Historia czasopisma

W 1873 roku ukazał się w Warszawie pierwszy tom najstarszego w Polsce specjalistycznego periodyku poświęconego prahistorii, którego założycielem i wydawcą był pasjonat archeologii – hrabia Jan Zawisza (1822–1886).
W latach 1874, 1876 i 1882, w okresie aktywnej działalności badawczej i naukowej Zawiszy wydane zostały trzy kolejne tomy pisma. Wokół jego wydawcy skupiła się grupa czołowych przedstawicieli pozytywistycznego kierunku w archeologii, propagujących wykorzystywanie w badaniach archeologicznych nauk przyrodniczych: geologicznych, paleontologicznych i chemicznych. Wśród najbliższych współpracowników Jana Zawiszy, równocześnie autorów i redaktorów Wiadomości Archeologicznych byli m.in.: Józef Przyborowski – wybitny archeolog, Jan Tadeusz Lubomirski – historyk, Zygmunt Gloger – etnograf i archeolog, Godfryd Ossowski – geolog i archeolog.
Pierwsze cztery tomy Wiadomości Archeologicznych ukazały się w formacie 23×15,5 cm i liczyły od 93 do 194 stron druku. Zawierają jedynie artykuły, nie zamieszczano w nich żadnych deklaracji programowych, recenzji ani omówień. Znaczna część tekstów dotyczy badań polskich jaskiń i poszukiwań najstarszych śladów człowieka. Sporo miejsca poświęcono zagadnieniom rejestracji znalezisk zabytków archeologicznych, a także rezultatom poszukiwań powierzchniowych i badań sondażowych różnego typu stanowisk. Niektórym publikacjom wydawcy – Jana Zawiszy – towarzyszą streszczenia francuskie. Artykuły ilustrowane są drzeworytami i fotografiami umieszczanymi w tekstach i na osobnych planszach.

Decyzję o wznowieniu wydawania czasopisma archeologicznego nawiązującego do tradycji Wiadomości Archeologicznych podjęto po pierwszej wojnie światowej, w okresie budowania instytucji niepodległego państwa i tworzenia aktów prawnych regulujących m.in. organizację ochrony zabytków przedhistorycznych w Polsce. W 1920 roku powołano Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Jako jeden z 6 punktów określających zadania Prezydium przyjęto „wydawanie Wiadomości Archeologicznych i popularyzację prehistorii”. Tom V periodyku – pierwszy w nowej edycji zawiera m.in. Projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych i tekst dokumentu określającego skład personalny i zasięgi okręgów konserwatorskich.
Do roku 1928 (tomy V–IX) Wiadomości Archeologiczne wydawane były jako organ Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, początkowo pod redakcją Włodzimierza Antoniewicza, następnie Romana Jakimowicza. Zawartość każdego tomu zgrupowana była w działach zatytułowanych: Rozprawy, Materiały, Drobne wiadomości, Dyskusje i korespondencje, Dział urzędowy, Nekrologi (lub Nekrologja), Sprawozdania z literatury. Drukowano głównie artykuły działających pod egidą PGKZP konserwatorów, związane z ich aktywnością terenową i badawczą. Wiele miejsca poświęcono kwestiom ochrony zabytków archeologicznych i organizacji muzealnictwa archeologicznego.
Wśród autorów nie zabrakło ówczesnych autorytetów w dziedzinie archeologii i nauk pokrewnych – Erazma Majewskiego (pierwszego prezesa PGKZP), Józefa Kostrzewskiego, Włodzimierza Demetrykiewicza, Włodzimierza Antoniewicza, Jana Samsonowicza.
Wznowione Wiadomości Archeologiczne miały postać kwartalnika, jednak większość tomów wydano w pojedynczych woluminach; drukowano je w formacie 25,5×19 cm. Tytuły artykułów i spisy treści były tłumaczone na francuski, niektóre prace uzupełniono o streszczenia również w języku francuskim.
