MISCELLANEA
Zdobiony zabytek z poroża z Nowej Łupianki, woj. podlaskie
Więcej
Ukryj
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52, 00-241 Warszawa
Data publikacji: 31-12-2001
Wiadomości Archeologiczne 2001;LV(55):3-19
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
The article presents a previously little known ornamented antler artifact discovered nearly five decades ago in the deposits of an open cast chalk mine at Nowa Łupianka, woj. podlaskie (Fig. 1). It is a 41.5 cm long right antler of a red deer, its head section is 7.85 cm wide, the main stem 3.5–3.8 cm wide (Fig. 2). The truncated head section features a hole bored inside the antler to the maximum depth of 10.5 cm (Fig. 4g). Worthy of note is both the unusual richness of the ornament as well as the precise multi-stage working. It is possible to reconstruct the working techniques used in producing the specimen. After preliminary preparation of the raw material (presumably separating the antler from the skull, cutting and breaking off of the needed fragment, cutting off of the brow line and trez) it was softened most probably by soaking in cold water or by heating, for instance, in ashes. Next, the surface of the object was carefully modelled by whittling. It is also possible that an effort was made to straighten the antler (Fig. 6). Finally, after decorating the antler with an elaborate ornament it was smoothed and polished. There is a suggestion that the antler was painted with yellow ochre (Table 1). The find is covered with a series of notches almost all over its surface forming an original composition, different at different locations. Several zones of ornamentation were distinguished: A. On the face of the circular head section, five lines formed of 18 grooves and 6 rough incisions converging at a single point and 7 incisions on the edge forming a zigzag (Fig. 3); B. On the circumference of the head section, two rows of lentoid incisions arranged in two rows: row one – 23 lentoid incisions (12 distinct and 11 less well defined), row two – 31 lentoid incisions (29 distinct and 2 schematic) (Fig. 2–4); C. In the region of the junction of the head section and the main beam, on one side of the antler, a set of 13 irregular incisions, on the opposite side, a set of 7 and 8 parallel incisions; D. On three sides of the main beam, an ornament of a large zigzag formed of 6–8 parallel lines of incisions in the form of adjoining “V-shapes (Fig. 4a,b,d); E. On the remaining side of the main stem, herringbone formed by five pairs of diagonal lines and a central line topped with chevron incisions, one of its apexes pointing downwards (Fig. 4c); F. On the top section, an encircling representation of a “fringe composed of sets of 2–4 parallel rows of incisions separated from zones D and E by three to five transverse lines of incisions (Fig. 5). The ornament was produced with a flint burin in two similar techniques: 1. Technique of an engraved line, a single incision; 2. Technique of repeated deepened incisions to produce grooves or lentoid shapes. Presumably the ornament on the antler was made at a single sitting by one artist. In its technique of working the find from Nowa Łupianka shares some characteristics with mesolithic antler objects from the European Lowland (Pobiel 10, Pułtusk, Woźniki, Sværdborg I, Holmegaard I, IV). However, the ornament seen on individual sections of the specimen has no close analogies on any bone or antler objects in the western and eastern Baltic zone during the Boreal Period (G. Clark 1975; I. Loze 1983). Likewise, the form of the artifact does not resemble any known antler or bone artifacts. Presumably the studied find did not serve any economic function (showing no traces of wear or damage, being in a fine state of preservation and apparently resulting from substantial effort to model and decorate the antler). Rather it would seem that the aim was to produce an object of beauty having a decorative purpose and most probably, symbolic as well. The incisions may have been a calendar of a kind associated with inserting additional months to form a year consisting of 12 lunar months (see S. Iwaniszewski 1996). In zone E it is possible to distinguish a design which may possibly be an anthropomorphic representation. The image has analogies in mesolithic specimens from Denmark (Veksø, Jordløse, Ryemarksgaard, Refsvindinge, Fyn(?); fig. 7). Alternately, it may be an image of an animal or plant – lizard or Cosmic Tree with an image of a heavenly body (moon or sun) at the top. Both designs have numerous analogies in 17th c. and later clan symbols of Siberian tribes on the river Ob (Fig. 8). Accurate dating of the antler find and definition of its culture affiliation is at present exceedingly difficult owing to the lack of archaeological context or close analogies. Nevertheless on the basis of raw material used to produce the specimen it is possible to define the lower chronological boundary to the beginning of the Holocene when woodland fauna, mainly red deer, dominated Poland’s territory. Definition of the upper chronological boundary is more difficult. Ornamented antler artifacts occur in the Mesolithic but in later periods as well. Basing on the elements of the working and the ornamentation technique the find from Nowa Łupianka may with relative probability be classified as a specimen of early Holocene art.
