Wstęp

Mimo dość dużej liczby opracowań ceramiki z kultury zachodniobałtyjskich w północno-wschodniej Polsce Autorzy rzadko zwracali uwagę na sposób lepienia. Jedynie w rozprawie doktorskiej M. Karczewskiej poświęconej ceramice kultury bogaczewskiej, zawarto obszerną próbę rekonstrukcji sposobu produkcji (M. Karczewska 2004, 106–122). Niemniej ślady pozostawione na naczyniach przez dawnych wytwórców mogą opowiedzieć, w jaki sposób wylepiano naczynia oraz o kolejności poszczególnych czynności. Może to mieć znaczenie przy omawianiu tradycji garncarskich, co wiąże się z analizą genezy i powiązań poszczególnych kultur. Celem tego tekstu jest omówienie kilkunastu naczyń ze śladami lepienia z młodszego okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów pochodzących z badań na cmentarzysku w Czerwonym Dworze koło Gołdapi.

W tekście wykorzystano analizy i interpretacje sposobów lepienia naczyń dokonane w polskiej literaturze przez Włodzimierza Hołubowicza (1950, 124–179; 1965, 14–30; por. W. Hołubowicz 1947, 136–138). Wśród obcej literatury istotna wydaje się praca A. Bobrinskiego (1978), dotyczącą zachodnich rejonów dawnego Związku Radzieckiego (bez Republik Nadbałtyckich).

Ceramika z cmentarzyska w Czerwonym Dworze. Uwagi ogólne

Cmentarzysko kultury sudowskiej w Czerwonym Dworze na północno-wschodnich Mazurach (ryc. 1:1) założone zostało na początku młodszego okresu wpływów rzymskich i użytkowano je po fazę E2 późnego okresu wędrówek ludów, a więc od końca II wieku n.e. po koniec wieku VI n.e. Obecnie liczba naczyń, którą dysponujemy z całego cmentarzyska wynosi około 205, w większości zachowanych w całości, bądź możliwych do pełnej rekonstrukcji rysunkowej.

Naczynia na cmentarzysku były używane przede wszystkim jako popielnice. Stosunkowo rzadko spotyka się zjawisko przykrywania urn innymi naczyniami; w tym przypadku zarejestrowano raczej przykrywanie kości w popielnicach naczyniami lub ich fragmentami. Sporadycznie znajdywane są przystawki umieszczone w popielnicach lub koło nich. Takie funkcje naczyń determinują częściowo ich wielkość, spotykane są bowiem przeważnie naczynia średnich i większych rozmiarów, np. garnki lub wazy, przy małym udziale naczyń mniejszych, czyli mis, pucharów i kubków.

Naczynia w młodszym okresie rzymskim były identyczne jak w kulturze bogaczewskiej i miały najczęściej dwie formy: były to smukłe egzemplarze flaszowate lub szerokootworowe wazy (ryc. 3).

Forma naczyń z okresu wędrówek ludów była mniej zróżnicowana. Były to przede wszystkim naczynia o dwustożkowatych, rzadziej lekko zaokrąglonych brzuścach zbliżone proporcjami do szerokootworowych waz, ewentualnie garnków o węższej szyjce. Większość z nich ma podobną wysokość w przedziale 15–25 cm, choć zdarzają się pojedyncze egzemplarze od około 10–11 cm do 35 cm wysokości. Rzadziej były to stosunkowo niewielkie misy doniczkowe lub dwustożkowe oraz puchary.

Ślady na naczyniach z Czerwonego Dworu świadczące o technice formowania

Podstawą wniosków dotyczących sposobów formowania naczyń z Czerwonego Dworu są ślady łączeń (szwów) poszczególnych doklejonych do siebie partii naczyń oraz wzajemne relacje pomiędzy nimi. Uwidoczniały się one, ponieważ wzdłuż tych szwów brzuśce naczyń czasami pękały, odsłaniając pierwotną powierzchnię pasa gliny. Miejsca tych łączeń nie były widoczne na powierzchni naczynia, ani wewnętrznej, ani zewnętrznej, ślady takie były bowiem starannie zatarte.