W 1928 roku rozporządzeniem Prezydenta RP powołano Państwowe Muzeum Archeologiczne z siedzibą w Warszawie (praktycznie działające już od 1923 roku), które przejęło większość dotychczasowych zadań i kompetencji Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Od 1929 roku Wiadomości Archeologiczne ukazują się jako statutowe wydawnictwo i oficjalny organ Państwowego Muzeum Archeologicznego. Do 1938 roku pod redakcją ówczesnego dyrektora PMA – Romana Jakimowicza wydano 6 tomów (X–XV) rocznika, zawierających rozprawy i bogato ilustrowane materiały naukowe oraz obszerne sprawozdania z działalności muzeum i podległych mu delegatów i konserwatorów. Zgodnie z dotychczasową tradycją ważniejsze artykuły otrzymywały francuskie streszczenia i tłumaczenia tytułów. Wyjątkiem jest tom XV, w którym teksty francuskie zastąpiono niemieckimi. Tom XII z 1933 roku wydany został w całości jako „Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Prehistoryków Polskich”, zorganizowanego w 1927 roku przez Zarząd Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego i kierownictwo Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych.
W 1939 roku zaplanowano wydanie XVI tomu Wiadomości Archeologicznych poświęconego prof. Józefowi Kostrzewskiemu w 25. rocznicę pracy naukowej. Przygotowany do druku nakład został zniszczony na polecenie oficera gestapo – niemieckiego archeologa prof. Ernsta Petersena. Kilkadziesiąt wywiezionych przez Niemców do Poznania egzemplarzy posłużyło do wydania wersji ze zmienioną, niemieckojęzyczną okładką i kartą tytułową oraz wstępem informującym o „uratowaniu” przez nich części nakładu.

Wydawanie Wiadomości Archeologicznych po wojnie wznowione zostało w 1948 roku reedycją tomu XVI z 1939 roku. Rekonstrukcji zawartości dokonano dzięki ocalałym materiałom redakcyjnym, ukrytym przez Konrada Jażdżewskiego i Kazimierza Salewicza. Tom zawiera całość zgromadzonych przed wojną materiałów: życiorys i bibliografię prof. Józefa Kostrzewskiego i 26 artykułów ze streszczeniami w języku francuskim (z jednym wyjątkiem). Umieszczono w nim również przetłumaczoną na rosyjski, angielski i niemiecki przedmowę ówczesnego dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego przedstawiającą dramatyczne dzieje tomu. Ludwik Sawicki zapowiedział w niej także istotne zmiany w profilu czasopisma, które od tomu XVII miało być (...) zarezerwowane dla publikowania rozpraw i opracowań szczegółowych wyników prac badawczo-wykopaliskowych większych obiektów. Drobne prace o charakterze materiałowym, sprawozdania z literatury oraz sprawozdania z organizacyjnej, naukowej i konserwatorskiej działalności Państwowego Muzeum Archeologicznego – będą pomieszczane w specjalnie w tym celu ustanowionym organie pt.: Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego. Sprawozdania ukazywać się będą w odstępach kwartalnych względnie półrocznych.
