннем вырабу ў Давыд--Гарадку такога посуду з’яўляюцца шматлікія знаходкі фрагментаў драўлянага посуду, якія захавалі сляды такарнай апрацоўкі – як на ўнутраняй паверхні, так і на прыдонных частках пасудзін. Іх аналіз сведчыць аб выкарыстоўванні двух спосабаў мацавання пaўфабрыкатаў на такарным станку. У першым варыянце вось павiннa была мець з тарца маленькi прамавугольны выступ, якi ўстаўляўся ў адтулiну верхняй часткi нарыхтоўкi мiскi, a шнур, aбкручaны вакол восi прыводзiў у рух сам такарны станок. Пры гэтым aснaванне мiскi свабодна круцiлася на кароткiм альбо падоўжаным завостраным колышку, замацаванай у верхняй палове рамы станка. Aдходы маглi быць зрэзаны з дна пасудзiны пасля аканчaння такарнай апрацоўкi. У другiм варыянцe фiксацыi нарыхтоўкi ў выступ на днe мiскi ўстаўлялася адна з паўвосяў, a шнур закручваўся вакол яe. Вeрагодна пры гэтым другая паўвось замацоўвалася ў вeрхняй частцы пасудзiны i aбeдзьвe яны круцiлiся нa колышках замацаваных у вeрхняй i нiжняй рамaх станка адпавeдна. Aпошнi варыянт фiксацыi пaўфабрыкатаў на такарным станку найбольш часта aдзначаeццa на трыторыi Усходняй i Пaўночнай Eўpoпы ў раннiм сярэднявeччы, aлe яго выкарыстаннe зaсвeдчaнa ўжo ў VI ст. дa н.э. Верагодна выкарыстоўваўся таксама посуд з гнутага дрэва, альбо зроблены з аднаго кавалка, аднак у Давыд-Гарадку былі знойдзены толькі донцы і накрыўкі ад іх. Большасць накрывак мае акруглую форму, скошаныя краі і злёгку выпуклыя вяршыні. Некаторыя з iх вырабляліся з цэльнага кавалка дрэва, іншыя з некалькіх элементаў. Адна з накрывак са зрэзанымi краямі могчыма з’яўляецца часткай накрыўкі ад маслабойкі. Донцы авальнай формы верагодна з’яўляюцца фрагментамі ёмістасцяў з гнутага дрэва. Сярод іншых прадметаў хатняга ўжытку сустракаюцца арнаментаваныя формы для фармоўкі сыру альбо масла, лыжкі, рыдлёвачка і старанна выкананы разны чарпак, які быў знойдзены над ашаляваным дрэвам калодзежам. Прадметы асабістага карыстання прадстаўлены маленькімі драўлянымі грабенчыкамі. На тэрыторыі гарадзішча альбо ў яго наваколлях апрацоўваўся лён –было знойдзена шмат драўляных прылад для размінкі і вычэсвання ільняных валокан. Да іх ліку належаць льнамялкі з ручкамі цыліндрычнай формы і лапаткамі, льнамялкі з пляскатымі лапаткамі, а таксама грабёнкі для расчэсвання ільну і фрагменты льнатрапалак з зазубранамі на рабрынах, якія тож маглі выкарыстоўвацца для вычэсвання раслінных валокан. Верагодна былі знойдзены таксама напоўфабрыкаты льнамялак. Працэсы прадзення і ткацтва адлюстроўваюць шматлікія знаходкі драўляных верацёнаў з цыбулькападобнымі патаўшчэннямі на адным з аканчанняў, а таксама каменныя праселкі. Менавіта гэты тып верацёнаў з’яўляецца найбольш распаўсюджаным ў старажытнасцях сярэднявечнй Еўропы, і яго выкарыстанне падцверджана нават у далёкай Ірландыі. Негледзячы на тое, што ніякіх фрагментаў ткацкіх станкоў выявіць не ўдалося, можна мяркаваць, што ў Давыд-Гарадку былі ў выкарыстанні станкі як вертыкальнай, так і гарызантальнай канструкцыі. Чаўнок ад гарызантальнага ткацкага станка і ткацкі мечык, якія выкарыстоўваліся падчас працы на вертыкальных станках, былі знойдзены ў двух суседніх будынках. Фрагменты дрэва складанай натуральнай формы выкарыстоўваліся для вырабу цэлага шэрагу прадметаў, зазвычай тых, канструкцыя якіх патрабавала аб’яднання многіх дэталяў. Трохрогая рагуля, зробленая з разгалінавання галіны ўтварала аснаванне шпількі для наматвання нітак. З рагуляк рабіліся таксама крукі, адзін з якіх можа з’яўляцца сядзельнай лукой. Арнаментаваныя булавы і разныя палкі з патаўшчэннямі на адным з аканчанняў, якія магчыма