Spośród ponad dwustu znalezionych na cmentarzysku naczyń, ślady będące pozostałością formowania ścianek zarejestrowano na 12 egzemplarzach (patrz – lista na końcu tekstu). Dwa z nich można datować na młodszy okres wpływów rzymskich (ryc. 3) tj. ogólnie na fazę C (grób 98b w kurhanie 36) lub na fazę C2 (grób 54a w kurhanie 30), a dziewięć na okres wędrówek ludów (ryc. 4–13).

Szwy na naczyniach z Czerwonego Dworu miały jednolity wygląd. W stosunku do całego naczynia występowały wyłącznie w układzie poziomym (ryc. 4:2, 6:1–3, 7:2, 10:2–4, 11:1–3, 12:3.4, 13:2–4). W stosunku do przekroju ścianki były skośne: każdorazowo zaczynały się na niższym poziomie od strony wewnętrznej brzuśca i kończyły się wyżej na stronie zewnętrznej, niezależnie od kierunku nachylenia ścianki (np. ryc. 8:1/b.c.d). Różnica wysokości między dolną a górną krawędzią szwu wynosiła około 2–4 cm (najczęściej około 2,5 cm), przy standardowej grubości ścianki około 0,8–1,2 cm.

Szwów oddzielających poszczególne pasy gliny było na jednym naczyniu zwykle kilka. Na dwustożkowatych naczyniach z okresu wędrówek ludów były zwykle dwa szwy: jeden położony był w połowie dolnej części brzuśca, a drugi zawsze na załomie brzuśca (ryc. 4:1, 5:3, 7:1, 10:1, 11:4, 13:1). Naczynie takie sklejano zatem zwykle z trzech części. W pojedynczych przypadkach widoczne są trzy szwy, a więc cztery części. Należy jednak podkreślić, że nie zawsze na naczyniach uwidaczniały się wszystkie szwy, niektóre były na tyle silnie połączone, że w ich miejscu nie nastąpiło pęknięcie.

Dodatkowe ślady wystąpiły na popielnicy z grobu 326 z kurhanu 7 (ryc. 12). Na szwie ba załomie brzuśca widać pionową fałdę gliny (ryc. 12:5/b.6/b), pozostałość po połączeniu ze sobą dwóch końców wygiętego w okrąg wałka (taśmy). Podobny ślad zarejestrowano też na naczyniu 274 (ryc. 9:4/a). Ponadto styk taśm obmazano rzadką glinką (ryc. 12:5/c; podobne pozostałości zarejestrowano również na naczyniu z grobu 111d).

Rekonstrukcja lepienia naczyń pochodzących z cmentarzyska w Czerwonym Dworze

Stosunkowo niewysokie naczynia wysokości kilkunastu centymetrów były zapewne wykonywane z jednej bryły gliny, np. mała popielnica z grobu 111c w kurhanie 25 (ryc. 2). Jedyny element, który dodano tu wtórnie, to pozioma rączka, którą wklejono metodą „na czop”, wpuszczając ją w otworek w ściance.

Naczynia wyższe wylepiano „piętrowo” z kilku kawałków gliny. Na początku formowano z jednej bryły gliny całą dolną część, a więc dno wraz z częścią dolnej partii brzuśca do wysokości kilku lub kilkunastu centymetrów. Następnie naczynie podwyższano dobudowując kolejne poziomy, doklejając je każdorazowo do wewnętrznej strony ścianki. Naczynia dwustożkowate z okresu wędrówek ludów wylepiano najczęściej z trzech części: dolnej oraz z dwóch dolepionych piętrowo pasów: środkowego do poziomu załomu brzuśca i trzeciego najwyższego pasa obejmującego górną część brzuśca powyżej załomu. Pojedyncze naczynia wylepiano z większej liczby pasów (ryc. 8:1). Sama technika formowania nowych pasów i doklejania ich do dolnej partii naczynia nie jest już tak bardzo jasna, można bowiem mieć do czynienia z kilkoma sposobami, które zresztą opisał już W. Hołubowicz (1937, 54–55; 1938, 199). Ślady na naczyniu 326, czyli zachowane obmazanie palcami krawędzi styku warstw, wskazują, że ich zaostrzenie wykonane zostało intencjonalnie jeszcze przed połączeniem. To z kolei sugeruje, że również wałek gliny zapewne wpierw odpowiednio wymodelowano rozpłaszczając go przynajmniej częściowo w taśmę, a dopiero potem doklejono do niższej partii brzuśca. Grubość wałków gliny, z których wylepiano poszczególne piętra naczynia, niezależnie od sposobu doklejania, wahała się od 3,6 cm do 7,7 cm a średnio miała około 5,4 cm, co wyliczyłem na podstawie wielkości doklejonych taśm. Biorąc jednak pod uwagę skurczliwość liniową gliny podczas suszenia i wypalania, wałek taki musiał być pierwotnie nieco grubszy, a więc miał około 3,9–8,4 (średnio 5,9 cm) średnicy.

