MISCELLANEA
Zapinka gąsienicowata z Tumian, pow. olsztyński. Problem zaniku kultury wielbarskiej nad Łyną
Więcej
Ukryj
1
Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa
2
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa
Data publikacji: 31-12-2008
Wiadomości Archeologiczne 2008;LX(60):179-187
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Archaeological excavation of a settlement of the Olsztyn Group at Tumiany, distr. Olsztyn, in NE Poland (Fig. 1), led to the discovery of a stray find of a copper alloy brooch with a caterpillar bow, a form which in literature may be known better as Raupenfibel (Fig. 2). The specimen from Tumiany has a roughly lozenge-shaped plate on its head and a lozenge-shaped foot, details which classify it as variant 1b of II series (M. Tuszyńska 1988) and as ‘Wielbark’ design (A. Kokowski 1995). Caterpillar brooches are first documented during phase C2/C3–D but presumably most of them belong in phase C3–D. The map of their distribution indicates concentrations in the Kaliningrad exclave (Samland Peninsula), Poland (lower Vistula River, northern Mazowsze and Podlasie, Mazury and Suwałki area), Germany (Mecklenburg, on the Lower Elbe River) and West Slovakia. Isolated finds are known from the Baltic islands of Bornholm, Öland and Gotland, as well as from western Mazowsze and Lublin Region in Poland. Recovered from a settlement of the Olsztyn Group from the Late Migration Period the brooch of interest is more likely to be associated with the Wielbark Culture. This is indicated by the generally accepted dating of brooch forms with a caterpillar bow, decidedly earlier than the time of crystallisation of the Olsztyn Group. Even more importantly – all analogies to the find from Tumiany occurred in Wielbark cemeteries found in the region on the lower Vistula River to the west (Pruszcz Gdański, Węgrowo, Malbork-Wielbark) and northern Mazowsze to the east (Kozłówko, Kleszewo, Niedanowo). Accepting the above attribution of the brooch from Tumiany to the Wielbark Culture the author gives an overview of the settlement and culture situation in the eastern reaches of the Olsztyn Lake District (Pojezierze Olsztyńskie) during the Younger and the Late Roman Period as well as during the Early Migration Period. At the same time, analysis is seriously constrained by the fact that most of the sites of the period were investigated before WW II and information on their subject is laconic and scattered in German regional literature and in archival sources. Despite these limitation of the database there is justification to place the eastern part of the Olsztyn Lake district within the range of Wielbark Culture settlement of the Younger Roman Period, with no conclusive evidence on its continuation in phase C3–D. At the beginning of the Late Roman Period we see the disintegration of Wielbark Culture settlement in a wider territory found in the drainage basin of the Łyna, Pasłęka and upper Drwęca Rivers caused presumably by the departure of the population on a great migration to the southeast (Fig. 3). Did everybody go away? The lingering of small groups is documented by isolated sites in a vast area of desolation eg, Woryty, grave 4. At the current stage of research it seems most likely that the caterpillar brooch from Tumiany is a relic associated with a small group of Wielbark Culture people who decided not to risk the long trek into the unknown or at least, to put it off for a time.
REFERENCJE (47)
1.
Almgren, O., Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig, 1923.
2.
Andrzejowski, J., Nekropola ze schyłku starożytności w Modle koło Mławy, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, B. XIV, Warszawa, 2006, s. 15–44.
3.
Baranowski, T., Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, Archeologia Polski XLI/1–2, 1996, s. 65–130.
4.
Baranowski, T., Ceramika „grupy olsztyńskiej” z osady i cmentarzyska w Tumianach (uwagi wstępne), [w:] M. Karczewski (red.), Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji – Białystok, 14-16 maja 1997, Białystok, 1998, s. 283–292.
5.
