ROZPRAWY
Wschodnie tereny kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim
Więcej
Ukryj
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52, 00-241 Warszawa
Data publikacji: 30-06-2001
Wiadomości Archeologiczne 2001;LIV(54):25-36
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
A stable settlement of the Przeworsk Culture in eastern Poland took place, probably, later than in the western Poland. Long lasting cemeteries were founded in the East not until the end of phase A1 or at the beginning of the phase A2. The Przeworsk Culture existed on the territories partly occupied by people of the Cloche Grave Culture, however an exact date of an end of that culture is still uncertain. At the eastern Mazovia and Podlasie sites of that culture were located at the same area as the late Pre-Roman Przeworsk Culture sites. Graves from the cemeteries in Warszawa–Żerań and at Stare Koczargi may indicate that the Cloche Grave Culture cemeteries, in their latest phase, could be sporadically used by the Przeworsk Culture people for their burials according to the new rite with weapons and personal ornaments. The situation in the Lublin Upland occupied by the Przeworsk Culture to a small extent only and without previous distinct concentration of the Pomeranian Culture is rather unclear. The delay in stable set of the Przeworsk Culture in the eastern Poland was probably due to the presence of a third element – the Jastorf Culture. The most numerous sites, which produced pottery of Jastorf type, are located in the wide belt along the Bug river (Fig. 2). They may be linked with a migration of the Bastarni towards the Black Sea and origin of the Poieneşti--Lukaševka Culture. Other specimens typical for the Jastorf Culture, like clay spoons (Dobryń Mały) and firedogs (Feuerböcke) (Leszczany?, Wytyczno, Tomasze, Haćki), were recently found in the eastern Poland. Finds of that kind are numerous between Wieprz and Bug (Fig. 2). Some of them could be generally dated, based on the finds from closed assemblages with fragments of the Przeworsk Culture vessels, to the phases A1–A2. It is however not possible to distinguish if they were contemporary or earlier comparing with the dense Przeworsk Culture settlement in Mazovia and Podlasie in the phase A2. Graves of the Zarubintsy Culture are known from the region of Polesie Lubelskie. They should however be dated to the phase A3 or even early Roman Period. In my opinion the Przeworsk Culture and the Zarubintsy Culture formed two separated groups without much mutual contacts, and with southern influences coming from quite different regions. Recent results of investigation on the large cemeteries in Mazovia and Podlasie (Kamieńczyk, Oblin, Arbasy) confirmed a little later beginning of the Przeworsk Culture in this region, comparing with the western Poland. A cemetery in Warszawa–Wilanów founded in the phase A1 is an exception, other cemeteries begun in the phase A2, that is in the horizon of brooches type K and later forms of types A and B, and lasted usually to the end of the early Roman Period. Correlation and distribution of the iron brooches type H and K and bronze brooches type G suggest that the beginning of the phase A2 in the Przeworsk culture is indicated by the brooches type K. They occurred till the end of that phase, or even little longer. Brooches of type H could be found in the Przeworsk Culture not before the late phase A2, so later then in the territories of the Jastorf Culture. Brooches type H could be adopted from the Jastorf culture, at the time when the Gubin group ceased to exist and the western reaches of the Przeworsk Culture had been abandoned. From Mazovia and Podlasie only scarce finds of very early types of brooches and weaponry are known, coming from graves of undetermined culture, e.g. a sword from Warszawa–Żerań or a brooch from Stare Koczargi or loose finds like an enormously long lance point from Tuchlin (Fig. 1) and a brooch from Warszawa Dotrzyma (Fig. 3b). All these specimens are made in the style of the phase La Tene C1. These graves could be