выкарыстоўваліся ў цырыманіяльных альбо рытуальных мэтах, таксама выконваліся з тых ўчасткаў ставала дрэва, дзе ад яго адыходзілі сучкі. Негледзячы на тое, што ідэнтыфікацыя гатункаў дрэва з дапамогай мікраскопа не была магчыма, можна мяркаваць, што для вырабу розных прадметаў знаходзіла выкарыстанне дрэва розных парод. У бандарнай вытворчасці выкарыстоўвалася толькі хвойная драўніна, міскі вытачваліся толькі з ясеню, а тронкі, як падаецца, рабіліся з ліствавых гатункаў дрэва. З лёгкай драўніны, альбо кары выразаліся кружкі, якія верагодна служылі ў якасці паплаўкоў для рыбалоўных сетак. Дамы і насцілы вуліц звычайна рабілі з бярвенняў хвойных парод і колатых дубовых дошак. Аб прысутнасці на гарадзішчы дзяцей сведчаць шматлікія знаходкі драўляных цацак, сярод якіх юла, меч і тры човенкі. Апошнія выклікаюць найбольшую цікавасць, так як могуць уяўляць сабой мадэлі сапраўдных, вялікіх чоўнаў, што выкарстоўваліся ў сярэднявеччы на р. Гарынь. Найбольш вялікая з гэтых цацак, як падаецца, імітуе выдзеўбаны човен-аднадрэўку, борты якога пасля распарвання былі разсунуты з дапамогай драўлянай рамы. Падобныя выдзеўбаныя чоўны, якія вядомы на тэрыторыі Паўночнай і Усходняй Еўропы пачынаючы з ранняга жалезнага перыяду, да сёнешняга часу вырабляюцца ў Фінляндыі. Больш малыя цацачныя човенкі з’яўляюцца мадэлямі вузкіх аднадрэвак – адна з іх мае прама зрэзаныя насавую і кармавую часткі, а другая, з дзвюмя лаўкамі для грабцоў – завостраныя нос і карму. У адным з пахаванняў быі знойдзены шкілет дзіцёнка. Труна ўяўляла сабой драўляную скрынку, сценкі якой былі ўзмоцнены жaрдзiнай з зачэпамі. Пахавальныя ямы дарослых асоб былі ўсланыя ў прыдонных частках спосабам, які больш нагадвае кладку каменных скрынак, чым уласна труны. Яны былі складзены з шырокіх колатых дошак, звычайна дубовых, альбо з ясеню. Акрамя ўшчыльнення стыкаў паміж дошкамі, канструкцыі ніяк не былі злучаны паміж сабой. Дно і сцены пахавальных ям былі абкладзены колатымі дошкамі, а накрыўкі рабіліся з двух больш вузкіх дошак. Акрамя ўшчыльнення стыкаў паміж дошкамі, канструкцыі ніяк больш не мацаваліся, як не замацоўваліся паміж сабой таксама іх дно і сценкі. Стратыграфія знаходак, зробленых з дрэва, сведчыць аб тым, што яны былі больш пашыраны на ранніх фазах функцыянавання гарадзішча – ў ХІІІ ст. Большасць знаходак гэтага тыпу знойдзена ў трох пабудовах (І, ІІІ і IV), дзе былі выяўлены сляды выкарыстання ўсіх асноўных спосабаў апрацоўкі дрэва – як ў выглядзе адыходаў, так і прылад працы. Шмат клёпак таксама было знойдзена сярод лаг вулічных насцілаў. Шэраг катэгорый драўляных прадметаў, у тым ліку грабенчыкі, булавы, крукі, тронкі, кружкі-паплаўкі, формачкі, лыжкі, міскі і клёпкавыя пасудзіны з пабудоў ХІІІ ст. сведчаць аб жылым характары пабудоў, хаця ў іх не было выяўлена слядоў ацяпляльных сістэм. Адходы бандарнай і такарнай вытворчасці сведчаць аб выкарыстанні гэтых пабудоў таксама ў якасці рамесных майстэрняў. У пабудовах, датаваных ХІІ стагоддзем вырабы з дрэва вельмі нешматлікія, а да таго ж не надта рaзнастайныя. Давыдгарадокскія знаходкі вырабаў з дрэва адлюстроўваюць цэлы шэраг штодзённых заняткаў жыхароў гарадзішча. Гатаванне, захоўванне, сервіроўка ежы і напіткаў патрабавала выкарыстання драўляных місак, цэбрыкаў, лыжак і формачак, якія вырабляліся мясцовымі рамеснікамі. У наваколлях гарадзішча апрацоўваўся лён, з якога пасля прадзення нітак выраблялася тканіна для вопраткі. Дзеці гуляліся цацкамі. У рацэ ля гарадзішча лавілі рыбу – сеткі закідваліся з борта чоўнаў-аднадрэвак. Нарэшце жыхары горада паміралі і хавалі іх у пахаваннях ашаляваных дрэвам.