Wkrótce jednak nastąpiły kolejne, dość radykalne przeobrażenia pisma, w pewnej mierze związane z zaprzestaniem wydawania Sprawozdań P.M.A. Od tomu XX (za rok 1954) Wiadomości Archeologiczne stały się oficjalnie kwartalnikiem – zeszyt 1. ukazał się już (...) w nowej szacie tematycznej i graficznej, a redakcja liczyła na szeroki odzew (...) nie tylko archeologów, ale także ze strony muzeologów i konserwatorów, jak również pracowników naukowo-technicznych tych specjalności. Wprowadzono podział tekstów na działy zatytułowane: Rozprawy, Materiały, Odkrycia, Miscellanea, Ochrona Zabytków, Muzealnictwo i Konserwatorstwo, Sprawozdania, Recenzje, Kronika. Na okładkach pojawiły się winiety przedstawiające efektowne zabytki omawiane w jednym z artykułów zamieszczonych w zeszycie. Te zmiany – a de facto powrót do tradycyjnego układu pisma, zapoczątkowanego jeszcze w latach 1920. – znalazły formalną podbudowę w decyzjach Rady Redakcyjnej Wiadomości Archeologicznych podjętych na posiedzeniu w 1954 roku. Wybrany po raz pierwszy szef tej Rady, prof. Witold Hensel, zaproponował wówczas usunięcie z tytułu czasopisma słów organ PMA, co wkrótce stało się faktem (począwszy od tomu XXIII/1:1956). Na tymże spotkaniu dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego prof. Zdzisław Rajewski mówił o konieczności rozbudowania pisma o działy poświęcone problematyce konserwatorskiej i muzealniczej, także w rozumieniu informacji i sprawozdań z pracy muzeów lub działów archeologicznych i działań konserwatorów wojewódzkich, niedysponujących własnymi wydawnictwami. Artykuły takie grupowane były w działy o różnych nazwach (Ochrona zabytków, Muzealnictwo, Muzealnictwo i konserwatorstwo, Konferencje, Muzealnictwo i ochrona zabytków itp.), ale też umieszczane w tradycyjnym dziale Kronika. Już w 1958 roku Wiadomości Archeologiczne określane były jako kwartalnik muzealnictwa i konserwatorstwa archeologicznego w Polsce (ale też jeszcze organ Państwowego Muzeum Archeologicznego; tom XXV/4:1958 [wyd. 1959]), choć jedynie przy okazji informacji o zmianie wydawcy. Problematyka ta z czasem uzyskała swoiste namaszczenie w postaci wprowadzenia nowego podtytułu: organ muzealnictwa i konserwatorstwa archeologicznego (tom XXXII/1–2:1966, wyd. 1967).
Na poważne problemy, oczywiste w ówczesnej sytuacji ekonomicznej, napotkała edycja tomu XL (za rok 1975) – z uwagi na trudności z uzyskaniem papieru zeszyty 3. i 4. ukazały się dopiero w 1976 roku, zaś w wypadku kolejnego tomu (XLI za rok 1976), z rocznym opóźnieniem wydrukowano już zeszyty 2., 3. i 4. W tym samym roku wydane zostały także jedyne dwa zeszyty tomu XLII Wiadomości Archeologicznych (za rok 1977) – czasopismo stało się w zasadzie półrocznikiem, a jego objętość drastycznie spadła (tom XLI – 496 stron, tom XLII – 255 stron). Redakcja apelowała do autorów o skracanie nadsyłanych tekstów (tom XLIII/2:1978, 3 okładki), a wkrótce poinformowała o radykalnym, oficjalnym ograniczeniu objętości wydawnictw (tom XLIV/1:1979 [wyd. 1980], 103). Jeszcze większe kłopoty przyniósł początek lat 1980. Reglamentacja papieru i możliwości druku spowodowała, że kolejne zeszyty tomów XLIV (za rok 1979) i XLV (za rok 1980) ukazywały się z rocznym lub dwuletnim opóźnieniem, zaś następnych, XLVI (za rok 1981) i XLVII (za rok 1982) już dwu- lub trzyletnim. W drugiej połowie dekady opóźnienia te sięgnęły pięciu–sześciu lat (!), co znalazło wyraz w skomplikowanym sposobie datowania edycji poszczególnych zeszytów (zob. np. tom XLIX, zesz. 1:1984/1988 [wyd. 1988], zesz. 2:1983 (1989) [wyd. 1989], czy tom LI, zesz. 2:1986–1990 [wyd. 1992]). Redakcja czasopisma zmuszona była wyjaśniać przyczyny takiego stanu rzeczy i kilkakrotnie podejmować desperackie próby uzgodnienia dat edycji i druku kolejnych zeszytów (tom XLVII/2:1982 [wyd. 1985] 3 okładki; tom LI/1:1986–1990 [wyd. 1992], 2 okładki).