REFERENCJE (71)
1.
Althin, C. A., New finds of Mesolithic art in Scania (Sweden), Acta Archaeologica 21, 1950, s. 253–260.
2.
Althin, C. A., The Chronology of the Stone Age Settlement of Scania, Sweden. I. The Mesolithic Settlement Acta Archaeologica Lundensia, seria 4, nr 1, 1954, s. 1–311.
3.
Bagniewski, Z., Obozowisko mezolityczne z doliny Baryczy. Pobiel 10, woj. leszczyńskie, Studia Archeologiczne 19, Wrocław, 1990.
4.
Bagniewski, Z., W sprawie obróbki surowca rogowego w mezolicie, Studia Archeologiczne 22, Wrocław, 1992, s. 13–33.
5.
Boguszewski, A., Narzędzia rogowe z neolitycznej i wczesnobrązowej kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach, woj. kieleckie, Wiadomości Archeologiczne XLIX/2 (1983), 1989, s. 197–232.
6.
Boguszewski, A., Narzędzia rogowe z wczesnobrązowej kopalni krzemienia w Krasnym Siole nad rzeką Roś, Wiadomości Archeologiczne XLIX/2 (1983), 1989, s. 233–242.
7.
Bolewski, A., Rozpoznawanie minerałów na podstawie cech zewnętrznych i własności chemicznych, Warszawa, 1972.
8.
Brøndsted, J., Danmarks Oldtid, København, 1957.
9.
Clark, G., The Earlier Stone Age Settlement of Scandinavia, Cambridge, 1975.
10.
Cnotliwy, E., Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, Wrocław, 1973.
11.
Domańska, L., Motyka kościana z Trudnej, pow. Złotów, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 3, 1973, s. 5–9.
12.
Domańska, L., Oplask zludzkowy z Trudnej, [w:] Prądnik. Prace i materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera, 1992, s. 195–200.
13.
Drzewicz, A., Wyroby kościane i rogowe z osiedla obronnego kultury łużyckiej w Biskupinie (stan. 4), Warszawa, m-pis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 1991.
14.
Frolov, B. A., Numbers in Paleolithic Graphic Art and the Initial Stages of Development of Mathematics (Part 4), Soviet Anthropology and Archeology. A Journal of Translations 17, 1979, s. 61–113.
15.
Gaerte, W., Ein mesolithischer verzierter Kommandostab aus Ostpreussen, Prussia 29, 1931, s. 92–97.
16.
Galiński, T., Późnoplejstoceńskie i wczesnoholoceńskie harpuny i ostrza kościane i rogowe na południowych wybrzeżach Bałtyku między ujściem Niemna i Odry, Materiały Zachodniopomorskie XXXII, 1986, s. 7–69.
17.
Gieysztor-Szymczak, E., Badania wykopaliskowe w Płonce–Kozłach, gm. Łapy, woj. białostockie w 1980 r., m-pis w Dziale Dokumentacji PMA, 1980.
18.
Gieysztor-Szymczak, E., Badania wykopaliskowe w Płonce–Strumiance, gm. Łapy, woj. białostockie w 1981 r., m-pis w Dziale Dokumentacji PMA, 1981.
19.
Gieysztor-Szymczak, E., Płonka–Kozły, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 1, Inf.Arch. Badania 1980, Warszawa, 1981, s. 18–19.
20.
Gieysztor-Szymczak, E., Badania śladów osadnictwa z epoki kamienia w okolicach Płonki, woj. białostockie, m-pis referatu wygłoszonego na Sesji Sprawozdawczej PMA w listopadzie198, w Dziale Paleolitu PMA, 1981.
21.