connected with the earliest settlement of the Przeworsk Culture. Another brooch of an early type was found in a grave, of undetermined culture, from Wólka Zamkowa (Fig. 3c). Similar brooches are known from the graves dated to phase LT B/C1 and the beginning of the phase LT C from the Celtic cemeteries in the Carpathian Basin. A brooch of such type was recently found in Koczów (Fig. 3d). Other Celtic imports such as glass beads, iron bracelets, brooches type Almgren 65, wheel-made pottery and some imitations, glass bracelets (Fig. 4), spurs (Fig. 5) were found in Mazovia and Podlasie. Most interesting group form iron brooches type J and Nauheim brooches – 23 specimens of that kind were found on 9 cemeteries. Such brooches are lacking on the rest of the Przeworsk Culture territory, while they are quite common in the Oksywie Culture sites on the lower Vistula; such distribution may be linked with the depopulation of the western zone of the Przeworsk Culture. Nauheim brooches made of iron are typical for Bohemian Basin and, especially, Moravia. Their finds from areas north of the Carpathian Mts. evidenced the role of the Vistula river as a route in the contacts with the Celtic world. Concluding it seems that the distinct features of the eastern part of the Przeworsk Culture in the late Pre-Roman Period was the fact of its later beginning, strong connections with the Jastorf and the Oksywie Cultures and direct links with the South via Tyniec group, more intensive from the end of the phase A2. Presence of the Jastorf elements in Eastern Poland confirms an expansion from their homeland in Northern Germany and in Jutland Peninsula towards Moldavia and Bessarabia, and strengthens the possibility of the migration of the tribes of Bastarni and Skiri through territories north of the Carpathians.
REFERENCJE (88)
1.
Andrzejowska, M., Ponowne spojrzenie na kwestię periodyzacji cmentarzysk kloszowych z Mazowsza i Podlasia, [w:] Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, Warszawa, 1995, s. 127–140.
2.
Andrzejowska, M., Andrzejowski, J., Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 6 w Starych Koczargach, gmina Babice Stare, województwo warszawskie, Wiadomości Archeologiczne LIII/2 (1993–1994), 1997, s. 85–101.
3.
Andrzejowski, J., Powiązania kultur przeworskiej i wielbarskiej w świetle znalezisk bransolet, Kultura przeworska I, Lublin, 1994, s. 317–342.
4.
Andrzejowski, J., Ciekawe materiały z okresu rzymskiego znalezione w Czuprynowie w woj. białostockim, [w:] Nvnc de Svebis dicendvm est... Studia archaeologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata, Warszawa, 1995, s. 35–46.
5.
Babeş, M., Die Frühgermanen im östlichen Dakien in den letzten Jahrhunderten v.u.Z. Archäologische und historische Belege, [w:] Frühe Völker in Mitteleuropa, Berlin, 1988, s. 129–156.
6.
Babeş, M., Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur, Bonn, 1993.
7.
Balke, B., Kultura przeworska w międzyrzeczu Wisły, Pilicy i Iłżanki, Warszawa, 1991.
8.
Becker, C. J., Førromersk jernalder i Syd- og Midtjylland, København, 1961.
9.
Bernat, W., Cmentarzysko ciałopalne z okresu rzymskiego we wsi Drozdowo, powiat Płońsk, Wiadomości Archeologiczne XXII, 1955, s. 212–213.
10.
Bienia, M., Żółkowski, S., Badania ratownicze na stanowisku z młodszego okresu przedrzymskiego w Dobryniu Małym, stan. VII, gm. Zalesie, woj. bialsko-podlaskie, [w:] Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce środkowowschodniej w 1993 roku, Biała Podlaska, 1994, s. 70–80.
11.
Bockius, R., Eine „Pommersche Fibel” aus Ungarn?, Archäologisches Korrespondenzblatt 20, 1990, s. 101–112.
12.
Bockius, R., Zu einigen Schildbeschlägen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit aus Fundkomplexen der Przeworsk–Kultur, [w:] Kontakte längs der Bernsteinstraße, Kraków, 1996, s. 143–156.
13.
Bujna, J., Spiegelung der Sozialstruktur auf latènezeitlichen Gräberfeldern im Karpatenbecken, Památky archeologické LXXVII, 1982, s. 312–431.
14.
Czopek, S., Grupa czerniczyńska – prezentacja i analiza źródeł, Prace i Materiały Zamojskie III, 1991, s. 45–143.