Baranowski, T., Moszczyński, W. A., Ornamentyka naczyń z zespołów grobowych datowanych zabytkami metalowymi, [w:] M. Karczewska, M. Karczewski (red.), Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji: Białystok 23–24 września 2002 r., Białystok, 2004, s. 167–190 (por. głosy w dyskusji: s. 221–232).
6.
Bierbrauer, V., Historische Überlieferung und archäologischer Befund. Ostgermanische Einwanderer unter Odoaker und Theoderich nach Italien. Aussagemöglichkeiten und Grenzen der Archäologie, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Probleme der Relativen und Absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Materialien des III. Internationalen Symposiums: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet, Kraków-Karniowice 3.–7. Dezember 1990, Kraków, s. 263–277.
7.
Bierbrauer, V., Archäologie und Geschichte der Goten vom 1.–7. Jahrhundert, „Frühmittelalterliche Studien” 28 (1992), 1994, s. 51–171.
8.
Bitner-Wróblewska, A., Zapinki z gwiaździstą i łopatkowatą nóżką z południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku, Wiadomości Archeologiczne LI/1 (1986–1990), 1991, s. 49–90.
9.
Bitner-Wróblewska, A., From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa, 2001.
10.
Bitner-Wróblewska, A., Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupą olsztyńską, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 2007, s. 219–237.
11.
Bliujienė, A., The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow Brooches in the Migration Period, Archaeologia Baltica 5, 2002, s. 145–161.
12.
Blume, E., Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, tom 1: Text, Mannus-Bibliothek 8, Würzburg, 1912.
13.
Blume, E., Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, tom 2: Material, Mannus-Bibliothek 14, Würzburg, 1915.
14.
Boguwolski, R., Kurzyńska, M., Archeologia północnej części Ziemi Chełmińskiej, Grudziądz, 2001.
15.
Cieśliński, A., Specyfika badań nad kulturą wielbarską w dorzeczach Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy na przykładzie cmentarzyska w Pupkach, pow. olsztyński, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, s. 273–292., Die Besiedlungsgeschichte der Wielbark-Kultur im Flussgebiet von Alle, Passarge und oberer Drewenz, Berliner Beiträge für Vor- und Frühgeschichte, Berlin, 2010.
16.
Cieśliński, A., Nowakowski, W., Die Passarge – ein barbarischer Rubikon, [w:] C. von Carnap-Bornheim, H. Friesinger (red.), Wasserwege: Lebensadern – Trennungslinien, Schriften des Archäologischen Landesmuseum, Ergänzungsreihe 3, Neumünster, 2005, s. 253–268.
17.
Dąbrowski, J., Kozłowska, R., Komunikat o pracach wykopaliskowych w Worytach, pow. olsztyński w 1970 r., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4 (110), 1970, s. 630–633.
18.
Dąbrowski, K.. Prace wykopaliskowe Zespołu do Badań Etnogenezy Słowian w Polsce północno-wschodniej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w 1969 r., Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1 (107), 1970, s. 67–74.
19.
Godłowski, K., The Chronology of the Late Roman Period and Early Migration Periods in Central Europe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCXVII = Prace Archeologiczne 11, Kraków, 1970.
20.
Godłowski, K., Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej, Rocznik Białostocki XII, 1974, s. 9–109.
21.
Godłowski, K., Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Probleme der Relativen und Absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Materialien des III. Internationalen Symposiums: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet, Kraków-Karniowice 3.–7. Dezember 1990, Kraków, 1992, s. 23–54.
22.
Heydeck, J., Das Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg, Prussia 17 (1891–1892), 1892, s. 171–178.
23.
Heym, W., Der ältere Abschnitt der Völkerwanderungszeit auf den rechten Ufer der unteren Weichsel, Mannus XXXI, 1939, s. 3–28.
24.
Jaskanis, J., Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków, 1996.
25.
Kazimierczak, E., Wichrowska, E., Tysiąc lat starożytnej nekropoli, Z Otchłani Wieków XLIX/1–2, 1983, s. 37–47.