Gieysztor-Szymczak, E., Badania wykopaliskowe w Płonce–Strumiance, gm. Łapy, woj. białostockie w 1982 r., m-pis w Dziale Dokumentacji PMA, 1982.
22.
Gieysztor-Szymczak, E., Płonka–Strumianka, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 2, Inf.Arch. Badania 1981, Warszawa, 1982, s. 19–20.
23.
Gieysztor-Szymczak, E., Płonka–Strumianka, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 2, Inf.Arch. Badania 1982, Warszawa, 1983, s. 15–16.
24.
Gieysztor-Szymczak, E., Główne założenia projektu badawczego dotyczącego datowania C14 późnoplejstoceńskich i wczesnoholoceńskich luźnych znalezisk kościanych i rogowych z ziem polskich, Światowit 39, 1994, s. 152–154.
25.
Gramsch, B., Ausgrabungen auf dem mesolithischen Moorfundplatz bei Friesack, Bezirk Potsdam, Veröffentlichungen des Museum für Ur- und Frühgeschichte 21, Berlin, 1987, s. 75–100.
26.
Gross, H., Aus den altesten spuren des Menschen in Altpreussen, Prussia 32, 1938, s. 84–139.
27.
Gross, H., Die Renntierjäger Kulturen Ostpreussens, Praehistorische Zeitschrift XXX-XXXI, 1940, s. 39–67.
28.
Henriksen, B. B., Sværdborg I. Excavations 1943–44. A Settlement of the Maglemose Culture, Arkæologiske Studier 3, 1976, s. 1–136.
29.
Indreko, R., Die mittlere Steinzeit in Estland, Stockholm, 1948.
30.
Ivanov, S. V., Materijaly po izobrazitelnomu iskusstvu narodov Sibiri XIX – načala XX v., Trudy Instituta Etnografii 22, Moskva-Leningrad, 1954.
31.
Iwaniszewski, S., Ornament na porożu z Nowej Łupianki, woj. białostockie – analiza archeoastronomiczna, m-pis w Dziale Dokumentacji PMA, 1996.
32.
Kanwiszer, A., Trzeciak, P., Oznaczanie chronologii bezwzględnej metodą radiowęglową w Pracowni Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria numizmatyczna i konserwatorska 1, 1981, s. 103–119.
33.
Kempisty, A., Ze studiów nad sposobami obróbki surowca kostnego i rogowego w kulturze pucharów lejkowatych, Wiadomości Archeologiczne XXVII, 1961, s. 133–141.
34.
Kolcov, L. V., (red.) Mezolit SSSR, Archeologija SSSR, Moskva, 1989.
35.
Koleva, V., Kalendar’ v drevnosti po archeologičeskim istočnikam, Interdisciplinarni issledovanija 18, 1991, s. 85–96.
36.
Koziorowska, L., Porównawcze badanie nieorganicznego składu chemicznego poroży, m-pis w Archiwum Pracowni Konserwacji PMA, 1993.
37.
Kozłowski, J. K., Kozłowski, S. K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa, 1977.
38.
Kozłowski, J. K., Kozłowski, S. K., Europa do V tysiąclecia p.n.e., [w:] Kultury i ludy dawnej Europy, Warszawa, 1981, s. 15–70.
39.
Kozłowski, S. K., O mezolicie Polski północno-wschodniej i terenów sąsiednich. Z problematyki polskiego mezolitu, cz. 4, Archeologia Polski XII, 1967, s. 219–256.
40.
Kozłowski, S. K., W sprawie granicy paleolitu i mezolitu w Polsce. Z problematyki polskiego mezolitu (cz. 9), Światowit 30, 1969, s. 117–134.
41.
Kozłowski, S. K., Ślady najdawniejszych grup ludzkich (paleolit i mezolit) w Polsce północno-wschodniej i na terenach sąsiednich, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1(107), 1970, s. 3–10.
42.
Kozłowski, S. K., Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e., Warszawa, 1972.
43.
Kozłowski, S. K., Mesolithic in Poland. A New Approach, Warszawa, 1989.
44.
Kunkel, O., Ein mittelsteinzeitlicher Lochstab von Podejuch, Kr. Greifenhagen, Monatsblätter 49, 1935, s. 57–61.
45.