15.
Czopek, S., Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej, Rzeszów, 1992.
16.
Dąbrowska, T., Z problematyki późnego okresu lateńskiego na terenie Polski Wschodniej, Wiadomości Archeologiczne XXXV, 1970, s. 275–285.
17.
Dąbrowska, T., Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, pow. Węgrów, Wiadomości Archeologiczne XXXVII, 1972, s. 484–503.
18.
Dąbrowska, T., Uwagi o początku okresu rzymskiego na Mazowszu Wschodnim, Wiadomości Archeologiczne XXXVIII, 1973, s. 257–268.
19.
Dąbrowska, T., Wschodnia granica kultury przeworskiej w późnym okresie lateńskim i wczesnym okresie wpływów rzymskich, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne II, 1973, s. 127–254.
20.
Dąbrowska, T., Próba ustalenia chronologii względnej cmentarzysk kloszowych z obszaru Mazowsza, Wiadomości Archeologiczne XLII, 1977, s. 117–136.
21.
Dąbrowska, T., Cmentarzysko kultury przeworskiej i wielbarskiej na stanowisku „Kozarówka” w Drohiczynie, woj. białostockie, Wiadomości Archeologiczne XLIII, 1978, s. 62–81.
22.
Dąbrowska, T., Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa, 1988.
23.
Dąbrowska, T., Bemerkungen zur Entstehung der Przeworsk–Kultur, Praehistorische Zeitschrift 63, 1988, s. 53–80.
24.
Dąbrowska, T., Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim, Kultura przeworska I, Lublin, 1994s. 71–88.
25.
Dąbrowska, T., Frühe Stufen der Przeworsk-Kultur. Bemerkungen zu den Kontakten mit Südeuropa, [w:] Kontakte längs der Bernsteinstraße, Kraków, 1996, s. 127–142.
26.
Dąbrowska, T., Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk–Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków, 1997.
27.
Dąbrowska, T., Liana, T., Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Werbkowicach–Kotorowie, pow. Hrubieszów, Wiadomości Archeologiczne XXIX, 1963, s. 44–60.
28.
Dąbrowski, K., Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego w Zagórzynie, pow. Kalisz, Sprawozdania Archeologiczne XXII, 1970, s. 331–397.
29.
Domański, G., Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III–I wieku p.n.e., Wrocław, 1975.
30.
Engel, C., Vorgeschichte der altpreußischen Stämme, Königsberg, 1935.
31.
Garbacz, K., Nowo odkryte cmentarzysko(?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg. Sprawozdania Archeologiczne XLIII, 1991, s. 199–226.
32.
Garbacz, K., Nowe materiały do poznania kultury przeworskiej – Pikule, st. 2, gm. Janów Lubelski, woj. Tarmnobrzeg, Kultura przeworska I, Lublin, 1994, s. 147–157.
33.
Godłowski, K., Zur Besiedlungsveränderungen in Schlesien und den Nachbarräumen während der jüngeren vorrömischen Eisenzeit, [w:] Beiträge zum Randbereich der Latènekultur, Prace Archeologiczne 26, Kraków, 1978, s. 107–133.
34.
Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław, 1985.
35.
Gurba, J., Cmentarzysko lateńsko-rzymskie w Masowie, pow. Garwolin, badane w 1953 r., Wiadomości Archeologiczne XX, 1954, s. 303.
36.
Gurba, J., Grób wojownika z późnego okresu lateńskiego z Masowa w pow. garwolińskim, Przegląd Archeologiczny X, 1958, s. 326–330.
37.
Hachmann, R., Die Chronologie der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Studien zum Stand der Forschung im nördlichen Mitteleuropa und in Skandinavien, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 41, 1961, s. 1–276.
38.
Jakimowiczowa, Z., Miecz celtycki z Żerania w pow. warszawskim, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci prof. W. Demetrykiewicza, Poznań, 1930, s. 291–300.
39.
Jażdżewska, M., Ein römischer Legionärshelm aus Polen, Germania 64, 1986, s. 61–73.