Przejmując ostatecznie w połowie lat 1990. wydawanie czasopisma PMA wprowadziło pewne istotne zmiany w szacie graficznej Wiadomości Archeologicznych, przy utrzymaniu tradycyjnego wzorca, w szczegółach ustalonego ostatecznie w połowie lat 1960. Pismo uzyskało sztywną, lakierowaną okładkę o zwyczajowo białej barwie, zachowano pisany czerwoną czcionką (od tomu XX/1:1954) tytuł w brzmieniu francuskim (od tomu V:1920), natomiast czarno-białą winietę (od tomu XX/1:1954) zastąpiła barwna. Począwszy od kolejnego tomu (LIV:1995–1998 [wyd. 2001]) Wiadomości Archeologiczne wydawane są jako rocznik. W LVI tomie czasopisma (za lata 2002–2003 [wyd. 2003]) wprowadzono zasadę drukowania obok standardowych streszczeń w języku angielskim również streszczeń w językach odpowiadających przedmiotowi publikacji (np. litewski, białoruski, rosyjski), a także opatrywania wszystkich ilustracji podpisami w języku angielskim; wcześniej (tom LI/2:1986–1990, wyd. 1992) zaniechano regularnego opatrywania tekstów skrótami w języku rosyjskim. Począwszy od tomu LVII (za lata 2004–2005 [wyd. 2005]) redakcja postanowiła zrezygnować z dotychczasowego podtytułu, jako od wielu już lat nieodpowiadającego właściwemu profilowi pisma (osobny dział Muzealnictwo i konserwatorstwo po raz ostatni pojawił się w tomie XLVIII/2:1983 (1987) [wyd. 1987]). W 2019 roku (tom LXX) zmianie uległa szata graficzna i projekt typograficzny czasopisma, zachowano jednak tradycyjne białe tło okładek poszczególnych tomów. Począwszy od roku 2020 (tom LXXI) prace redakcyjne prowadzone są przy pomocy platformy Editorial System.

Tom LVI Wiadomości Archeologicznych ukazał się w 75. rocznicę powołania Państwowego Muzeum Archeologicznego i 130. rocznicę wydania I tomu czasopisma. Wcześniej wydane zostały dwa inne tomy jubileuszowe – tom XXXIII/3–4, za rok 1968 w 45. rocznicę faktycznego rozpoczęcia działalności przez PMA i tom XXXVIII/2, za rok 1973 w 50. rocznicę PMA, stulecie Wiadomości Archeologicznych i 330. rocznicę wzniesienia gmachu Arsenału, współczesnej siedziby muzeum.

Wydrukowany w 1957 roku tom XXI (za lata 1955/56), wydany w jednym woluminie, zawiera indeks tomów I–XX, opracowany przez Jerzego Antoniewicza. Kolejny indeks, uwzględniający zawartość tomów XXII–XXXV i zestawiony przez Marka Halickiego, opublikowano w tomie XXXVI/4 za rok 1971 (wyd. 1972), zaś trzeci, i jak dotychczas ostatni, obejmujący tomy XXXVI–XLVII a przygotowany przez Ewę Gieysztor-Szymczak, ukazał się w tomie L/1:1985 (1989) (wyd. 1989).