Kunkel, O., Ein mittelsteinzeitlicher Lochstab von Stettin–Grabow, Monatsblätter 50, 1936, s. 47–52.
46.
Larsson, L., A Mattock-head of Reindeer Antler from Ageröd, Scania, Meddelanden från Lunds universitets historiska museum 1975–1976, 1976, s. 5–19.
47.
Lasota-Moskalewska, A., Analiza archeozoologiczna poroża zdobionego z Nowej Łupianki, woj. białostockie, m-pis w Dziale Dokumentacji PMA, 1993.
48.
Liversage, D., Ornamented Mesolithic Artefacts from Denmark, Acta Archaeologica 37, 1966, s. 221–237.
49.
Loze, I. A., Mesolithic Art of Eastern Baltic Region, [w:] The Mesolithic in Europe, Warszawa, 1973, s. 381–397.
50.
Loze, I. A., Akmens laikmeta māksla Austrumbaltijā, Riga, 1983.
51.
Loze, I. A., Poselenija kamiennogo veka Lubanskoj Niziny. Mezolit, rannyj i srednij neolit, Riga, 1988.
52.
MacGregor, A., Bone, Antler, Ivory & Horn. The Technology of Skeletal Materials since the Roman Period, London-Sydney, 1985.
53.
Marshack, A., The Roots of Civilization, New York, 1972.
54.
Moszyński, K., Kultura ludowa Słowian, tom I, Warszawa, 1967.
55.
Okulicz, J., Pradzieje ziem pruskich, od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław, 1973.
56.
Ošibkina, S. V., Mezolit basseina Suchony i vostočnogo Prionežia, Moskva, 1983.
57.
Perczak, E., Kalendarz lunarny Słowian na tle porównawczym, Lud 60, s. 101–125, 1976.
58.
Rimantienė, R., Šventoji. Narvos kultūros gyvenvietes, Vilnius, 1979.
59.
Sawicki, L., Zabytki archeologiczne w okolicy Ostrołęki, w ziemi łomżyńskiej, Wiadomości Archeologiczne VI, 1921, s.47–50.
60.
Schlette, F., Ornament oder Symbol? Zu den Anfangen ornamentaler gestaltung, Jahresschrift fur mitteldeutsche Vorgeschichte 53, 1969, s. 215–240.
61.
Semenov, S. A., Korobkova, G. F., Technologija drevnejšich proizvodstv. Mezolit-èneolit, Leningrad, 1983.
62.
Sulgostowska, Z., Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu, Warszawa, 1989.
63.
Sulgostowska, Z., Zdobiony przedmiot rogowy z Woźnik, woj. bialskopodlaskie, Wiadomości Archeologiczne LII/1 (1991–1992), 1992, s. 45–49.
64.
Sulgostowska, Z., Polak, Z., Ornamentowana motyka rogowa z Narwi pod Pułtuskiem woj. ciechanowskie, Wiadomości Archeologiczne XLIX/2 (1983), 1989, s. 191–196.
65.
Szymczak, K., Les études poursuivies sur le Paléolithique final dans la partie occidentale de la Plaine Balte-Orientale, Archeologia Interregionalis 5, 1984, s. 105–120.
66.
Szymczak, K., Three faces of the Swiderian culture, Archeologia Interregionalis 8, 1987, s. 35–54.
67.
Szymczak, K., Północno-wschodnia prowincja surowcowa kultury świderskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica (Łódź) 15, 1992, s. 1–177.
68.
Werner, B., Przyczynek do kultury ancylusowej (Maglemose) w Polsce, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 10, 1917, s. 107–112.
69.
Zotz, L. F., Neue mittelsteinzeitliche Lochstabe aus Norddeutschland, ihre altsteinzeitlichen Vorlaufer und ihre verwandtschaft zu den Spitzhauen, JPEK 1940, 1940, s.1–22.
70.
Żurowski, K., Uwagi na temat obróbki rogu i kości w okresie wczesnośredniowiecznym, Przegląd Archeologiczny IX, 1953, s. 395–402.
71.
Żurowski, K., Zmiękczanie poroży i kości stosowane przez wytwórców w starożytności i we wczesnym średniowieczu, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 4, 1974, s. 3–23.