40.
Jażdżewska, M., Nowe spojrzenie na hełm z Siemiechowa, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne 1, 1994, s. 63–74.
41.
Jensen, C. K., Chronologische Probleme und ihre Bedeutung für das Verständnis der vorrömischen Eisenzeit in Süd-/Mitteljütland, Praehistorische Zeitschrift 71, 1996, s. 194–216.
42.
Kasparova, K. V., Rol’ jugo-zapadnych svjazej v processe formirovanija zarubineckoj kul’tury, Sovetskaâ Arheologiâ 1981/2, 1981, s. 57–79.
43.
Kasparova, K. V., O chronologii i svjazach zarubineckoj kul’tury, [w:] Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, Rzeszów, 1992, s. 289–302.
44.
Kokowski, A., Miejsce praktyk żałobnych ze schyłku starożytności. Strefa sepulkralna z późnego podokresu lateńskiego, [w:] Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, województwo bydgoskie, stanowisko 13, Poznań, 1989, s. 65-124.
45.
Kokowski, A., Wielokulturowe stanowisko 2 w Drążgowie, gm. Ułęż, woj. lubelskie, [w:] Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1989 roku, Lublin, 1989, s. 29–32.
46.
Kokowski, A., Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Lublin, 1991.
47.
Kostrzewski, J., Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, Leipzig, 1919.
48.
Kostrzewski, J., Kultura lateńska (Le Tène) na obszarze b. Królestwa Polskiego, Przegląd Archeologiczny 1, 1919, s. 2–27.
49.
Liana, T., Piętka-Dąbrowska, T., Sprawozdanie z badań ratowniczych przeprowadzonych w 1959 r. na stanowisku 1 w Werbkowicach-Kotorowie, pow. Hrubieszów, Wiadomości Archeologiczne XXVIII, 1962, s. 142–173.
50.
ks. Łęga, Wł., Cmentarzysko lateńsko-rzymskie z Chełmna, Toruń, 1938.
51.
Łoski, J., Brzegi Buga, groby popielnicowe w Kostomłotach, Wiadomości Archeologiczne III, 1876, s. 63–78.
52.
Marciniak, J., Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy, Materiały Starożytne II, 1957, s. 7–174.
53.
Martens, J., Die vorrömische Eisenzeit in Südskandinavien. Probleme und Perspektiven, Praehistorische Zeitschrift 71/2, 1996, s. 217–243.
54.
Mazurek, W., Niepublikowane materiały związane z kulturą pomorską z województwa chełmskiego, [w:] Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, Rzeszów, 1992, s. 241–264.
55.
Mazurek, W., Kultura pomorska a tzw. kultura grobów kloszowych na Lubelszczyźnie, [w:] Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, Warszawa, 1995, s. 159–169.
56.
Mazurek, W., Materiały grupy czerniczyńskiej w województwie chełmskim, [w:] Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, Warszawa, 1995, s. 229–264.
57.
Mazurek, W., Badania sondażowe na osadzie z okresu przedrzymskiego w Leszczanach, stan. 3, gm. Żmudź, [w:] Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992–1993 roku, VII, Chełm, 1996, s. 9–16.
58.
Mazurek, W., Wyniki badań ratowniczych na stanowisku z okresu przedrzymskiego w Wytycznie, stan. 5, gm. Urszulin, [w:] Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992–1993 roku, VII, Chełm, 1996, s. 17–34.
59.
Mazurek, T., Mazurek, W., Wyniki badań osady z okresu przedrzymskiego w Wytycznie, stan. 5, gm. Urszulin, woj. chełmskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej 1, 1996, s. 75–81.
60.
Meduna, J., The Oppidum of Staré Hradisko, [w:] The Celts, Milano, 1991, s. 546–547.
61.
Musianowicz, K., Halsztacko-lateńskie cmentarzysko w Kacicach, pow. Pułtusk, Wiadomości Archeologiczne XVII, 1950, s. 25–46.
62.