Od 1954 roku (tom XX) edycją czasopisma zajmował się Komitet Redakcyjny tworzony przez Zdzisława Rajewskiego i Jerzego Antoniewicza, wspomaganych przez Radę Redakcyjną. Wcześniej (tomy XVII–XIX) informacji o redaktorach poszczególnych tomów w zasadzie nie podawano, co być może podkreślać miało kolektywny charakter tych prac; sekretarzem redakcji był wówczas Jerzy Antoniewicz. W roku 1957 (tom XXIV/1–2) miejsce dotychczasowego Komitetu Redakcyjnego zajął zespół redaktorów tworzony przez redaktora naczelnego Zdzisława Rajewskiego, sekretarza Jerzego Antoniewicza i redaktora działu Witolda Bendera. W 1959 roku (tom XXVI/1–2), po ustąpieniu Jerzego Antoniewicza, stanowisko zastępcy redaktora naczelnego objął Jerzy Halicki, późniejszy wieloletni członek zespołu (do tomu XLVI/2:1981 [wyd. 1984]). Poważniejsze zmiany w zespole redakcyjnym przyniósł rok 1975. Po śmierci w 1974 roku Zdzisława Rajewskiego redaktorem naczelnym został nowy dyrektor PMA Krzysztof Dąbrowski (tom XL/1:1975), zaś do zespołu włączono kolejnych redaktorów, w tym zastępczynie (od tomu L/2:1985) redaktora naczelnego Teresę Dąbrowską i Teresę Węgrzynowicz. Oba zeszyty tomu XLIV powstały jeszcze pod redakcją Krzysztofa Dąbrowskiego, zmarłego w 1979 roku. W 1981 stanowisko redaktora naczelnego objął jego następca, Jan Jaskanis (tom XLV/2:1980 [wyd. 1982]), który pełnił tę funkcję do swego przejścia na emeryturę w roku 2000. Od roku 2001 redaktorem naczelnym jest dzisiejszy dyrektor PMA Wojciech Brzeziński (zob. tom LIV:1995–1998 [wyd. 2001], 2). Po roku 1980 skład redakcji Wiadomości Archeologicznych ulegał kilkakrotnym zmianom. Począwszy od tomu L/2 (za rok 1985 [wyd. 1990]) do zespołu dołączyli Andrzej J. Tomaszewski, Grażyna Dmochowska-Orlińska i Wojciech Brzeziński, a także, na krótko, Wojciech Rozwadowski (sekretarz redakcji w latach 1990–1992), od tomu LII/1 (za lata 1991–1992 [wyd. 1992]) Jacek Andrzejowski (od roku 2001 sekretarz redakcji), od tomu LIV (za lata 1995–1998 [wyd. 2001]) Radosław J. Prochowicz, od tomu LIX (za rok 2007) Barbara Sałacińska, a od tomu LXI (za rok 2010) Katarzyna Watemborska-Rakowska. W roku 2011 ze składu Redakcji odeszła Teresa Węgrzynowicz, w roku 2013 Teresa Dąbrowska, a w roku 2018 Barbara Sałacińska, natomiast w roku 2020 do zespołu dołączyła Kaja Jaroszewska.
W 2009 roku powołany został stały zespół recenzentów, w skład którego weszło kilkunastu wybitnych polskich archeologów z wiodących ośrodków naukowych – począwszy od tomu LXI (2009–2010 [wyd. 2010]) wszystkie artykuły składane do Redakcji są recenzowane w systemie double blind, zgodnie z jednolitymi zasadami. Od roku 2014 prace Redakcji wspiera Rada Naukowa, której przewodniczy prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (obecnie Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce Uniwersytetu Warszawskiego).

Kilka pierwszych, powojennych tomów Wiadomości Archeologicznych wydanych zostało przez Państwowe Muzeum Archeologiczne. Od roku 1954 (tom XX), razem ze zmianą układu pisma, funkcję wydawcy przejęło Państwowe Wydawnictwo Naukowe, a w 1959 roku Książka i Wiedza, pod której egidą ukazał się tylko tom XXXVI i zeszyt 1. następnego. Od 1961 roku (tom XXVII/2), przez niemal 15 kolejnych lat, Wiadomości Archeologiczne wydawane były przez Ossolineum. W 1974 roku (tom XXXIX/1) rolę edytora ponownie przejęło PMA, które, z wyjątkiem tomów od XLVI/1:1981 (wyd. 1984) do LIII/1:1993–1994 (wyd. 1995) opublikowanych przez Wydawnictwa Akcydensowe, do dzisiaj samodzielnie wydaje Wiadomości Archeologiczne.