26.
Kokowski, A., Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, tom I–III, Lublin, 1993.
27.
Kokowski, A., L’art militaire des Goths à l’époque romaine tardive (d’aprés les donnés archéologiques), [w:] M. Kazanski, F. Vallet (red.), L’armée romaine et les Barbares du IIIe au VIIe siècle, Mémoires publiées par l’Association Française d’Archéologie Mérovingienne et Musée des Antiquités Nationales, tom V, Paris, 1993, s. 335–354.
28.
Kokowski, A., Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin, 1995.
29.
Kontny, B., Natuniewicz-Sekuła, M., The late grave from the Wielbark Culture cemetery at Weklice, Elbląg comm., site 7, [w:] Materiały z konferencji The turbulent epoch – new materials from the Late Roman Period and the Migration Period, Krasnobród, 18–22. 09. 2007 r., Lublin, 2008.
30.
Kowalski, J., Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa, 2000, s. 203–266.
31.
Kurzyńska, M., Wyniki badań na cmentarzysku z późnego okresu wpływów rzymskich oraz z wczesnej fazy wędrówek ludów w Węgrowie, gm. Grudziądz, stan. 11, pow. grudziądzki, woj. kujawsko-pomorskie, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2005, s. 493–506.
32.
Machajewski, H., Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, tom II, Koszalin, 2006, s. 35–63.
33.
Madyda-Legutko, R., Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und die frühen Völkerwanderungszeit in mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. International Series 360 (1986), Oxford, 1987.
34.
Mączyńska, M., Schyłkowa faza kultury przeworskiej, Kultura przeworska IV (1998), Lublin, 1999, s. 25–53.
35.
Mączyńska, M., Pommern in der Völkerwanderungszeit – 20 Jahre nach dem Aufsatz von Kazimierz Godłowski, [w:] J. Tejral (red.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 26, Brno, 2007, s. 147–171.
36.
Nowakowski, W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa, 1995.
37.
Nowakowski, W., Die Olsztyn-Gruppe (Masurgermanische Kultur) in der Völkerwanderungszeit. Das Problem ihrer chronologischen und territorialen Grenzen, [w:] M. Mączyńska, T. Grabarczyk (red.), Die spätrömische Kaiserzeit und frühe Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Łódź, 2000, s. 168–180.
38.
Nowakowski, Z., Cmentarzysko kultury przeworskiej w Żdżarowie, pow. sochaczewski, Wiadomości Archeologiczne LVI (2002–2003), 2003, s. 283–379.
39.
Okulicz, J., Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław, 1973.
40.
Pietrzak, M., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Malborku-Wielbarku przy ul. Zagórnej 4. Tymczasowe wyniki badań, Pomorania Antiqua 1, 1965, s. 155–181.
41.
Pietrzak, M., Tuszyńska, M., Période romaine tardive (Pruszcz Gdański 7), Inventaria Archeologica. LX, Warszawa-Łódź, 1988.
42.
Schulze-Dörrlamm, M., Germanische Spiralplattenfibeln oder romanische Bügelfibeln? Zu den Vorbildern elbgermanisch-fränkischer Bügelfibeln der protomerowingischen Zeit, Archäologisches Korrespondenzblatt 30/4, 2000, s. 599–613.
43.
Steffel, W., Fromm, L., Kreiskarte Stadt- und Landkreis Allenstein, Erfurt, 1941.
44.
Tuszyńska, M., O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie kultury wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim. Materiały z konferencji, tom I, Lublin, 1988, s. 177–187.
45.
Wołągiewicz, R., Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin, 1993.
46.
Ziemlińska-Odojowa, W., Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica VII, Kraków, 1999.
47.
Żórawska, A., Wielokulturowe cmentarzysko w Starym Targu w świetle dotychczasowych publikacji, archiwaliów i ocalałych materiałów, WA LVII (2004–2005), 2005, s. 111–176.