Mycielska, R., Woźniak, Z., Cmentarzysko wielokulturowe w Błoniu, Materiały Archeologiczne XXIV, 1988, s. 5–326.
63.
Niewęgłowski, A., Mazowsze na przełomie er, Wrocław, 1972.
64.
Niewęgłowski, A., Obrządek pogrzebowy ludności kultury przeworskiej na przełomie er (II wiek p.n.e. – II wiek n.e.), Wrocław, 1981.
65.
Niewęgłowski, A., Okulicz, J., Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i rzymskiego w miejscowości Stupsk-Kolonia, pow. Mława, Wiadomości Archeologiczne XXX, 1964, s. 269–280.
66.
Okulicz, J., Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i rzymskiego w miejscowości Dobrzankowo, pow. Przasnysz, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne I, 1971, s. 27–170.
67.
Okuliczowa, Ł., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tuchlinie, pow. Wyszków, Wiadomości Archeologiczne XXX (1964), 1965, s. 372–387.
68.
Pescheck, Ch., Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien, Leipzig, 1939.
69.
Pietrzak, M., Rumia. Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich, Gdańsk, 1987.
70.
Przyborowski, W., Kilka wycieczek archeologicznych po prawym brzegu Wisły, Wiadomości Archeologiczne I, 1873, s. 39–96.
71.
Radig, W., Das ostgermanische Gräberfeld von Stara Wies, Kr. Sokolow, Die Burg 3, 1942, s. 179–224.
72.
Rosen-Przeworska, J., Zabytki celtyckie na ziemiach polskich, Światowit XIX, 1948, s. 179–318.
73.
Schaff, U., Keltische Helme, [w:] Antike Helme, Mainz, 1988, s. 293–317.
74.
Shchukin, M. B., Rome and the Barbarians in Central and Eastern Europe, B.A.R. Int. Series 542(II), Oxford, 1989.
75.
Ščukin, M. B., Na rubeže èr, Sankt-Peterburg, 1994.
76.
Striewe, K., Studien zur Nauheimer Fibeln und ähnlichen Formen der Spätlatènezeit, Internationale Archäologie 29, Espelkamp, 1996.
77.
Szmit, Z., Groby z okresu lateńskiego i rzymskiego na cm. Kozarówka w Drohiczynie nad Bugiem, Wiadomości Archeologiczne VI, 1921, s. 61–79.
78.
Szmit, Z., Cmentarz lateńsko-rzymski Kozarówka w Drohiczynie nad Bugiem, Wiadomości Archeologiczne VIII, 1923, s. 152–175.
79.
Śmiszko, M., Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego w Małopolsce, Lwów, 1932.
80.
Todorović, J., Praistorijska Karaburma I – nekropola mladeg grozdeno doba, Dissertationes et Monographiae 13, Beograd, 1972.
81.
Tomaszewska, I., Uwagi na temat celtyckiej pochwy miecza z Warszawy–Żerania, Archeologia Polski XLII, 1997, s. 141–154.
82.
Völling, Th., Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75, 1994, s. 147–282.
83.
Wołągiewicz, R. Kultura pomorska a kultura oksywska, [w:] Problemy kultury pomorskiej, Koszalin, 1979, s. 33–69.
84.
Woźniak, Z., Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław, 1970.
85.
Woźniak, Z., Kulturelle und ethnische Veränderungen während der 2. Hälfte des 1. Jahrtausends v.u.Z. im Südpolnischen Raum, [w:] Frühe Völker in Mitteleuropa, Berlin, 1988, s. 235–245.
86.
Woźniak, Z., Zur Chronologie der keltischen Siedlungsmaterialien aus Schlesien und Kleinpolen, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków, 1992, s. 9–17.
87.
Woźniak, Z., Wczesna faza kultury przeworskiej na Wyżynie Sandomierskiej, Kultura przeworska I, Lublin, 1994, s. 127–145.
88.
Woźniak, Z., Kultura pomorska a kultura lateńska, [w:] Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, Warszawa, 1995, s. 201–212.