Dodatkowe elementy plastyczne

Po formowaniu bryły naczynia następowały czynności związane z nadaniem odpowiedniego charakteru powierzchni oraz ze zdobieniami. Tu warto rozpatrzyć tylko zdobienia plastyczne, bo one mogą pozostawiać ślady w postaci szwów. Na naczyniach z Czerwonego Dworu dominują różnorakie guzy umieszczone na powierzchni załomu brzuśca oraz poziome listwy plastyczne w górnej części naczyń. Guzy były najczęściej doklejane na powierzchnię brzuśca (ryc. 10:2/d.3/d), jednak przynajmniej w jednym przypadku (popielnica 323) przymocowano je metodą „na czop” (ryc. 11:3/c).

Z kolei rzadziej spotykane poziome listwy plastyczne, były każdorazowo nalepione na powierzchnię (ryc. 9:1/b.2/b, 10:2/e). Ostatnim, sporadycznie spotykanym elementem plastycznym są imacze (poziome rączki) na niewielkich naczyniach. Były one mocowane zarówno techniką „na czop” (ryc. 2:1/a.3/a.4/a), jak i doklejane na powierzchnię.

Analogie na terenie północno-wschodniej Polski

Podobne ślady na naczyniach, świadczące o identycznych technikach lepienia udało się znaleźć na kilku stanowiskach z północno-wschodniej Polski. Z terenu kultury sudowskiej naczynia takie pochodzą z cmentarzysk w Jemielistem, grób 4 w kurhanie 1 (ryc. 14:1.2), w Korklinach, grób 4 w kurhanie 3, w Brodzie Nowym, grób 10, poch. 3 w kurhanie 1 (ryc. 14:6), w Bilwinowie, groby 1a i 4 w kurhanie 1 (ryc. 14:3–5) oraz w Bachanowie, kurhan I, grób 12.

Takie same ślady lepienia naczyń pochodzą także ze stanowisk kultury bogaczewskiej lub z nią związanych: garnek z dobrze zachowanymi śladami kilku szwów znaleziono na osadzie w Tałtach, obiekt 975 (ryc. 15), a trzy następne na cmentarzysku w Łężanach, groby 51, 70 i 91.

Ostatnie naczynie pochodzi z osady w Małych Raczkach i można je wiązać z końcem wczesnej epoki żelaza (kultura kurhanów zachodniobałtyjskich) lub początkiem okresu wpływów rzymskich (początek kultury bogaczewskiej). Na powierzchni brzuśca posiada poziome zgrubienie szerokości około 1–1,5 cm wystające na około 2–3 mm ponad powierzchnię (ryc. 14:7). Jest to ślad po łączeniu ze sobą dolnej partii naczynia z doklejoną taśmą górnej partii. To pokazuje podobny sposób piętrowego dolepiania kolejnych części garnka.

Podsumowanie

Analiza przedstawionej w niniejszym tekście serii naczyń z młodszego okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów pochodzących cmentarzyska kultury sudowskiej w Czerwonym Dworze, na których zachowały się ślady lepienia sugeruje, że wszystkie one zostały wykonane podobną techniką. Polegała ona na wylepieniu z jednej bryły gliny całej dolnej części naczynia do wysokości około 6,5 do 12,5 cm. Następnie stopniowo doklejano „na zakładkę” od wewnętrznej strony brzuśca kolejnych, dość szerokich podobnych do siebie taśm kilku lub kilkunastocentymetrowej wysokości. Opisana technika jest przypuszczalnie związana z jednolitymi sposobami lepienia w kulturze sudowskiej i wywodzi się z tradycji kultury bogaczewskiej.